|
'''Օքսիդներ'''
[[Պատկեր:Chromium(III)-oxide pigment.jpg|thumb|Քրոմի (III) օքսիդ
|231x231փքս]]'''Օքսիդներ''', երկտարր միացություններ են, որոնք բաղկացած են որևէ տարրի և թթվածնի ատոմներից։ Օքսիդներում թթվածինը դրսևորում է -2 օքսիդացման աստիճան։ [[Թթվածին]]ը իր էլեկտրաբացսականությամբ երկրորդն է՝ [[ֆտոր]]ից հետո։ Այդ պատճառով գրեթե բոլոր տարրերը առաջացնում են օքսիդներ։
Օքսիդները բավականին տարածված են երկրի [[ընդերք]]ում և առհասարակ [[տիեզերք]]ում։ Օրինակ այդպիսի միացություններից է [[ժանգ]]ը, [[ջուր]]ը, [[շաքարավազ]]ը, [[ածխաթթու գազ]]ը։
Միացությունները, որոնք պարունակում են թթվածնի երկու ատոմ կոչվում են [[պերօքսիդներ]], [[սուպերօքսիդ]]ներ։ Կոպիտ ասած նրանք չեն մտնում օքսիդների դասի մեջ։[[Պատկեր:Red lead.jpg|thumb|[[Pb3O4]]|232x232փքս]]
== Դասակարգում ==
Կա օքսիդների 4 հիմնական դաս՝ հիմնային, թթվային, երկդիմի և աղ չառաջացնող։
** [[Ամֆոտեր օքսիդներ]] (օրինակ, [[ցինկի օքսիդ]] ZnO, [[ալյումինի օքսիդ]] Al<sub>2</sub>О<sub>3</sub>), մետաղների օքսիդները, որոնք ունեն III—IV օքսիդացման աստիճան և կան բացառություններ (ZnO, BeO, SnO, PbO)
* Աղ չառաջացնող օքսիդներ. [[Ածխածնի օքսիդներ|ածխածնի օքսիդ (II)]] СО, ազոտի օքսիդ(I) N<sub>2</sub>O, ազոտի օքսիդ(II) NO։
== Անվանակարգում ==
[[Պատկեր:Kupfer(II)-oxid.jpg|մինի|[[Պղնձի օքսիդներ|Պղնձի օքսիդ]]|ձախից|251x251px]]
[[Պատկեր:Quartz_Brésil.jpg|մինի|[[Քվարց]]|ձախից|231x231փքս]]
[[IUPAC|IUPAC-ի]] անվանումներ ցանկի համաձայն օքսիդները անվանվում են «օքսիդ» բառով և քիմիական տարրի [[սեռական հոլով]]ով. օրինակ՝ Na<sub>2</sub>O նատրիումի օքսիդ, Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub> ալյումինի օքսիդ։ Եթե տարրը ունի փոփոխական [[օքսիդացման աստիճան]], ապա օքսիդի անվանման կողքին առանց բացատանիշի, փակագծերի մեջ նշվում է նրա օքսիդացման աստիճանը։ Օրինակ՝ Cu<sub>2</sub>О պղնձի օքսիդ(I), CuO պղնձի օքսիդ(II), FeO երկաթի օքսիդ(II), Fe<sub>2</sub>О<sub>3</sub> երկաթի օքսիդ(III), Cl<sub>2</sub>O<sub>7</sub> քլորի օքսիդ(VII)։
Կախված օքսիդում թթվածնի [[ատոմ]]ների թվից, դրանք կարող են ունենալ տարբեր անվանումներ։ Օրինակ, եթե պարունակում է մեկ ատոմ թթվածին, ապա անվանում են մոնօքսիդ, եթե երկու, ապա երկօքսիդ, իսկ եթե երեք, ապա՝ եռօքսիդ։ Օրինակ՝ ածխածնի մոնօքսիդ CO, ածխածնի երկօքսիդ СО<sub>2</sub>, ծծմբի եռօքսիդ SO<sub>3</sub>։
[[XIX դար]]ից հրակայուն օքսիդները, որոնք գործնականորեն չեն լուծվում ջրում անվանեցին «հողեր»։
<ref>«Если какой-нибудь металл дает один основной окисел, то последний называют окисью, например окись кальция, окись магния и пр.; если их существует два, то окисел с меньшим содержанием кислорода называется закисью, например закись железа FeO и окись Fe2O3. Окись с меньшим содержанием кислорода, чем в закиси, называется недокисью». — Вуколов С. П., Менделеев Д. И. Окислы // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907</ref>
Կա օքսիդների 4 հիմնական դաս՝հիմնային, թթվային, երկդիմի և աղ չառաջացնող։
Հիմնային են այն օքսիդները, որոնց համապատասխանում են [[Հիմքեր]]. դրանք մետաղների օքսիդներ են, օրինակ՝ Na<sub>2</sub>O, K<sub>2</sub>O, CaO, Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub>։
Թթվային են այն օքսիդները, որոնց համապատասխանում են [[Թթուներ]]. դրանք էլ [[ոչ մետաղներ]]ի օքսիդներն են, օրինակ՝ N<sub>2</sub>O<sub>3</sub>, P<sub>2</sub>O<sub>5</sub>, Cl<sub>2</sub>O<sub>7</sub>, Mn<sub>2</sub>O<sub>7</sub>։
Երկդիմի են այն օքսիդները, որոնք կարող են փոխազդել թե թթուների, թե հիմքերի հետ.դրանք բոլորը համեմատաբար պասիվ մետաղների օքսիդներ են, ինչպես ZnO, FeO, Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub> օքսիդները։
Աղ չեն առաջացնում այն օքսիդները, որոնք չեն փոխազդում ոչ թթուների, ոչ հիմքերի հետ.դրանք ոչ մետաղների օքսիդներ են, ինչպես՝ NO, N<sub>2</sub>O, CO և այլն։
== Քիմիական հատկություններ ==
[[Պատկեր:A-quartz.png|thumb|SiO<sub>2</sub> բյուրեղացանցի կառուցվածքը|232x232փքս]]
* Փոխազդեցության արդյունքում թթվային օքսիդները առաջացնում են [[աղ]]եր։
* Օքսիդները փոխազդելով ջրի հետ, առաջացնում են [[Թթուներ|թթու]]ներ։
* Հիմնային օքսիդները փոխազդում են թթուների հետ, իսկ թթուները հիմնային օքսիդների։
::
Նախևառաջ՝ թթվային և հիմնային (խոսքը [[ալկալիներ]]ին համապատասխանող օքսիդների մասին է) օքսիդները փոխազդում են ջրի հետ՝ համապատասխանաբար [[թթուներ]] և [[հիմքեր]] առաջացնելով՝
:: <math>\mathsf{CaO + H_2O \rightarrow CaOH}</math>
:: <math>\mathsf{SO_3 + H_2O \rightarrow H_2SO_4 }</math>
Հիմնային օքսիդները փոխազդում են թթուների հետ և առաջացնում աղ և ջուր, օրինակ՝
:: <math>\mathsf{Na_2O H_2SO_4 \rightarrow Na_2SO_4 + H_2O}</math>
:: <math>\mathsf{CaO +HCl \rightarrow CaCl_2 + H_2O}</math>
:: <math>\mathsf{Fe_2O_3 + 2H_3PO_4 \rightarrow 2FePO_4 + 3H_2O}</math>
իսկ թթվային օքսիդները՝հիմքերի հետ՝դարձյալ աղ և ջուր առաջացնելով՝
:: <math>\mathsf{KOH + SO_3 \rightarrow K_2SO_4 + H_2O}</math>
:: <math>\mathsf{Fe(OH)_2 + N_2O_5 \rightarrow Fe(NO_3)_2 + 2H_2O}</math>
Թթվային և հիմնային օքսիդները իրենց հերթին կարող են փոխազդել իրար հետ՝նույն արգասիքները առաջացնելով, օրինակ՝
:: <math>\mathsf{CaO + SO_3\rightarrow CaSO_4 }</math>
:: <math>\mathsf{Na_O + N_2O_5 \rightarrow 2NaNO_3 }</math>
Ինչ վերաբերվում է երկդիմի օքսիդներին՝նրանք փոխազդում են թե թթուների, թե հիմքերի հետ՝
:: <math>\mathsf{ZnO + H_2SO_4 \rightarrow ZnSO_4 + H_2O}</math>
:: <math>\mathsf{ZnO + NaOH\rightarrow NaZO_2 + H_2O}</math>
Աղ չառաջացնող օքսիդները չեզոք են, սակայն դրանք կարելի է այրել և ստանալ նոր օքսիդ.
:: <math>\mathsf{2CO+ O_2 \rightarrow 2CO_2}</math>
:: <math>\mathsf{2SO_2 + O_2\rightarrow 2SO_3}</math>
=== Հիմնային օքսիդներ ===
* Հիմնային օքսիդ + ուժեղ թթու → աղ + ջուր
:: <math>\mathsf{CuO + H_2SO_4 \rightarrow CuSO_4 + H_2O}</math>
* Թթվահիմնային օքսիդ + ջուր → [[հիդրօքսիդ]]
:: <math>\mathsf{CaO + H_2O \rightarrow Ca(OH)_2}</math>
* Ուժեղ հիմնային օքսիդ + թթվային օքսիդ → աղ
:: <math>\mathsf{CaO + Mn_2O_7 \rightarrow Ca(MnO_4)_2}</math>
* Հիմնային օքսիդ + [[ջրածին]] → մետաղ + ջուր
:: <math>\mathsf{CuO + H_2 \rightarrow Cu + H_2O}</math>
=== Թթվային օքսիդներ ===
* Թթվային օքսիդ + ջուր → թթու
:: <math>\mathsf{SO_3 + H_2O \rightarrow H_2SO_4}</math>
* Թթվային օքսիդ + հիմնային օքսիդ → աղ
:: <math>\mathsf{CO_2 + CaO \rightarrow CaCO_3}</math>
* Թթվային օքսիդ + հիմք → աղ + ջուր
:: <math>\mathsf{SO_2 + 2NaOH \rightarrow Na_2SO_3 + H_2O}</math>
Եթե թթվային օքսիդը հանդիսանում է [[Անհիդրիդներ|անհիդրիդ]], ապա.
:: <math>\mathsf{Ca(OH)_2 + CO_2 \rightarrow CaCO_3\downarrow + H_2O}</math>
:: <math>\mathsf{CaCO_3 + H_2O + CO_2 \rightarrow Ca(HCO_3)_2}</math>
* [[Կայուն օքսիդ]] + աղ1 → աղ2 + [[անկայուն օքսիդ]]
:: <math>\mathsf{SiO_2 + Na_2CO_3 \rightarrow Na_2SiO_3 + CO_2}</math>
* Թթվի անհիդրիդ1 + անջուր թթու2 → թթվի անհիդրիդ2 + անջուր թթու1
:: <math>\mathsf{2P_2O_{5} + 4HClO_4 \rightarrow 4HPO_3 + 2Cl_2O_7}</math>
=== [[Ամֆոտերություն|Ամֆոտեր]] օքսիդներ ===
::<math>\mathsf{2SO_2 + O_2 \rightarrow 2SO_3}</math>
== Ծանոթագրություններ ==
{{ծանցանկ}}
{{Արտաքին հղումներ}}
[[Կատեգորիա:Օքսիդներ]]
| 