Սուրմառիի ծուղակ

Սուրմարիի ծուղակ, ռազմական խորամանկության միջոցով թյուրք-սելջուկների բանակի ոչնչացում։ 1053 թվականին շարունակվող թյուրքական արշավանքները ավերածություններ էին պատճառում երկրին։ Երկիր ներխուժած Գթլմուշը ավելում է Կարսի շրջակայքը, սակայն չի կարողանում գրավել Կարսի միջնաբերդը։ Այս անհաջողությունից հետո նա շարժվում է դեպի Սուրմարի, որտեղ հայերը եկվորների համար ծուղակ են պատրաստում և գիշերային անակնկալ հաձակման միջոցով սպանդ իրականացնում, որից կարողանում է փրկվել հրամանատար Գթլմուշը՝ մի փոքր ջոկատի հետ միասին։

Սուրմարիի ծուղակ
Սելջուկ-թյուրքերի արշավանքները Հայաստան
Թվական 1053 Վայր Սուրմարի Արդյունք Հայկական կողմի հաղթանակ
Հակառակորդներ
Թյուրք-սելջուկներ	Սուրմարիի հայեր
Հրամանատարներ
Գթլմուշ	Սուրմարիի քաղաքապետ իշխան
Կողմերի ուժեր
60 հազար	անհայտ
Կորուստներ
գրեթե ամբողջովին	թեթև

Նախապատմություն

Բյուզանդական կայսրությունը շարունակում էր անտարբերությամբ հետևել, թե ինչպես են թյուրք-սելջուկները ասպատակում Հայաստանը։ 1045 թվականին Բյուզանդիայի կայսր Կոստանդին IX Մոնոմախոսը, տեսնելով, որ Բագրատունյաց վերջին արքա Գագիկ Բ-ն փորձեր է անում ամրացնել երկիրը, նրան կանչում է Կոստանդնուպոլիս, որեպսզի բանակցի նրա հետ Անիի հարցի շուրջ։ Գագիկը մեկնում է Բյուզանդիայի մայրաքաղաք, որտեղ, սակայն, պարզվում է, որ Կոստանդինը դավադրություն է կազմակերպել։ Գագիկ Բ-ն արգելափակվում է Բյուզանդիայի արքունիքում, որից հետո ձեռնարկվում են մի շարք արշավանքներ դեպի Անի, որի արդյուքնում է անկում է ապրում Անիի Բագրատունյաց թագավորությունը։

Այս ամենից հետո Հայաստանում ստեղծվում է այնպիսի իրավիճակ, որ հակառակորդը չի կարողանում չօգտվել դրանից ու արշավում է Հայաստան։ Սելջուկ-թյուրքերի առաջին ներխուժումները տեղի են ունենում 1047 թվականին՝ 100 հազարանոց զորքով։ Դրանք շարունակվում են նաև հետագայում։ 1051-1052 թվակններին Հայաստանում հարաբերական անդորր էր։

(Տուղրիլի) արքունիքից երկու զորապետ, որոնք Աբրեիմ (Իբրահիմ Յաննալ) և Գթլմուշ էին կոչվում, հսկայական զորքով եկան Հայոց երկիրը՝ համոզված, որ հոռոմոց տիրապետության տակ գտնվող Հայոց ամբողջ երկիրը անտերունչ և անպաշտպան կլինի, քանի որ հոռոմները քաջ ու հզոր տղամարդկանց հեռացրել էին Արևելքից և աշխատում էին Հայոց երկիրն ու ամբողջ Արևելքը պահել ձվատ զորահրամանատարներով։ - Մատթեոս Ուռհայեցի, Ժամանակագրություն, Մասն առաջին

Ներխուժում

1053 թվականին Իբրահիմը ապստամբում է սելջուկների առաջնորդ Տուղրիլ բեկի դեմ, որից հետո փախչում է և պատսպարվում նույնպես ապստամբած Գթլմուշի մոտ։ Պարտություններ կրելով՝ Գթլմուշը փախուստի է դիմում դեպի Վիրքի սահմաններ՝ իր հետ տանելով սեփական 60-հազարանոց բանակը։ Վիրքի սահմաններից նա ներխուժում է Վանանդի (Կարսի) թագավորություն և պաշարում մայրաքաղաք Կարսը։ Հառակորդը կարողանում է գրավել Կարսի շրջակայքը, ավերել և թալանել այն, սակայն չի կարողանում գրավել Կարսի միջնաբերդը։

Փրկվեցին միայն նրանք, ովքեր հասցրեցին քաղաքի վերևում գտնվող ամրոցը մտնել։ (Գթլմուշի) Զորքերն ամբողջ օրը մնալով այնտեղ` կողոպտեցին ու քարուքանդ արին տները, հետո կրակ տալով այրեցին քաղաքը, իսկ իրենք առնելով ավարն ու գերին` գնացին իրենց երկիրը։ - Արիստակես Լաստիվերցի, Պատմություն, Գլուխ ԺԵ

Չկարողանալով գրավել Կարսի միջնաբերդը՝ սելջուկները շարժվում են դեպի Դվին։

Ծուղակ

Դվին գնալու ճանապարհին հակառակորդը գիշերում է Սուրմարիում (Սուրբ Մարի, հետագաում՝ Սուրմալու)։ Հայերը, իմանալով, որ հակառակորդը Կարսում մեծ ավերածություններ և թալան է կատարել, այնուամենայնիվ մեծ տոնախմբությամբ ու խնջույքներով ընդունում են հակառակորդին։ Դա ռազմավարական քայլ էր, որով հայերը թույլացնում էին հակառակորդի զգոնությունը։ Ամբողջ զորքը տեղավորվում է Սուրմարիի տներում և խնջույքից հարբած՝ քնում։

Երբ հակառակորդը գրեթե ամբողջությամբ արդեն քնած էր, երբ Սուրմարիի քաղաքապետ իշխանի ազդանշանով հայերը սկսում են գիշերային սպանդը։ Գրեթե ամբողջովին կոտորում հակառակորդի անակնկալի եկած զինվորներին։ Կարողանում են փրկվել միայն Գթլմուշը և նրա փոքրաթիվ ջոկատը։ Հայերը, ցանկանալով իրենց գրոհը ամբողջացնել, սկսում են հետապնդել հակառակորդին, որը փոախուստի է դիմում և հեռանում Հայաստանից։

Կարսն (բացի Միջնաբերդից) ավերելուց հետո Գթլմուշը, լսելով Տուղրիլ բեգի բանակով իրեն հետապնդելու լուրը, արագ կերպով նահանջեց, և ճանապարհին մի մեծ փորձանք պատահեց։ Գթլմուշը, Անիի մոտ Մարին (Սուրբ Մարի կամ Սուրմարիհեղ.)... ճանապարհորդի նման մտավ և բանակը տեղավորեց այնտեղ... Այս քաղաքի քաֆիր («անհավատ», այսինքն` քրիստոնյա) ռայիսը խաբելով Գթլմուշի զինվորներին, յուրաքանչյուրին հյուրասիրեց մի բնակարանում։ Ռայիսի գաղտնի հրամանով յուրաքանչյուր տանը հյուրասիրվող մուսուլման զինվորին առատ ուտելիք և գինի տալուց հետո` գինովցուցին։ Ուշ գիշերը բոլորը քնելու ժամանակ, հատուկ նշանի վրա տանտերերը 60 հազար հյուր զինվորներին առանձին-առանձին սպանեցին։ Առավոտյան Գթլմուշը սարսափած և վշտահարված տեղի ունեցածից, իր շուրջը գտնվող հրամանատարների ուղեկցությամբ, հետապնդվելով հայերի կողմից, քառասմբակ փախուստի է դիմում։ - Աբու Նասր Բուրհան ադ-Դին, Անիս ալ-Կուլուբ

Տես նաև

• Սելջուկ-թյուրքերի արշավանքները Հայաստան