Մթնոլորտային շրջապտույտներ

Երկրագնդի վրա ամենաշարժուն տարրը օդն է, որը երկրի մակերևույթի վրա կարող է շարժվել վայրկյանում մի քանի տասնյակ և նույնիսկ 100 մ արագությամբ։ Օդի հորիզոնական շարժումը կոչվում է քամի։ Վերջինս առաջանում է մթնոլորտի ճնշման տարբերության հետևանքով ՝ բարձր ճնշման վայրից քամին փչում է ցածր ճնշման վայրը։

Մթնոլորտի ճնշումը օդի սյան ճնշումն է երկրի մակերևույթի վրա, նրա կշիռը։ Պարզվել է, որ հազարավոր կիլոմետրեր հաստության ունեցով օդի շերտը երկրի մակերևույթի վրա ունի սնդիկի 760 մմ բարձրության շերտին հավասար ճնշում (45 աստիճան լայնության տակ, ծովի մակարդակին, 0 աստիճանի դեպքում)։ Այսինքն, եթե Երկիր շրջապատված լիներ սնդիկով, ապա այդ շերտի հաստությանուը կլիներ 76 սմ։ Մթնոլորտի ճնշումը չափում են նաև միլիբարերով։ Հայտնի է, որ մթնոլորտի ճնշումը ըստ բարձրության նվազում է, քանի որ մթնոլորտի բարձր շերտերում օդը շատ նոսր է, ուստի վերևում՝ մթնոլորտի շերտի պակասեցմանը զուգընթաց, ճնշումն ընկնում է երկրաչափական պրոգրեսիայով։ Այդ փոփոխությունը արտահայտվում է բարոմետիկ աստիճանով։

Մթնոլորտի ճնշման տարածումը երկրի մակերևույթի վրա կոչվում է բարիկական կամ ճնշման դաշտ, որը փոփոխվում է թե′ տարածության, թե′ ժամանակի մեջ։ Երկրի մակերևույթի վրա հավասար ճնշում ունեցով կետերը միացնող գծերն անվանում են իզոբարներ (հավասարաճնշում)։ Բայց ցամաքի մակերևույթը հարթ չէ, ունի բարձր ու ցածր մասեր, իզոբարներ կազմելու համար ռելիեֆի բոլոր բարձրությունները բերվում են ծովի մակարդակին։

Օդի համաշխարհային շրջապտույտը ընդգրկում է ամբողջ ստորին ոլորտը։ Օդային զանգվածները մի շարք օդակներ անցնելով, հասարակածային շրջաններից հասնում են բևեռային շրջաններ։ Մերձբևեռային շրջաններում ցուրտ է, գոյություն ունի բարձր ճնշում, իսկ հասարակածային շրջաններում՝ ցածր։ Նշանակում է գետնի մակերևույթի վրա բևեռներից օդը պետք է ուղղվի դեպի հասարակած, այնտեղ բարձրանա վերև՝ ստորին ոլորտի վերին շերտերը, այնտեղից հակառակ ուղղությամբ կշարժվի դեպի բևեռ և շրջանառությունը շատ պարզ տեսք կստանա, բայց երկրագունդը պտտվում է իր առանցքի շուրջը և կորիոլոսյան ուժի շնորհիվ հյուսիսային կիսագնդում շարժվող մարմինները շեղվում են դեպի աջ (անկախ շարժման ուղղությունից), իսկ հարավային կիսագնդում՝ ձախ։ Հենց այս ուժն էլ մեծ բարդություն է առաջացնում, և բևեռի ու հասարակածի միջև շրջապտույտի մեկ օղակի փոխարեն առաջանում են երեքը։ Հասարակածում տաքացած ու թեթևացած օդը բարձրանում է վեր՝ ստորին ոլորտ և ուղղվում է հյուսիս կամ հարավ։ Սրանք անտիպասսատներն են, որ անցնում են 4-6-8 կմ բարձրության վրա, սակայն ճանապարհին շեղվում են աջ (հյուսիսային կիսագնդում) չհասած 35 աստիճան լայնությանը, այնքան են շեղվում, որ ունենում են արևմտյան ուղղություն։ Նշանակում է անտիպասսատները չկարողացան բևեռ հասնել և կուտակվեցին 30-35 աստիճան լայնությունների տակ։ Այստեղ բնականաբար մթնոլորտի ճնշումը Երկրի մեկերևույթին մեծանում է և քանի որ հասարակածում ճնշումը ցածր է, քամիների մի մասը շարժվում է դեպի հասարակած և շեղվելով դեպի աջ՝ ունենում է հյուսիս արևելյան ուղղություն։ Սրանք պասսատներն են, որոնք ցամաքի վրա շատ չոր քամիներն են։ Պասսատների գոտում օդի մի մասը ուղղվում դեպի հասարակած, իսկ մյուս մասը ուղղվում է դեպի հյուսիս։ Սրանք, հասնելով մինչև 50-60 աստիճան լայնություններ, այնքան են շեղվում աջ (հս. կիսագունդ), որ ունենում են արևմտյան ուղղություն։ Ատլանտյան օվկիանոսից այդ քամիները բերում են խոնավություն ու ջերմություն։

Մթնոլորտի ընդհանուր շրջապտույտում առանձնացնում են բարձր ու ցածր ճնշման մարզեր։ Բարձր ճնշումը յուրահատուկ է Ազորյան ու Կալիֆոռնիական մաքսիմումներին։ Այս շրջանում ձևավորվում են պասսատներ, և, բնականաբար, ճնշումը բարձր է։ Բացի դրանից նպաստող հանգամանք են նաև սառը ծովային հոսանքները՝ Կանարյան ու Կալիֆոռնիական փոխհատուցման (կոմպենսացիոն) հոսանքները, որոնց շփվող օդը սառչելով ծանրանում է, ճնշումը մեծանում է, և այստեղ միշտ ջերմաստիճանային շրջադասություն (ինվերսիա) է լինում, մառախուղը սովորական երևույթ է։ Ցածր ճնշման պարզորոշ արտահայտված կենտրոններն են Իսլանդական ու Ալեության կենտրոնները, սրանք առաջանում են այն պատճառով, որ օվկիանոսային տաք հոսանքները մեծապես փոխում են Իսլանդիայի ու Ալեության կղզիների շրջանների սոլյար (արևային) ջերմաստիճանները, դրանցից էլ ճնշումը փոքրանում է ու հաճախակի ձևավորվում են ցիկլոններ։

Մթնոլորտի ճնշումն արտահայտող քարտեզները կարելի է կազմել ոչ միայն երկրի մակերևույթի համար, այլև ցանկացած բարձրության մակարդակի համար։

Մթնոլորտի Համաշխարհային շրջապտույտի ընդհանուր ֆոնի վրա կան տեղական բնույթի ավելի փոքր շրջապտույտներ, դրանցից են՝ մուսոնները, ցիկլոնները, անտիցիկլոնները, բրիզները և այլն։ Մուսոնային շրջապտույտը տեղի է ունենում օվկիանոսի ու ցամաքի միջև։ Ձմեռային ամիսներին ցամաքն ավելի սառն է, մթնոլորտային ճնշումը՝ բարձր, ուստի քամիները ուղղվում են դեպի ծով։ Ամռանը ծովի վրա է ճնշումը ավելի բարձր, ուստի քամիներն ուղղված են ծովից ցամաք։ Հայկական լեռնաշխարհում նույնպես նկատվում է մուսոնային թույլ շրջանառություն, ձմեռային ամիսներին լեռնաշխարհում հաստատվում է բարձր ճնշում, մինչդեռ Սև և Կասպից ծովերի վրա օդը համեմատաբար տաք է, ու նկատվում է վերընթաց շարժում։ Մուսոնային կլիմա ունեցող երկրներում ցայտուն արտահայտված է կլամայական տարրերի սեզոնային ռիթմը՝ ամռանը խոնավության առատություն է, ձմռանը չոր է՝ տեղումների նվազագույն քանակով։ Բրիզային (ծովազեփյուռ) քամիների մեխանիզմը նույնն է, ինչ մուսոններինը, այստեղ քամիների ուղղությունը փոխում են օրական երկու անգամ՝ գիշերը ցամաքից ծով, ցերեկը՝ հակառակը։ Բրիզների երևույթը նկատվում է ծովի միայն ափամերձ մասերում ՝ 20-40 կմ զոնայում։

Տեղական քամիներից են լեռնահովտային քամիները, որոնք Հայկական լեռնաշխարհում լավ զարգացած են։ Ցերեկային ժամերին, մինչև կեսօր հովիտները տաքանում են ավելի շատ, քան հարթության վրա գտնվող ազատ օդը։ Մինչև կեսօր օդը վերընթաց շարժում ունի՝ հովիտներով դանդաղ բարձրանում է։ Կեսօրից հետո լեռան բարձր մասերից ավելի ծանր օդը հովտով իջնում է դեպի հարթություն՝ հովտի հատակը, բերելով զովություն։ Ամռանը այդ քամին Սևանից Երևան է բերում թարմ օդ, և ջերմաստիճանը զգալիորեն իջնում է։

Օդի շրջանառության կարևոր տարրերից են ցիկլոններն ու անտիցիկլոնները։ Ցիկլոնը ճնշման (բարիկական) այնպիսի համակարգ է, որի կենտրոնում նկատվում է նվազագույն ճնշում, իսկ եզերում՝ բարձր։ Նշանակում է քամիները եզրերից ուղղվում են դեպի կենտրոն։ Հյուսիսային կիսագնդում շարժվող մարմինները շեղվում են դեպի աջ, ահա այստեղ է ցիկլոններ առաջացման բարդությունը։ Ցիկլոնի կենտրոնում հորիզոնական շարժում գրեթե չկա, գոյություն ունի վերընթաց շարժում, իսկ շրջապատից եկող քամիներն այնքան են շեղվում աջ, որ ստացվում է ժամացույցի սլաքի հակառակ ուղղությաբ քամիների համակարգ։ Ցիկլոնի կենտրոնում օդի վերընթաց հոսանքի շնորհիվ տեղումներ են գալիս։ Ցիկլոնի այն մասում որտեղ հարավային կողմից քամիներ են գալիս, ջերմաստիճանը բարձր է, իսկ հյուսիսից եկող քամիները լինում են սառը։ Ցիկլոնները օդային զանգվածների հետ շարժվում են, եթե որևէ վայրի վրայով ցիկլոն է անցնում, ապա սկզբում տաք քամիներ են փչում (հարավ-արևելքից), հետո ցիկլոնի կենտրոնն է անցնում, տեղումներ են գալիս, իսկ վերջում հյուսիս-արևմուտքից փչում են թիկունքային սառը քամիներ։ Արևադարձային ցիկլոններին անվանում են թայֆուններ, սրանք ձևավորվում են 5-20 աստիճան լայնությունների տակ, քամիների արագությունը մեծ է, երբեմն հասնում է 60մ/վրկ-ի։ Արևադարձային թայֆունները շատ վտանգավոր են թե′ ցամաքի և թե′ ծովի վրա, նրանք քանդում են շենքեր, խորտակում նավեր և ի տարբերություն բարեխառն լայնությունների ցիկլոնների, փոքր չափեր ունեն։ Թայֆունի կենտրոնում 15-30 կմ տրամագծով օդի վարընթաց շարժում է նկատվում, եղանակը պարզկա է ու հանգիստ։

Ի տարբերություն ցիկլոնների՝ անտիցիկլոնները բարձր ճնշման համակարգեր են, կենտրոնում ճնշումը բարձր է, իսկ շրջապատում՝ ցածր։ Այս դեպքում քամիները կենտրոնից ձգտում են դեպի եզրեր, սակայն ճանապարհին շեղվում են դեպի աջ հյուսիսային կիսագնդում, դեպի ձախ՝ հարավային կիսագնդում, և ստացվում է քամիների համակարգ ժամացույցի սլաքի ուղղությամբ հյուսիսային կիսագնդում (հարավային կիսագնդում՝ հակառակ ուղղությունը)։ Անտիցիկլոնի ուղղաձիգ կտրվածքի կենտրոնում նկատվում է օդի վարընթաց շարժում։ Օդի վարընթաց շարժման դեպքում գոլորշիների խտացում չի կատարվում, ներքև իջնող օդը տաքանում է, նշանակում է նրա մեջ գտնվող գոլորշիները խտանալու փոխարեն ընդարձակվում են, հարաբերական խտությունն ընկնում է։ Անտիցիկլոնի տիրապետմանն շրջանում ամպեր չեն գոյանում, երկինքը պարզ է, գիշերային ժամերին ուժգին ճառագայթարձակում է կատարվում, ձմռանը սառնամանիքներ են առաջանում։ Ձմեռային ամիսներին ստացիոնար անտիցիկլոններ առաջանում են Ասիայի և Կանադայի ամենացամաքային շրջաններում։ Ասիայի անտիցիկլոնին անվանում են նաև Սիբիրական կամ Մոնղոլական, նրա կենտրոնը գտնվում է Բայկալ լճից հարավ-արևելք և իզոբարների համակենտրոն կորերը դասվում են նրա շուրջը։ Անտիցիկլոնի դեպքում տեղումներ գրեթե չեն լինում։

Գրականություն

• Հ.Կ. Գաբրիելյան «Երկիր մոլորակը և նրա աշխարհագրական թաղանթը», Երևան, 1983