Պետական անձեռնմխելիություն
Պետական անձեռնմխելիություն (ինքնիշխան անձեռնմխելիություն), միջազգային իրավունքի սկզբունք, որի համաձայն ինքնիշխան պետությունը ենթակա չէ այլ պետությունների իշխանությունների։
Պետության անձեռնմխելիության սկզբունքը հիմնված է ինքնիշխան հավասարության հայեցակարգի վրա, որն ամրագրված է ՄԱԿ-ի Կանոնադրությունում (1945)[1] և բացահայտված է միջազգային իրավունքի սկզբունքների հռչակագրում (1970)։ Ավելին, ինքնիշխան հավասարության գաղափարը ծագել է շատ ավելի վաղ։
Այս սկզբունքը վերաբերում է ինչպես օրենսդրական, այնպես էլ կառավարման, ինչպես նաև օտարերկրյա պետության դատական իրավասությանը։ Ներկայումս գոյություն չունի պետության անձեռնմխելիության հայեցակարգի կիրառման հետ կապված հարցերի լուծման միասնական պրակտիկա։ Այս բեռի մի մասը ընկնում է ազգային օրենսդրության վրա։ 2004 թվականին ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեան ընդունեց ՄԱԿ-ի կոնվենցիան պետությունների անձեռնմխելիության և նրանց ունեցվածքի իրավասությունների վերաբերյալ։ Ռուսաստանը այն ստորագրեց 2006 թվականին[2]։ Սակայն այս կոնվենցիան ուժի մեջ կմտնի միայն այն բանից հետո, երբ վավերացվի 30 պետությունների կողմից։
Պետական անձեռնմխելիության տարրեր խմբագրել
Պետության անձեռնմխելիությունը օտարերկրյա պետության իրավասությունից բաղկացած է մի քանի տարրերից[3]`
- Դատական անձեռնմխելիություն` պետության դատական իրավասության անկախությունը օտարերկրյա պետության դատարանից։
- Անձեռնմխելիություն հայցի նախնական ապահովման դրույթից։
- Անձեռնմխելիություն օտարերկրյա դատավճիռի հարկադիր կատարումից։
- Պետական գույքի անձեռնմխելիություն` օտարերկրյա պետության տարածքում գտնվող պետական գույքի անձեռնմխելիության իրավական ռեժիմ։
- Անձեռնմխելիություն օտարերկրյա օրենսդրության կիրառումից՝ կապված միջպետական գործարքներում ներգրավվածության հետ։
Այս անձեռնմխելիությունները գործում են իրարից անկախ։ Օրինակ, եթե պետությունը համաձայն է քննարկել իր գործը դատարանում (այսինքն՝ հրաժարվում է դատական անձեռնմխելիությունից), նախնական ապահովման և հարկադիր կատարման կիրառման անձեռնմխելիությունը մնում է վավեր։
Պետության անձեռնմխելիություն և քաղաքացիա-իրավական հարաբերություններ Անձեռնմխելիության հայեցակարգը վերաբերում է պետության գործողություններին՝ որպես միջազգային իրավահարաբերությունների սուբյեկտ։ Ժամանակակից աշխարհում պետությունը հաճախ իրեն դրսևորում է որպես իրավաբանական անձ (քաղաքացիական իրավունքի սուբյեկտ)։ Կան տարբեր տեսակետներ այն մասին, թե արդյոք պետության անձեռնմխելիությունը տարածվում է այդպիսի հարաբերությունների վրա։
Բացարձակ անձեռնմխելիության տեսություն խմբագրել
Այս տեսությունը զարգացել է 19-րդ դարում և 20-րդ դարի առաջին կեսին։ Դրա համաձայն՝ պետության անձեռնմխելիությունը տարածվում է առևտրային գործարքների վրա։ Խորհրդային Միությունը և Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետությունը հավատարիմ մնացին բացարձակ անձեռնմխելիության տեսությանը։ Այս հայեցակարգը պետությանը հնարավորություն է ընձեռում հրաժարվել անձեռնմխելիությունից ինքնիշխանության իրավունքով (ներառյալ պայմանագրում անձեռնմխելիությունից հրաժարվելու մասին հայտարարությունը)։
Ֆունկցիոնալ (սահմանափակ) անձեռնմխելիության տեսություն խմբագրել
Ֆունկցիոնալ անձեռնմխելիության տեսությունը ընդունվել է ԱՄՆ-ում և եվրոպական շատ երկրներում 20-րդ դարի երկրորդ կեսին։ Վերջերս Ռուսաստանը նույնպես սկսեց հրաժարվել բացարձակ անձեռնմխելիության հայեցակարգից՝ հօգուտ այս դիրքորոշման[4]։
Ավելին, համարվում է, որ պետությունը չի կարող օգտվել անձեռնմխելիությունից պետության կողմից առևտրային պայմանագրերով ստանձնած պարտավորությունները չկատարելու համար ներկայացված հայցերից պաշտպանվելու համար։ Այսպիսով, պաշտոնական չափանիշները պահանջվում են տարբերակել այն դեպքերը, երբ պետությունը հանդես է գալիս «որպես պետական կառավարման կրող» (լատ.` Jure imperii) և այն դեպքերը, երբ պետությունը իրեն դրսևորում է «որպես ֆիզիկական անձ» (լատ.` Jure gestionis): Այդպիսի չափանիշները համարվում են օտարերկրյա պետությունների անձեռնմխելիության վերաբերյալ ազգային օրենսդրության կարգավորման առարկա։ Կան նաև միջազգային պայմանագրեր, որոնք լուծում են այդ խնդիրները։ Օրինակ՝ 1972 թվականին ընդունված «Պետությունների անձեռնմխելիության մասին եվրոպական կոնվենցիան»[5] (Ռուսաստանը դրան մասնակից չէ), սահմանում է դեպքեր, որոնցով պետությունը չի կարող անձեռնմխելիություն կիրառել։
Այնուամենայնիվ, նման կարգավորումը մասամբ խախտում է օտարերկրյա պետությունների ինքնիշխանությունը՝ ազգային իշխանություններին պարտադրելով որոշում կայացնելու հատուկ անձեռնմխելիության կիրառելիության վերաբերյալ։ Արդեն հիշատակված ՄԱԿ-ի կոնվենցիան պետությունների անձեռնմխելիության իրավասությունների և դրանց սեփականության մասին (դեռ ուժի մեջ չեն մտել) պարունակում է հոդված, որով արգելվում է պետական անձեռնմխելիության օգտագործումը օտարերկրյա ֆիզիկական կամ իրավաբանական անձանց հետ առևտրային գործարքների ընթացքում։ Բացառություն են այն դեպքերը, երբ կողմերը բացահայտ այլ բան են պայմանավորվել։ Բացի այդ, այս հոդվածը չի տարածվում միջպետական գործարքների վրա։
Պետության անձեռնմխելիությունը ազգային օրենսդրության մեջ խմբագրել
Ռուսաստանում խմբագրել
Ռուսաստանում օտարերկրյա պետությունների անձեռնմխելիությունը կարգավորվում է Քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի (ՔԴՕ) 401 հոդվածով[6] և Արբիտրաժային դատավարության օրենսգրքի (ԱԴՕ) 251 հոդվածով[7]։
Քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 401 հոդվածը հաստատում է օտարերկրյա պետության անձեռնմխելիությունը Ռուսաստանի Դաշնության դատարաններում դատական հայցերից, եթե այլ բան նախատեսված չէ դաշնային օրենքով (մինչ օրս չկա այդպիսի օրենք) կամ Ռուսաստանի Դաշնության միջազգային պայմանագրերով։ Միաժամանակ, ԱԴՕ 251 հոդվածը երաշխավորում է անձեռնմխելիությունը միայն այն դեպքերում, երբ օտարերկրյա պետությունը հանդես է գալիս «որպես իշխանության կրող»։ Այստեղից հետևում է, որ այն դեպքերում, երբ այն հանդես է գալիս այլ որակով, անձեռնմխելիությունը չի կիրառվում։
2005 թվականի մարտի 11-ին Պետդուման առաջին ընթերցմամբ ընդունեց «Օտարերկրյա պետության անձեռնմխելիության իրավասությունների և նրա ունեցվածքի մասին» օրինագիծը։ Սակայն, այս օրինագծի ընդունման նպատակով հետագայում դեռևս որևէ գործողություն չի ձեռնարկվել։ 2011 թվականի ապրիլի 8-ին Ռուսաստանի Դաշնության Պետական դուման որոշում ընդունեց օրինագիծը մերժելու և այն հետագա քննարկումից հանելու մասին[8]։
Պատրաստվեց Ռուսաստանում օտարերկրյա պետությունների բացարձակ իրավասական անձեռնմխելիության իրավասությունը մերժելու մասին նախագիծ։ Ռուսաստանի Դաշնության Կառավարության ներկայացրած օրինագիծը նպատակ ուներ պաշտպանել Ռուսաստանի շահերը` հրաժարվելով Ռուսաստանում օտարերկրյա պետությունների բացարձակ անձեռնմխելիության իրավասության հայեցակարգից, ինչը թույլ կտար պատասխան միջոցներ ձեռնարկել, իր տարածքից դուրս ռուսական ունեցվածքի բռնագրավման դեպքում։
Օրենքի նախագիծը սահմանում էր հիմնական հասկացությունները՝ այդ թվում «օտարերկրյա պետություն», «օտարերկրյա պետության սեփականություն», «օտարերկրյա պետության իրավասու անձեռնմխելիության իրավասություն», «դատական անձեռնմխելիություն», «դատարանի որոշման կատարման հետ կապված անձեռնմխելիություն»։ Սահմանվել էին նաև այն արտոնությունները և անձեռնմխելիությունը, որոնք չէին ազդում օրինագծի վրա։ Փոխադարձության սկզբունքը սահմանվում է անձեռնմխելիության իրավասության կիրառման հարցերում (Ռուսաստանի Դաշնության դատարանը փոխադարձության սկզբունքի հիման վրա իրավունք ունի կիրառելու իրավասության անձեռնմխելիությունը, այն ծավալով, որքանով Ռուսաստանի Դաշնությունը վայելում է համապատասխան օտարերկրյա պետությունում)։ Նախատեսված են դատական անձեռնմխելիության չկիրառման դեպքերը, այդ թվում վեճերի գծով
- կապված է օտարերկրյա պետության քաղաքացիա-իրավական գործարքներում մասնակցության հետ, ձեռնարկատիրական գործունեության հետ կապված և աշխատանքային վեճերում.
- սեփականության իրավունքի վերաբերյալ
- վնասի հատուցման մասին
- մտավոր սեփականության հետ կապված
- կապված նավի շահագործման հետ
Դաշնային օրենքը ուժի մեջ է մտել 2016 թվականի հունվարի 1-ից
ԱՄՆ–ում խմբագրել
ԱՄՆ-ի 1976 թվականի օրենքը սահմանում է, որ պետությունը կարող է անձեռնմխելի չլինել դատական հայցերից հետևյալ դեպքերում[9]
- եթե հայցադիմումի պատճառը առևտրային գործունեությունն է, որը օտարերկրյա պետությունն իրականացնում է ԱՄՆ-ում
- եթե հայցադիմումի պատճառը այն առևտրային գործունեությունն է, որն իրականացվում է Միացյալ Նահանգներից դուրս, բայց «ուղղակի հետևանքներ» է առաջացնում Միացյալ Նահանգների համար
Պետական անձեռնմխելիությունը միջազգային հարաբերությունների պրակտիկայում խմբագրել
- 1948 թվականին Նյու Յորքի որոշ քաղաքացիների հայցով արգելանք դրվեց Խորհրդային Միությանը պատկանող «Ռոսիա» նավի վրա։ ԽՍՀՄ կառավարությունը բողոքեց, և Նյու Յորքի դաշնային դատարանների որոշմամբ արգելանքը հանվեց[10]։
- 1991 թվականն ՌՍՖՍՀ կառավարությունը պայմանագիր էր կնքել շվեյցարական Noga ընկերության հետ վարկային միջոցներով պարենային ապրանքներ և գյուղատնտեսական պարարտանյութեր գնելու վերաբերյալ։ Հետագայում ռուսական կողմը դադարեցրեց այս անշահավետ պայմանագիրը։ Սակայն, արևմտյան դատարանները անցան Noga-ի կողմը, ինչը հանգեցրեց Ռուսաստանի կենտրոնական բանկի, դիվանագիտական ներկայացուցչությունների, ինչպես նաև «Սեդով» առագաստանավի հաշիվների վրա արգելանքներ դնելուն (այդ արգելանքները հետագայում հանվեցին)։ Այս իրավիճակը հնարավոր դարձավ այն պատճառով, որ Noga-ի հետ կնքված պայմանագրով Ռուսաստանը կամավոր հրաժարվեց անձեռնմխելիությունից[11]։
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ Text of European Convention on State Immunity
- ↑ Россия подписала Конвенцию ООН о юрисдикционных иммунитетах государств и их собственности
- ↑ Международное частное право. Учебник/Под ред. Г. К. Дмитриевой. — ПБОЮЛ Гриженко Е. М., 2002. — 656 с.
- ↑ Вопросы кодификации норм международного гражданского процесса в России (Н. И. Марышева, «Журнал российского права», N 6, июнь 2004 г.)
- ↑ Details of Treaty No.074, European Convention on State Immunity
- ↑ Гражданский процессуальный кодекс РФ, глава 43, статья 401.
- ↑ Арбитражный процессуальный кодекс РФ, глава 32, статья 251.
- ↑ «Автоматизированная система обеспечения законодательной деятельности». Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 26-ին.
- ↑ М. М. Богуславский. Международное частное право. 2-е издание, переработанное и дополненное. М.: Международные отношения, 1994, стр. 156.
- ↑ М. М. Богуславский. Международное частное право. 2-е издание, переработанное и дополненное. М.: Международные отношения, 1994, стр. 152.
- ↑ [1] Би-би-си. Фирма Noga против России.