Չեկան (զինատեսակ)
Չեկան, փոքր մարտական կացին, որի գլխիկի հակառակ կողմում կա փոքր մուրճիկ (ինչպես Լեհաստանում)։ Դրա արշիշե բռնակի վրա լինում է սանի նշան[1]։
Հենց այդ մուրճիկի բութ մասից և ոչ թե շեղբի սայրից է այն ստացել իր անունը։ Հնագետ և զինագործաբան Ա. ն. Քյարփինջնիկովը այսպես է նկարագրում չեկանը՝ «Հատուկ մարտականներին են վերաբերվում առաջին հերթին այն չեկանները՝ կացինները, որոնց գլխիկի հակառակ կողմում կա փոքրիկ մուրճիկ»։ Դա վերաբերում է մարտական մուրճերին կամ մուլաթներին, որոնք հաճախ ոչ այնքան զենք են,որքան զորապետների նշան։ Ռուսաստանում նման կացինները կոչվում էին топорок կամ топорец՝ դրա մեծության և քաղաքացիական բնակչությունում շատ օգտագործման համար։ Սլավոնական ժողովուրդների շրջանում օգտագործվում էր նաև բալտա կամ բելտա արևելյան անվանումները[2][3][4][5]։
Պատմություն խմբագրել
Նման կացինները (սագարիսներ) սկյութների սպառազինության մեջ եղել են դեռևս մ․թ․ա․ 6-րդ դարում, իսկ ավելի ուշ օգտագործել են սարմատո-ալանյան ցեղերը, ինչպես նաև պրաբոլգարներն ու խազարները Մերձսևծովյան տարածաշրջանում։ 8-9-րդ դարերում դրանք տարածում են ստացել արևմուտքում, ընդհուպ մինչև Հունգարիա, Չեխիա և Ռումինիա։ Քոչվորների միջոցով դրանք հայտնվել են նաև Ռուսաստանում, որտեղ ունեցել են մեծ տարածում (13-րդ դարում կազմել են եկրի բոլոր կացինների մոտ 17%-ը)։ Այնտեղից դրանք ներթափանցել Կենտրոնական և Հյուսիսային Եվրոպա, ընդհուպ մինչև Իսպանիա։ Չեկանները օգտագործվել են նաև Վոլգյան Բուլղարիայում։
Այս կացինները հաճախ են եղել ստատիկ առարկաներ, ուստի դրանք միմյանցից տարբերվել են արտադրության և մշակության որակներով։ Ամեհայտնի չեկանը դա Անդրեյ Բոբոլյուբսկուն պատկանող կացնիկն է։ Այն վերագրվում է նրան քանի որ չեկանի վրա փորագրված է «A» տառը, չնայած նրան որ այն թվագրվում է 11-րդ դարի առաջին կեսով։ Այն զարդարված է թանաքով, արծաթով և ոսկով։
Տարատեսակներ խմբագրել
Կացնիկի տեսակներ՝
- Դեպի առաջ ուղված, եռանկյունաձև և ծայրը թեքված շեղբով
- Նեղ և դեպի ներքև թեթևակի կորությամբ
- Սայրը այնքան թեքված ներքև, որ գլխի վերին մասը հիշեցնում է մանգաղի սայր։ Այսպես են եղել հիմնականում թուրքական և այլ արևելան ժեղովուրդների կացնիկները (դա նաև վերաբերվում է կացնիկի մյուս տեսակին)[6]։
- Կիսաշրջանաձև, երբ նախորդի՝ եռանկյունաձևի փոխարեն առկա է կլորացում։
- Մանգաղաձև, այսինքն դեպի առաջ կորությունով։
Սվինի ձևով մուրճիկ, կլոր կամ քառակուսի կտրվածքով։ Երբեմն մուրճի փոխարեն մանգաղ է կամ փոքր կացնիկ։ Կացնիկներն աչքի էին ընկնում փոքր չափերով և ունեին բացառապես մարտական կիրառություն։ Միջինում ընդհանուր երկարությունը կազմել է 12,5-19 սանտիմետր (առանց մուրճիկի՝ 8-15 սանտիմետր), բերանի լայնությունը՝ 3-6 սանտիմետր, տրամագիծը՝ 1,8-2,7 սանտիմետր, քաշը՝ 200-340 գրամ։
Նման միջնադարյան չեկաններ կամ կացնիկներ եղել են նաև ավելի ուշ ժամանակաշրրջաններում։ Դրանք այսպես կոչված ամերիկական չեկաններն են (դրանց կցված էին սեպեր և կեռիկներ) և ժամանակակից հրդեհաշիջման կացնիկ-չեկաններն են բրիչներով և բագորներով։
Տես նաև խմբագրել
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ Чекан // Толковый словарь Ефремовой.
- ↑ Квасневич В. Лексикон холодного и метательного оружия / Пер. с польск. — СПб.: ООО «Издательство „Атлант“», 2012. — С. 16. — ISBN 978-5-98655-042-8.
- ↑ Стоун Дж. К. Большая энциклопедия оружия и доспехов. Оружие и доспехи всех времён и народов. — М.: Астрель, АСТ, 2008. — С. 47. — ISBN 978-5-17-052742-7, ISBN 978-5-271-21108-9, ISBN 978-5-17-052752-6, ISBN 978-5-271-21109-6, ISBN 0-486-40726-8 (англ.).
- ↑ Чекан // Этимологический словарь Фасмера.
- ↑ В русскоязычных источниках нет единого мнения о применении названий «чекан» и «клевец». В литературе, в том числе и археологической, они часто равнозначно применяются для обозначения клевцов, как древних, так и средневековых. Древнейшие бронзовые ещё называют алебардами. Есть даже необоснованная идея называть прямые клевцы чеканами, а изогнутые — клевцами (Грязнов М. П., 1956).
- ↑ Попенко В. Н. Холодное оружие. Энциклопедический словарь. — М.: Богучар, 1996. — 479 с. — С. 36. — ISBN S-88276-023X
Աղբյուրներ խմբագրել
- Квасневич В. Лексикон холодного и метательного оружия / Пер. с польск. — СПб.: ООО «Издательство „Атлант“», 2012. — С. 124, 125, 134, 135, 224, 225. — ISBN 978-5-98655-042-8.
- Кирпичников А. Н. Древнерусское оружие. Вып. 2. Копья, сулицы, боевые топоры, булавы, кистени IX—XIII вв. // Археология СССР. Свод археологических источников. — М. — : Наука, 1966. Вып. Е1-36.
- «Чекан, холодное оружие». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link) - Чекан // Малый энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 4 т. — СПб., 1907—1909.