Սուրմառիի ծուղակ
Սուրմարիի ծուղակ, ռազմական խորամանկության միջոցով թյուրք-սելջուկների բանակի ոչնչացում։ 1053 թվականին շարունակվող թյուրքական արշավանքները ավերածություններ էին պատճառում երկրին։ Երկիր ներխուժած Գթլմուշը ավելում է Կարսի շրջակայքը, սակայն չի կարողանում գրավել Կարսի միջնաբերդը։ Այս անհաջողությունից հետո նա շարժվում է դեպի Սուրմարի, որտեղ հայերը եկվորների համար ծուղակ են պատրաստում և գիշերային անակնկալ հաձակման միջոցով սպանդ իրականացնում, որից կարողանում է փրկվել հրամանատար Գթլմուշը՝ մի փոքր ջոկատի հետ միասին[1]։
 | |
|---|---|
| Թվական | 1053 |
| Մասն է | Սելջուկ-թյուրքերի արշավանքները Հայաստան |
| Վայր | Սուրմարի |
| Արդյունք | Հայկական կողմի հաղթանակ |
| Հակառակորդներ | |
| Թյուրք-սելջուկներ | Սուրմարիի հայեր |
| Հրամանատարներ | |
| Գթլմուշ | Սուրմարիի քաղաքապետ իշխան |
| Կողմերի ուժեր | |
| 60 հազար | անհայտ |
| Ռազմական կորուստներ | |
| գրեթե ամբողջովին | թեթև |
Նախապատմություն խմբագրել
Բյուզանդական կայսրությունը շարունակում էր անտարբերությամբ հետևել, թե ինչպես են թյուրք-սելջուկները ասպատակում Հայաստանը։ 1045 թվականին Բյուզանդիայի կայսր Կոստանդին IX Մոնոմախոսը, տեսնելով, որ Բագրատունյաց վերջին արքա Գագիկ Բ-ն փորձեր է անում ամրացնել երկիրը, նրան կանչում է Կոստանդնուպոլիս, որեպսզի բանակցի նրա հետ Անիի հարցի շուրջ։ Գագիկը մեկնում է Բյուզանդիայի մայրաքաղաք, որտեղ, սակայն, պարզվում է, որ Կոստանդինը դավադրություն է կազմակերպել։ Գագիկ Բ-ն արգելափակվում է Բյուզանդիայի արքունիքում, որից հետո ձեռնարկվում են մի շարք արշավանքներ դեպի Անի, որի արդյուքնում է անկում է ապրում Անիի Բագրատունյաց թագավորությունը։
Այս ամենից հետո Հայաստանում ստեղծվում է այնպիսի իրավիճակ, որ հակառակորդը չի կարողանում չօգտվել դրանից ու արշավում է Հայաստան։ Սելջուկ-թյուրքերի առաջին ներխուժումները տեղի են ունենում 1047 թվականին՝ 100 հազարանոց զորքով[2]։ Դրանք շարունակվում են նաև հետագայում։ 1051-1052 թվականներին Հայաստանում հարաբերական անդորր էր[3]։
|
(Տուղրիլի) արքունիքից երկու զորապետ, որոնք Աբրեիմ (Իբրահիմ Յաննալ) և Գթլմուշ էին կոչվում, հսկայական զորքով եկան Հայոց երկիրը՝ համոզված, որ հոռոմոց տիրապետության տակ գտնվող Հայոց ամբողջ երկիրը անտերունչ և անպաշտպան կլինի, քանի որ հոռոմները քաջ ու հզոր տղամարդկանց հեռացրել էին Արևելքից և աշխատում էին Հայոց երկիրն ու ամբողջ Արևելքը պահել ձվատ զորահրամանատարներով։ - Մատթեոս Ուռհայեցի, Ժամանակագրություն, Մասն առաջին
|
|
Ներխուժում խմբագրել
1053 թվականին Իբրահիմը ապստամբում է սելջուկների առաջնորդ Տուղրիլ բեկի դեմ, որից հետո փախչում է և պատսպարվում նույնպես ապստամբած Գթլմուշի մոտ։ Պարտություններ կրելով՝ Գթլմուշը փախուստի է դիմում դեպի Վիրքի սահմաններ՝ իր հետ տանելով սեփական 60-հազարանոց բանակը։ Վիրքի սահմաններից նա ներխուժում է Վանանդի (Կարսի) թագավորություն և պաշարում մայրաքաղաք Կարսը։ Հառակորդը կարողանում է գրավել Կարսի շրջակայքը, ավերել և թալանել այն, սակայն չի կարողանում գրավել Կարսի միջնաբերդը։
|
|
Փրկվեցին միայն նրանք, ովքեր հասցրեցին քաղաքի վերևում գտնվող ամրոցը մտնել։ (Գթլմուշի) Զորքերն ամբողջ օրը մնալով այնտեղ` կողոպտեցին ու քարուքանդ արին տները, հետո կրակ տալով այրեցին քաղաքը, իսկ իրենք առնելով ավարն ու գերին` գնացին իրենց երկիրը։ - Արիստակես Լաստիվերցի, Պատմություն, Գլուխ ԺԵ
|
|
Չկարողանալով գրավել Կարսի միջնաբերդը՝ սելջուկները շարժվում են դեպի Դվին[3]։
Ծուղակ խմբագրել
Դվին գնալու ճանապարհին հակառակորդը գիշերում է Սուրմարիում (Սուրբ Մարի, հետագաում՝ Սուրմալու)։ Հայերը, իմանալով, որ հակառակորդը Կարսում մեծ ավերածություններ և թալան է կատարել, այնուամենայնիվ մեծ տոնախմբությամբ ու խնջույքներով ընդունում են հակառակորդին։ Դա ռազմավարական քայլ էր, որով հայերը թույլացնում էին հակառակորդի զգոնությունը։ Ամբողջ զորքը տեղավորվում է Սուրմարիի տներում և խնջույքից հարբած՝ քնում։
Երբ հակառակորդը գրեթե ամբողջությամբ արդեն քնած էր, երբ Սուրմարիի քաղաքապետ իշխանի ազդանշանով հայերը սկսում են գիշերային սպանդը[4]։ Գրեթե ամբողջովին կոտորում հակառակորդի անակնկալի եկած զինվորներին։ Կարողանում են փրկվել միայն Գթլմուշը և նրա փոքրաթիվ ջոկատը։ Հայերը, ցանկանալով իրենց գրոհը ամբողջացնել, սկսում են հետապնդել հակառակորդին, որը փոախուստի է դիմում և հեռանում Հայաստանից[5]։
|
|
Կարսն (բացի Միջնաբերդից) ավերելուց հետո Գթլմուշը, լսելով Տուղրիլ բեգի բանակով իրեն հետապնդելու լուրը, արագ կերպով նահանջեց, և ճանապարհին մի մեծ փորձանք պատահեց։ Գթլմուշը, Անիի մոտ Մարին (Սուրբ Մարի կամ Սուրմարիհեղ.)... ճանապարհորդի նման մտավ և բանակը տեղավորեց այնտեղ... Այս քաղաքի քաֆիր («անհավատ», այսինքն` քրիստոնյա) ռայիսը խաբելով Գթլմուշի զինվորներին, յուրաքանչյուրին հյուրասիրեց մի բնակարանում։ Ռայիսի գաղտնի հրամանով յուրաքանչյուր տանը հյուրասիրվող մուսուլման զինվորին առատ ուտելիք և գինի տալուց հետո` գինովցուցին։ Ուշ գիշերը բոլորը քնելու ժամանակ, հատուկ նշանի վրա տանտերերը 60 հազար հյուր զինվորներին առանձին-առանձին սպանեցին։ Առավոտյան Գթլմուշը սարսափած և վշտահարված տեղի ունեցածից, իր շուրջը գտնվող հրամանատարների ուղեկցությամբ, հետապնդվելով հայերի կողմից, քառասմբակ փախուստի է դիմում։ - Աբու Նասր Բուրհան ադ-Դին, Անիս ալ-Կուլուբ
|
|
Տես նաև խմբագրել
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ «Մեր հաղթանակները», հատոր Գ. Երևան: «Նորավանք» հրատարակչություն. 2011. էջեր 36–40.
- ↑ «Մեր հաղթանակները», հատոր Գ. Երևան: «Նորավանք» հրատարակչություն. 2011. էջ 36.
- ↑ 3,0 3,1 «Մեր հաղթանակները», հատոր Գ. Երևան: «Նորավանք» հրատարակչություն. 2011. էջ 37.
- ↑ «Մեր հաղթանակները», հատոր Գ. Երևան: «Նորավանք» հրատարակչություն. 2011. էջ 39.
- ↑ «Մեր հաղթանակները», հատոր Գ. Երևան: «Նորավանք» հրատարակչություն. 2011. էջ 40.