Մասնակից:Armin Karapetyan/Ավազարկղ

• Կաղապար:Տեղեկաքարտ Անձ
• Վիքիպեդիա:Տեղեկաքարտեր

«Երևան» անվան ծագումը

Հայերեն

Երևանը համարվում է աշխարհի հնագույն քաղաքներից մեկը: Նրա տարածքում կատարված հնագիտական պեղումները ցույց են տալիս, որ մարդն այստեղ ապրել է տասնյակ հազարավոր տարիներ առաջ: Հատկանշական է այն փաստը, որ Երևանի տարածքը անընդհատ բնակեցված է եղել: Ուսումնասիրությունները պարզել են, որ քաղաքի տարածքում տարբեր ժամանակաշրջաններում առաջացել և տարբեր պատճառներով կործանվել են բազմաթիվ բնակավայրեր: Ժամանակագրական առումով քաղաքի տարածքում հայտնաբերված հնագույն բնակավայրը Երևանյան կամ Հրազդանյան քարայրն է (Երևանյան լճի մոտ, Հրազդան գետի ձախ ափին), որի հնագույն, ստորին շերտը (4-5 մշակութային շերտ) թվագրվում է մուստերյան շրջանով (100 000 – 35 000 տարի առաջ): Այնուհետև Երևանի տարածքում մարդու բնակության հետքերը հայտնաբերվում են նոր բնակավայրերում, ստեղծելով պատմական հուշարձանների մի ամբողջական շղթա: Դրանցից են Շենգավիթը, (մ.թ.ա. 4-2-րդ հազարամյակներ), Ծիծեռնակաբերդ, Ավան, Զեյթուն, Արեշ (Կայարանամերձ հրապարակ) թաղամասեր (մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակի կես), Կարմիր- բերդ (մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակի վերջ), Կարմիր-բլուր (մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակի վերջ -1-ին հազարամյակի սկիզբ), Արին բերդ (Էրեբունի, մ.թ.ա. 1-ին հազարամյակի սկիզբ), Ավան- Առինջ (մ.թ.ա. 2-րդ-1-ին դարեր), վաղ միջնադարյան Երևան (Կենտրոն), Երևանի բերդ (7-րդ դար, 16-րդ դար) և այլն:

Երևանյան քարայր, մ.թ.ա. 100.000-35.000 տարի առաջ

Ուսումնասիրողներին (Ղ. Ալիշան, Ղ. Ինճիճյան) և Երևան այցելած օտարերկրյա ճանապարհորդներին (Ժ. Շարդեն, Ռոբերտ Կեր Փորտեր, Ուիլյամ Աուզլեյ, Լինչ) հետաքրքրել է հատկապես Երևան անունը: Երևան անունը (յերեւան ձևով) հայ մատենագրության մեջ առաջին անգամ հանդիպում է V դարի հնագույն մի հիշատակարանում: Երևանի մասին հաջորդ հիշատակությունը վերաբերում է 607 թվականին, երբ Դվինում հրավիրված եկեղեցական ժողովին մասնակցել են նաև Դավիթ Երեցը և Ջոջիկ անունով վանականը Երեւանից : VII դարի պատմիչ Սեբեոսը ևս վկայություն ունի Երևանի մասին, կապված 642-643թթ. արաբական արշավանքների հետ : Հովհ. Դրասխանակերտցու (IX-X դդ.) «Պատմութիւն Հայոց»/, (Ս. Անեցու (XII) դար, «Հաւաքմունք ի գրոց պատմագրաց», Ստ. Օրբելյանի (XIII դար), «Պատմութիւն նահանգին Սիսական» և այլ մատենագիրների աշխատություններում ևս հիշատակություններ կան Երեւանի մասին: Հայ մատենագրության մեջ Երևանը հիշատակվում է Երեւան, Էրեւան, Էրվան, Էրուան, Երեւան, Արեւան և այլ ձևերով:

Օտարերկրյա ճանապարհորդների և ուսումնասիրողների աշխատություններում Երևանը հիշատակվում է Erivan, Irvan, Iravan, Эриван, Ереван, Иреван և այլ ձևերով: Ենթադրվում է, որ հույն աշխարհագիր Կլավդիոս Պտղոմեոսի (II դար) «Աշխարհագրություն» աշխատության մեջ նշված Tervan բնակավայրը Երևանն է, և Irvan անվան I-ն թյուրիմածաբար գրվել է T ձևով, քանի որ Tervan-ը քարտեզում նշված է նույն աշխարհագրական լայնության վրա, ինչ Երևանը:

Բացատրություններ

Գոյություն ունեն Երևան անունը մեկնող բազմաթիվ բացատրություններ և ավանդություններ: Ամենահին և ամենատարածված բացատրությունը կապված է Նոյ նահապետի անվան հետ: Ժողովրդի մեջ տարածված ավանդության համաձայն, ջրհեղեղից հետո, երբ ջրերը ետ են քաշվել, Նոյը Արարատ սարից տեսել է ցամաք ու բացականչել «երևաց, երևաց», որն էլ հետագայում ձևափոխվելով դարձել է Երևան: Այս ավանդությունը հին է և միշտ տարածված է եղել ժողովրդի մեջ: Այդ են վկայում Երևան այցելած օտարերկրյա ճանապարհորդները, որոնց տեղացիները պատմել են այդ ավանդությունը: Առաջիներից մեկը, ով վկայում է այդ մասին ֆրանսիացի ճանապարհորդ ժան Շարդենն է, որը 1672-73 թթ. եղել է Երևանում: Տեղի հայերը Շարդենին պատմել են, որ Երևանը Նոյի բնակության վայրն էր մինչև ջրհեղեղը և կառուցվել է նույն տեղում ջրհեղեղից հետո: Երևան անունը և քաղաքի հիմնադրումը Նոյի հետ են կապում նաև Ուիլյամ Աուզլեյը, Ռոբերտ Քեր Փորթրը,6 Ա. Հաքստհաուզենը, Լինչը և ուրիշներ: Հայ պատմագրության մեջ վերոհիշյալ ավանդությանը անդրադարձել են Ղ. Ինճիճյանը, Մ. Սմբատյանը և ուրիշներ: Այս տեսակետը այսօր էլ մնում է որպես ժողովրդական ավանդություն և վկայում է, որ Երևանը շատ հին բնակավայր է:

Երևան անվան բացատրության այլ տեսակետի համաձայն Երևան անունը կապվում է Երվանդյան հարստության վերջին թագավոր Երվանդ 4-րդի անվան հետ (մ.թ.ա. 220-201թթ.): Հ. Նալյանը ենթադրում է, որ Երևանը Երվանդի կառուցած Երվանդաշատ մայրաքաղաքն է, այլ ուսումնասիրողներ`, որ Երվանդավան քաղաքն է և այլն: Օտարերկրյա ճանապարհորդները ևս վկայում են, որ Երևան անունը ըստ հայոց մեջ տարածված այլ ավանդության կապվում է Երվանդ թագավորի անվան հետ: Բացատրությունների շարքում պարզապես կարելի էր անտեսել թուրք-պարսկական մի ավանդություն, ըստ որի Երևան անունն առաջացել է պարսիկ խան Ռևան-Ղուլիի անունից: Դա անընդունելի է հենց միայն այն պատճառով, որ այդ խանը Երևանում իշխել է 16-րդ դարի սկզբներին, իսկ Երևանը և նրա անունը հազարամյակների պատմություն ունեն:

19-20-րդ դարերում Հայաստանի տարածքում հայտնաբերված հայոց հնագույն Արարատ-Ուրարտու (Բիայնիլի, Վանի թագավորությու) պետության արքաների սեպագիր արձանագրությունների հայտնաբերումն ու ընթերցումը հնարավորություն տվեցին ոչ միայն ճշգրտել մի շարք աշխարհագրական անուններ, այլև նոր ձևով բացատրել դրանց իմաստը: Ուրարտական արձանագրություններում ընթերցվում են Էրիանի, Էրիախի, Էրեբունի անունները: Ռուսա 1-ն (735-713 թթ.) թագավորի արձանագրության մեջ, որ հայտնաբերվել է Սևանա լճի ափին գտնվող Ծովինար գյուղում, 22 երկրանունների հետ հիշատակվում է նաև Էրիաինի անունը: Ռուս հնագետ Մ. Նիկոլսկին Էրիաինին /երկիրը/ տեղադրում է Երևանի շրջակայքում , Արին-բերդ բլուրի վրա և Երևան անունը բխեցնում Էրիաինիից11: Այս տեսակետը ընդունելի են համարում Ե. Շահազիզը,12 Խ. Սամվելյանը13 և ուրիշներ: Շատ կարևոր էր հատկապես Նիկոլսկու կռահումը, որ հնագույն Երևանը պետք էր որոնել Արին-բերդ բլուրի տարածքում, որտեղ ռուս մեկ այլ հետազոտող՝ հնագետ Ա. Իվանովսկին առաջին անգամ ուսումնասիրել ու նկարագրել է ամրոցի ավերակները14: Էրիանին տեղադրել են նաև Սևանա լճի շրջակայքում /Ի. Մեշչանինով, Գ. Մելիքիշվիլի, Գ. Ղափանցյան/15: Գ. Ղափանցյանը Էրիանի ամրոցն ու երկիրը նույնացնում է և կապում eria /aria/ ցեղի անվան հետ: Նա Էրիանի երկիրը համարում էր նույն eria /aria/ ցեղի երկիրը: Գ. Ղափանցյանը eria /aria/ ցեղի հետ էր կապում նաև Էրիախի երկիրը, որը ոմանք նույնացնում են Էրիանի երկրի հետ: Էրիախին Ղափանցյանը տեղադրում էր Կումայրիի շրջանում: Նորից անդրադառնալով eri /ari/ ցեղի անվանը նա հնարավոր էր համարում, որ Երևան անունը առաջացած լինի eri-avan «eri-երկիր» ձևից, որն ավելի ուշ հնչում է Երևան ձևով: Գ. Ղափանցյանը Երևան անունը բխեցնելով Էրիա /արիա/ ցեղի ու երկրի անունից, միաժամանակ դա առեղծվածային է համարում, քանի որ ըստ նրա Էրիա ցեղը և երկիրը /Էրիախի/, գտնվում էին Գյումրիի տարածքում: Ինչպես տեսնում ենք վարկածների և տեսակետների շարքում Գ. Ղափանցյանը առաջ է քաշում այն տեսակետը, որ Երևան անունը կարելի է բացատրել «Էրի աւան» իմաստով16:

Երևանի հիմնադրման և տեղադրման հարցերի պարզաբանման համար մեծ նշանակություն են ունեցել 1950 թ. Արին-բերդ բլուրի պեղումների ժամանակ հայտնաբերված արձանագրությունը /Կ. Հովհաննիսյան/ և Վանի քարաժայռի վրա փորագրված Խոռխոռյան հիշատակությունը /տարեգրություն/, որը 1828թ. հայտնաբերել է արևելագետ Ֆ. Շուլցը: Այդ արձանագրության մեջ ընթերցվում է Էրեբունի /բնակավայրի/ անունը, որը հիմնադրել է Արգիշտի 1-ը /մ.թ.ա 786-764 թթ./, սակայն պարզ չէր, թե որտեղ է հիմնադրվել նոր բնակավայրը: Խոռխոռյան արձանագրության մեջ Արգիշտի 1-ը գրում է «Խալդ աստծո հրամանով, Արգիշտին, Մենուայի որդին Էրեբունի քաղաքը կառուցեց Բիայնիլիի հզորության համար….: Հողը ամայի էր…: Հզոր գործեր ես այստեղ կատարեցի: Խաթե /և/ Ծոպանե երկրներից ես այնտեղ 6 հազար 600 զինվորներ բնակեցրի»17: Արին-բերդից հայտնաբերված արձանագրությունը վկայում է «Խալդ աստծո մեծությամբ, Արգիշտին, Մենուայի որդին, այս հոյակապ բերդը կառուցեցի, կոչեցի Իրբունի, Բիայնիլի երկրի հզորության համար: Հողը ամայի էր: Հզոր գործեր կատարեցի…»18:

Այս երկու արձանագրությունները և Արին-բերդ բլուրի ստորոտից հայտնաբերված նորքեցի Պ. Տեր-Ավետիսյանի արձանագրությունը հնարավոր դարձրին ճշգրտելու Արգիշտիի կառուցած Էրեբունի ամրոցի տեղը, ճշգրտվեց նաև ամրոցի հիմնադրման տարեթիվը. մ.թ.ա. 782թ:

Արին-բերդի արձանագրության հայտնաբերումից և ընթերցումից հետո ուսումնասիրողների /Բ. Պիոտրովսկի, Մ. Իսրայելյան, Կ. Հովհաննիսյան/ կողմից առաջ է քաշվում այն տեսակետը, որ Երևան անունը ծագել է Էրեբունի անունից, իսկ Մ. Իսրայելյանը կարծիք է հայտնում, որ Էրեբունի նշանակում է «հաղթանակ»19: Էրեբունի անվան բացատրության մասին այլ կարծիք է հայտնում Ի. Դյակոնովը: Նա Էրեբունին բաժանում է ere-ebani բաղադրիչների և ենթադրում, որ այն ere ցեղի երկիր իմաստն ունի20: Ինչպես տեսնում ենք, այս բացատրությունը նման է Գ. Ղափանցյանի կարծիքին: Սակայն Ի. Դյակոնովի տեսակետի դեմ առարկում է Մ. Իսրայելյանը: Նրա կարծիքով ուրարտերենում առկա է er/e/bu բայարմատը՝ իր «առևանգել, հաղթել» իմաստներով, և հավանական է համարում, որ բերդանվան հիմքում ընկած լինի հենց այդ բառը, որից էլ ինչպես վերևում նշվեց, հեղինակը ենթադրում է, որ առաջացել է Էրեբունի «հաղթանակ» անունը:

Վերոհիշյալ բոլոր բացատրությունները տարիներ շարունակ ընդունվել կամ մերժվել են ուսումնասիրողների կողմից: 20-րդ դարի վերջին-21-րդ դարի սկզբին Երևան անվան ծագման հարցը նորից հայտնվեց ուսումնասիրողների ուշադրության կենտրոնում: Առաջ քաշվեցին նոր տեսակետներ ու ենթադրություններ: Անդրադառնանք մի շարք տեսակետների: Ուրարտագետ Հ. Կարագեոզյանը Արգիշտի 1-ի արձանագրության մեջ բնակավայրի անունը կարդում է Երեբունե /Երեբոն չվկայված ձևից / և գտնում, որ Երեբունեն բաղկացած է Եր կամ երե /բույն/ բաղադրիչներից, որը նշանակում է «երջանիկ քաղաք»21:

Է.Դանիելյանը ենթադրում է, որ Էրեբունի անունը ծագել է Արա Գեղեցիկի անունից22: Փորձ է արվում Երևան անունը կապել նաև «երևացող, երևան» բառի հետ, երբ կրակով տրվող ազդանշաններով փոխհամաձայնեցվում էին ամրոցների պաշտպանների գործողությունները վտանգի ժամանակ 23: Սակայն նշենք, որ կրակի /նաև ծխի/ միջոցով միշտ հնարավոր չէր տեսանելի կապ պահպանել: Եղանակային անբարենպաստ պայմանները, ցերեկվա լույսը /իսկ ռազմական գործողությունները հիմնականում ցերեկն էին լինում/, հեռավորությունը անիմաստ կարող էին դարձնել կրակ վառելը, միևնուն էր այն չէր երևա: Ընդունելով այդպիսի ռազմավարական հնարքի գոյությունը, չենք կարող ընդունել, որ դա կապ ունի Էրեբունի-Երևանի անվանակոչության հետ: Կան նաև ուսումնասիրողներ, որոնք առաջարկում են Երևան անվան ստուգաբանությունը թողնել ապագային, երբ կհայտնաբերվեն նոր արձանագրություններ, սակայն հնարավոր չէ միանշանակ ասել, թե հետագայում հայտնաբերված նոր արձանագրությունները կարող են ավելին ասել, քան Էրեբունի անվանումն է:

Արգիշտի 1-ի արձանագրություններում վկայված անունները Երևան /Էրեբունի/ անվան մինչև այժմ հայտնի հնագույն գրավոր հիշատակություններն են /ընթերցվում են նաև Իրպունի, Էրբունի, Երեբունի ձևերով/: Հայտնի է, որ Երևանի տարածքը բնակեցված է եղել ավելի վաղ, քան հիմնադրվել է Էրեբունի ամրոցը: Թե ինչ անուներ են կրել Երևանի տարածքում հայտնաբերված հնագույն բնակավայրերը, հատկապես այսօրվա Շենգավիթը, որն ավելի քան 6000 տարեկան է, հայտնի չէ: Այս իմաստով կարևորվում է Էրեբունի անունը՝ որպես հայոց մայրաքաղաքի մեզ հայտնի հնագույն անուն:

Հնում ընդունված է եղել նոր հիմնադրված բնակավայրը կոչել հիմնադրողի՝ արքայի կամ աստվածներից մեկի անվամբ: Հայտնի է, որ ավելի ուշ Արգիշտի 1-ը Արարատյան դաշտավայրում, Արաքսի ձախ ափին մ.թ.ա. 776 թ. հիմնել է մի բնակավայր, որն իր անունով կոչել է Արգիշտիխինիլի24 /ավելի ուշ Արմավիր/: Այս դեպքում կարելի է մտածել, որ Արին-բերդ բլուրի վրա հիմնադրված նոր բնակավայրի անվանակոչման համար Արգիշտի 1-ը կամ օգտագործել է տարածքում եղած ու նրան հայտնի հնագույն այլ բնակավայրի անուն, կամ կոչել է eri, ari ցեղի /երկրի/ անունով: Նշենք, որ Ծովինար գյուղի մոտ, բարձր ժայռի վրա փորագրված Արարատ-Ուրարտուի թագավոր Ռուսա 1-ի /735-713/ արձանագրության մեջ Սևանա լճի ավազանի նվաճված երկրների անունների շարքում հիշատակվում են Ար, Էր, Իր-ով սկսվող անուններ` Արկուկի, Արիա, Էրիա, Էրիելտուա, նաև Իրկիմա25 և այլն:

Հետաքրքիր է, որ Հայկական լեռնաշխարհից ու շրջակա տարածքներից հեռացած հնդեվրոպացիների նախնիները՝ արիական ցեղերը հիշում են իրենց արի ցեղին պատկանելու փաստը և գրավոր աղբյուրներում նշում են այդ մասին /հնդկական վեդաներ, իրանական «Ավեստա», պարսից Դարեհ 1-ի Բեհիսթունյան արձանագրություն/: Ուրարտական գրավոր աղբյուրները, նաև հայկական միջնադարյան մատենագիրները իրենց աշխատություններում ուշադրություն չեն դարձնում այդ փաստին: Պետք է մտածել, որ դա նրանց իրականությունն էր, նրանք ապրում էին հայրենիքում և կարիք չունեին անընդհատ հիշելու այդ մասին: Այս դեպքում էլ Արգիշտի 1-ը, պարզապես հիմնել է բնակավայր և կոչել արի կամ Էրի /ցեղի/ ավան /կամ օգտագործել է եղած հնագույն անունը/: Երևանի տարածքում հայտնի հնագույն բնակավայրը այսօրվա <Շենգավիթն> է, որը թվագրվում է մ.թ.ա IV-II /նաև V-III / հազարամյակով: Թե ինչպես է կոչվել <Շենգավիթ> բնակավայրը, հայտնի չէ, սակայն <Շենգավիթին> հասակակից միջագետքյան շատ բնակավայրեր, ինչպես օրինակ Էրեդուն /Էրիդու/, Ուրը, Ուրուկը, Նինվեն և ուրիշներ հազարամյակներ շարունակ պահպանել են իրենց անունները: <Էրեբունի> անունը, որ նման է Շումերի հնագույն Էրեդու /Էր-էդու/ բնակավայրի անվանը, թույլ է տալիս որոշ ենթադրություններ անել: Էրիդուն թվագրվում է մ.թ.ա. V հազարամյակով: Իսկ գրավոր աղբյուրներում հիշատակվում է մ.թ.ա. 3-րդ հազարամյակի կեսից: Էրեդուի մասին վերջին հիշատակումները վերաբերում են մ.թ.ա. VIII-VII դդ.: Այդ հազարամյակների ընթացքում Էրեդու անունը չնչին փոփոխությունների է ենթարկվել. Էրիդու, Էրիդուգ, Ուրուդուգ: Այս ամենը թույլ են տալիս մտածել, որ այսօրվա <Շենգավիթ> բնակվայրը կարող էր կրել <Էրեբունի> անունը, որը պահպանվել է հազարամյակներ շարունակ: Եվ կարելի է ենթադրել, որ Արգիշտի 1-ը հիմնադրելով ամրոց, ոչ թե նոր անունով է անվանակոչել այն, այլ տարածքում եղած հնագույն բնակավայրի` այսօրվա Շենգավիթի <Էրեբունի> անունով: Ինչպես վերևում նշվեց, հպանցիկ ձևով այս բացատրությունը դեռևս 1930-40-ական թվականներին առաջ է քաշել Գ. Ղափանցյանը: Փորձենք զարգացնել այս տեսակետը:

Հայտնի է, որ Հայկական լեռնաշխարհում Ար-ով /նաև էր, Ուր, Իր/ սկսվող բազմաթիվ աշխարհագրական (նաև անձնական) անուններ կան. Արարատ, Արագած, Արա, Արաքս, Արածանի, Արմավիր, Արճեշ…: Այս երևույթը կապված է Արարչի /Ար Աստված/ և նրա պաշտանմունքն ունեցող Հայկական լեռնաշխարհի բնիկների՝ հայ-արմենների՝ արմեն, նաև արի/Էրի անվան հետ:

Նկատում ենք, որ Էրիվան Արիվան, Երեւան, Իրեւան, անունները ևս սկսվում են Ար-, Էր-, Իր- բաղադրիչներով: Անվան երկրորդ մասը –վան բաղադրիչն է: Հայկական լեռնաշխարհում բազմաթիվ բնակավայրեր կան, որ ունեն –վան վերջավորությունը /բաղադրիչը/. Վան, Նախիջեւան, Իջեւան, Դիցավան, Օթեւան, Ավան, Վանք և այլն: Բոլոր օրինակներում –վանը տեղի, բնակավայրի իմաստն ունի: Երեւան անվան մեջ ևս հանդիպում է -վան վերջավորությունը: Իսկ անվան Ար-, Էր- բաղադրիչը /արմատը/ այս դեպքում արի, Էրի ցեղի անվան հետ է կապված: Հետևաբար կարելի է ասել, որ Երևան անվան Արեվան, Արավան, Էրիւան և այլ տարբերակներ կազմված են Ար-, Էր- և -վան /ւան/ բաղադրիչներից, որն Ար Աստծո կամ արի/Էրի /ցեղի/ աւան իմաստն ունի:

Արգիշտի 1-ի արձանագրության մեջ հիշատակվող Էրեբունի անունը ևս խոսում է Ար Աստծո կամ արի/Էրի ցեղի աւան բացատրության օգտին: Ուրարտական սեպագրերում ebani-ն երկիր, բնակավայր իմաստներն ունի26: Ուսումնասիրողները նույնիմաստ բառեր են համարում հայերեն աւանը և ուրարտական արձանագրություններից հայտնի ebani-ն27: Ինչպես տեսնում ենք այս դեպքում էլ Էրեբունին կարելի է կարդալ իբրև Ար Աստծո կամ արի/էրի /ցեղի/ աւան: Ավելորդ չէ հիշել, որ օտարերկրյա ճանապարհորդների ուղեգրություններում Երևանը պարսկական տարբերակով հիշատակվում է Իրիվան, Իրեւան, Իրվան, Իրավան, Էրիվան, ձևերով28: Հայաստանի հնագույն հարևան ու ազգակից իրանցիների կողմից օգտագործվող Երևան անվան իրանական տարբերակը ևս վկայում է, որ Երևան անունը արի կամ Էրի /ցեղի/ ավան իմաստն ունի29: Համեմատության համար հիշենք Իրան անունը, երբ իրանցիների մոտ Ար-ը հանդես է գալիս Իր- ձևով: Իսկ ուսումնասիրողներից մեկը /Անքետիլ/ նույնիսկ ենթադրում է, որ Երևան անունը նմանություն ունի «Զենդ Ավեստայում»հիշատակվող արիների նախահայրենիքի՝ Eerien Veedjo կամ Iran Vedj անվան հետ30:

Այսպիսով հայոց մայրաքաղաքի Երևան անունը Ար Արարչի կամ արի/Էրի /ցեղի/ աւան, արիների բնակավայր իմաստն ունի:

Ծանոթագրություններ

2. :
3. :
4. :
5. :
6. Հ. Հակոբյան, Ուղեգրություններ, էջ 454, 761:
7. :
8. :
9. :
10. :
11. М. Никольский, Клинообразные надписи Закавказья, «Материалы археологии Кавказа», вып. 5, М., 1896г., с. 97:

1. Խ. Սամուելյան, Հին Հայաստանի կուլտուրան, Երևան,1931թ., հ. Ա, էջ 82:
2. Материалы Археологии Кавказа, Вып. 5, с. 97-98:
3. Երևանի համալսարան, Գիտական աշխատություններ, 1940, հ. 14, էջ 321- 322:
4. Գ. Ղափանցյան, Արա Գեղեցիկի պաշտամունքը, 1945, էջ 151 /ծանոթագրություն/: Երևանի համալսարան, Գիտական աշխատություններ, 1940, հ. 14, էջ 322:
5. թ. Г. Меликишвили, Урартские клинообразные надписи /այսուհետ` УКН/, 28:ՀԺՊՔ, էջ 57:
6. ՀԺՊՔ, էջ 55:
7. Մ. Իսրայելյան, Էրեբունի բերդ-քաղաքի պատմություն, Երևան, 1971, էջ 13:
8. 2Вестник древней истории, 1956 г., 2, с. 62:
9. Յովհ. Կարագեոզեան, Հայկական լեռնաշխարհը սեպագիր աղբիիրներում, հ. 1, գիրք 1, Երեւան,1998թ., էջ 79-81:
10. Է. Դանիելյան, Հին հայոց առասպելաբանական պատկերացումները աստղային երկնքի մասին, ՊԲՀ,1989թ., թիվ 3, էջ 111 /ծանոթագրություն/:
11. Վ. Վահրադյան, «Երևան քաղաքի անունը», Գիտական հոդվածների ժողովածու նվիրված Երևանի պատմության հարցերին, Երևան, 2006, էջ 210-223:
12. թ.Г. Меликишвили, УКН, 127 :
13. թ. Г. Меликишвили, УКН, , 266, էջ 329
14. թ. Г. Меликишвили, УКН, 28, նաև էջ 393:
15. Գ. Ջահուկյան, Հայոց լեզվի պատմություն. Նախագրային շրջան, Երևան, 1987թ., էջ 428:
16. Հ. Հակոբյան, Ուղեգրություններ, էջ 453: Ռ. Գալչեան, Հայաստանը համաշխարհային քարտեզագրության մեջ:
17. Էրիվան, Արավան, Արեւան անունները հաճախ կապվում են նաև Արև-Աստծո պաշտանմունքի հետ: Այս դեպքում անունը կարելի է մեկնել իբրև արևի աւան: Ի դեպ Ար Աստվածը նաև արևի պաշտամունքն է խորհրդանշում: Սակայն առավել հավանական տարբերակը արի կամ էրի /ցեղի/ աւան տարբերակն է, քանի որ ինչպես վերևում նշվել է, այն կապվում է Հայկական լեռնաշխարհի բնիկների արի /արմեն/ անվան և Ար-էր-ով սկսվող աշխարհագրական այլ անունների հետ:
18. Հ. Հակոբյան, Ուղեգրություններ, էջ 453-454:
19. Անժելա Տերյան, ԵՐԵՎԱՆ 2. Գիտական հոդվածների ժողովածու, Երեվան, 2009

О происхождении названия Ереван

Ереван один из древнейших городов мира Археологические раскопки на его территории показали, что человек жил здесь десятки тысячелетий назад. Примечателен тот факт, что территория Еревана заселялась непрерывно. Исследования показали, что в разные периоды времени возникали и по-разным причинам изчезали многочисленные поселения. В хронологическом порядке древнейшее поселение, обнаруженное на территории города, это Ереванская или Разданская пещера /около Ереванского озера, на левом берегу р. Раздан/, древнейший нижний слой / открыты 4-5 культурных слоя/ которой датируется мустьерским периодом /100 000-35 000 лет до н. э./.

Далее, следы обитания человека на территории Еревана прослеживаются в новых поселениях, образуя целую цепь исторических памятников. Перечислим их: Шенгавит / 5-2 тыс. до н. э./, Цицернакаберд, Ареш /Привокзальная площадь/, Кармир-берд /середина 2-ого тыс. до н. э./, Кармир-блур /конец 2-ого- начало 1-ого тыс. до н. э./, Эребуни /Арин-берд, 8 в. до н.э./, Аван- Аринч / 2-1 вв. до н. э./, Ереван раннего средневековья /центр/, Ереванская крепость / 7 в., 16 в./ и т.д.

Исследователей /Г. Алишан, К. Инчичян/ и посетивших Ереван иностранных путешественников /Ж. Шарден, Роберт Кер Фортер, Уильям Аузлей, Линч/ особенно интересовало происхождение названия Ереван. В армянских рукописях Ереван упоминается как Ареван, Эреван, Эрван, Эруан и т.д. .В трудах иностранных путешественников и исследователей Ереван упоминается как Erivan, Irvan, Iravan, Эриван, Ереван, Иреван и т.д. . Предполагается, что поселение Tervan, указанное на карте Птолемея / 2 в./ и есть Ереван, поскольку Tervan на карте отмечен на той же географической широте, что и Ереван.

Существует множество толкований и легенд объясняющих название Ереван.Самое древнее и известное толкование связано с именем прародителя Ноя. Согласно распространенной среди народа легенде, после всемирного потопа, когда сошли воды, Ной с горы Арарат увидев сушу воскликнул ,, еревац, еревац” что в переводе с армянского означает ,,появилась”. В последствие от слова ,,еревал” и произошло название Ереван.Это древнее предание всегда бытовало среди народа. Об этом свидетельствуют посетившие Ереван иностранные путешественники, которым местные жители поведали это предание. Одним из первых, кто узнал эту легенду был французский путешественник Жан Шарден, посетивший Ереван в 1672-1673 гг.. Местные жители рассказали Шардену и то, что Ереван был построен после потопа на том самом месте, где до потопа жил Ной.Название Ереван и основание города с Ноем связывают Уильям Аузлей, Роберт Кер Портр, А. Гакстгаузен, Линч и др.. В армянской историографии на это предание ссылались К. Инчичян, М. Смбатян и другие. И сегодня это народное предание сохраняется и свидетельствует о том, что Ереван – древнейшее поселение.

Существует и другая версия толкования названия Ереван. Название Ереван связывается с Ервандом 4-ым /220-201 гг. до н.э./, последним царем династии Ервандуни. Г. Налян считает, что Ереван и есть построенная Ервандом столица Ервандашат, другие исследователи считают, что это город Ервандаван и т.д.. В цепи толкований можно просто опустить турецко-персидское предание, связывающее название Eреван с именем персидского хана Реван-Кули, поскольку он господствовал в Ереване в начале 16-го века, между тем Ереван и его название имеют тысячелетнюю историю.

В 19-20-ых вв. на территории Армении были обнаружены и прочитаны клинописные надписи царей древнейшего Армянского царства Арарат-Урарту /Биайнили, Ванское царство/. Они дали возможность не только уточнить ряд географических наименований, но и по-новому объяснить их суть.

В урартских клинописях встречаются названия Эриаини, Эриахи, Эребуни. В клинописи царя Русы 1-ого /735-713 гг. до н.э./ , которая была обнаружена в деревние селении Цовинар на берегу оз. Севан, наряду с 22 наименованиями упоминается и название Эриаини. Русский археолог М. Никольский Эриаини /страну/ располагает в окрестностях Еревана, на холме Арин-берд, а название Ереван выводит из Эриаини. Эту версию считают приемлемой Е. Шаазиз, Х. Самвелян и другие.

Особенно важным было предположенение М. Никольского о том, что древнейший Ереван нужно было искать на территории холма Арин-берд, где другой русский исследователь и археолог А. Ивановский впервые исследовал и описал развалины крепости. Эриаини располагали и в окрестностях оз. Севан /И. Мещанинов, Г. Меликишвили, Г. Капанцян/. Профессор Г. Капанцян крепость и страну Эриаини отождествлял и связывал с названием племени eria / aria/.

Страну Эриаини он считал страной племени eria /aria/. С племенем eria /aria/. Г. Капанцян связывал также страну Эриахи, которую некоторые исследователи отождествляют со страной Эриаини. Эриахи Г. Капанцян размещал в районе Кумайри. Снова возвращаясь к названию племени eri /ari/, он считал возможным возникновение названия Ереван из еri – аvan /страна ari/, что позже зазвучало как Ереван. Выводя название Ереван из названия страны и племени эриа /ариа/, Г. Капанцян одновременно считал его загадочным, поскольку племя эрия и страна Эриахи находились на терротории Гюмри. Как видим, из предположений и версий Г. Капанцян выдвигает версию, согласно которой название Ереван можно толковать как ,,эри аван”/страна эри/.

Для выяснения вопросов о местонахождении и основании Еревана большое значение имели обнаруженная при раскопках холма Арин–берд в 1950г. клинопись /К. Ованесян/ и Хорхорская клинопись /летопись/ на Ванской скале обнаруженная, в 1828г. востоковедом Ф. Шульцем. В Хорхорской клинописи упоминается название поселения Эребуни, которое основал Аргишти 1-ый /786-754 гг. до н. э./, однако оставалось неясным где было основано это новое поселение.

В Хорхорской клинописи Аргишти 1-ый пишет: “По велению бога Халди, Аргишти, сын Менуа, построил город Эребуни для могущества Биайнили… Земля была пустынной. Могучие дела я там совершил, 6600 воинов из стран Хати и Цупани я там поселил.”

Kлинопись, обнаруженная на холме Арин-берда сообщает “Величием бога Халди, Аргишти, сын Менуа эту великолепную крепость построил, назвал Ирбуни для могушества страны Биайнили. Земля была пустынной. Могучие дела совершил…”

Эти две клинописи и клинопись, найденная у подножья холма Арин-берд жителем Норка Тер-Аветисяном, выяснили местонахождение и дату основания /782г. до н.э./ построенной Аргишти 1-ым крепости Эребуни. После обнаружения и чтения аринбердской клинописи исследователи /Б. Пиотровский, М. Исраелян, К. Оганесян/ выдвинули версию, согласно которой название Ереван произошло от Эребуни. В свою очередь М. Исраелян высказала мнение, что Эребуни означает “победа”. Иное толкование названию Эребуни дает И. Дьяконов. Он Эребуни делит на слагаемые ere-ebani и предполагает, что оно означает страну племени ere /Вестник древней истории, 1956, N2, с. 62./. Как видим это обьяснение сходится с мнением Г. Капанцяна. Все вышeупомянутые объяснения в течение лет принимались или отвергались исследователями. Засвидетельствованные в клинописях Аргишти 1-ого названия Еревана /Эребуни, Ирвуни, Эрбуни, Еребуни/ – древнейшие из известных до сих пор письменных упоминаний. Известно, что территория Еревана была заселена задолго до основания крепости Эребуни. Как называлось обнаруженное на территории Еревана древнейшее поселение, сегодняшний Шенгавит, которому приблизительно 6000 лет, не известно. В этом смысле название Эребуни- древнейшее известное нам название армянской столицы.

В старину было принято поселение называть именем его основателя, царя или же именем одного из богов. Как известно, позже в 776г. до н. э. на Араратской долине, на левом берегу р. Аракс, Аргишти 1-ый основал поселение и назвал его в свою честь Аргиштихинили /позже Армавир/. В этом случае можно полагать, что для названия основанного на холме Арин-берд поселения Аргишти использовал или ему уже известное название древнейшего поселения или назвал именем племени /страны/ eri, ari.

Примечательно, что арийские племена, предки индоевропейцев, покинувшие прародину, Армянское нагорье и близлежащие территории, помнят о своей принадлежности к арийцам и этот факт отмечают в письменных источниках /индийские веды, иранская “Авеста”, Бехистунская надпись Дария 1-ого/. Урартские письменные источники, как и армянские средневековые летописцы в своих трудах не обращали внимание на этот факт. Надо полагать, что необходимости постоянно помнить об этом не было, поскольку это их действительность и жили они на своей родине.

В данном случае Аргишти 1-ый основал поселение и назвал именем племени ари, эри /или использовал имеющееся древнейшее название/.

Kaк уже было выше отмечено, это толкование названия Г. Капанцян выдвинул еще в 1930-40-ых гг.. Попробуем развить эту точку зрения. Известно, что на Армянском нагорье имеется множество географических названий /также собственных имен/ начинающихся с ар /эр, ур, ир/: Арарат, Арагац, Ара, Аракс, Арацани, Армавир, Арчеш… Это явление связано с культом и с именем Создателя /Арарич/, Бога Ар-Ара, и именами армен, ари, эри. Названия Эриван, Ариван, Ереван, Иреван также начинаются с ар, эр, ир. На Армянском нагорье есть множество поселений названия которых имеют окончание -ван: Ван, Нахичеван, Иджеван, Дицаван, Отеван, Аван, Ванк и т. д.. Во всех примерах ван имеет значение поселения. В названии Ереван также присуствует окончание -ван. А корень Ар, Эр связан с именем Бога Ар и племени ари, эри. Следовательно можно говорить о том, что варианты названия Еревана – Ареван, Араван, Эриван и т.д. состоят из слагаемых Ар, Эр и слагаемого ван, который означал поселение Бога Ар или племени ари/эри, поклоняющегося Создателю /Богу Ар/. Упомянутое в клинописи Аргишти 1-ого название Эребуни также говорит в пользу толкования названия как поселения племени ари, эри. В урартской клинописи ,,ebапi” значит страна, поселение. Исследователи отождествляют армянское слово аван с известным из урартских клинописей ebапi. Как видим, и в этом случае Эребуни можно читать как поселение племени ари или эри. Не лишне вспоминать, что в трудах иностранных путешественников Ереван упоминается в персидском варианте как Ириван, Иреван, Ирван, Ираван. Иранский вариант названия Ереван бытовавший среди древнейших соседей – родственных иранцев, также свидетельствует о том, что название Ереван означает поселение племени ари или эри. Для сравнения вспомним название Иран, где у иранцев ар выступает в виде ир. А один из исследователей /Анкетил/ даже считает, что название Ереван похоже на название прародины ариев, упомянутой в ,,Зенд Авесте” – Eerin Veedjo или Iran Vedj.

Таким образом, название армянской столицы Ереван означает поселение Бога Ар или племени ари/эри, поселение ариев.

About the rise of the name of Yerevan

Yerevan is one of the oldest cities in the world. The archeological excavations made in its territory, show that the human lived here thousands years ago. It is important to note, that the territory of Yerevan has been inhabited uninterruptedly. The researches showed, that a lot of settlements had arised in different periods and for different reasons were demolished in the territory of the city. In chronological sense, the oldest settlement,discovered in the territory of the city, is the Yerevan or Hrazdan Cave (near Lake Yerevan, on the left bank of the Hrazdan River), the oldest lower layer of which (4-5 cultural layers) dates with Musteryan Circle (100.000-35.000 thousand years ago).

Then, in the territory of Yerevan, in new settlements the signs of the human being`s residence were discovered, making a complete chain of historical monuments. This is the list of those settlements: Shengavit (5th-2nd millennium B.C.), Tsitsernakaberd, Aresh /the square near the Central Railway Station/, Karmir Berd (the half of the 2nd millennium BC), Karmir Blur (from the end of the 2nd millennium-beginning of the 1st millennium BC), Arin Berd (Erebuni, the beginning of the 1st millennium B.C.) Avan-Arinj (the 2nd-1st centuries BC), the Early Middle Ages Yerevan (the Center), Yerevan Fortress (the 7th century, 16th century) and so on.

The investigators (Gh.Alishan, Gh.Inchichyan) and the foreign travellers who visited Yerevan (J.Sharden, Robert Ker Porter, William Auzley, H.F.B.Linch) were especially interested in the name of Yerevan. In the Armenian literary Yerevan is mentioned as Yervan, Erevan, Ervan, Eruan, Arevan and in other forms.

In the works of foreign travellers and investigators Yerevan is mentioned as Erivan Irvan, Iravan, Erevan, Irevan and in other forms.It is supposed that on the map of Ptghomeos(the 2nd century) the mentioned settlement Tervan is Yerevan, and the letter I from the name Irvan was in the form of T, because on the map Tervan is mentioned in the same geographical latitude as Yerevan.

There are a lot of interpretations and legends commenting the name of Yerevan. The oldest and the most spread interpretation concerns the name of forefather Noah. According to the legend, popular with among the people,after the Deluge, when the water went back, Noah saw a land from Mount Ararat mountain and cried “Yerevats,Yerevats!” (I see the land), which later on was modified into Yerevan. This legend is very old and has always been popular with the people. The foreign travellers, who visited Yerevan and were told that legend by the residents, also testify this legend. One of the first tellers is Jan Sharden, who was in Yerevan in 1672-73years. The local Armenians had also told him, that Yerevan was the residence of Noah before the Deluge and was built in the same place just after it.

William Auzley, Robert Ker Porter, A.Haqsthauzen, Linch and the others also link the name of Yerevan and the foundation of the city with Noah. In Armenian historiography Gh.Inchichyan, M.Smbatyan and the others had also touched upon this legend. This point of view is still a popular legend and is proves, that Yerevan is a very old settlement.

There is also another point of view explaining the name of Yerevan. According to it the name of Yerevan was taken from the name of Yervand the 4th (220-20 BC), the last king of Yervandyan dynasty. H.Nalyan supposes, that Yerevan is the same capital Yervandashat built by the king Yervand, other investigators think that – it’s the city Yervandavan. Foreign travellers also testify that according to the legend widespread among the Armenians, the name of Yerevan was taken from the name of the king Yervand. Among the explainations we can ignore another Turkish-Persian legend,telling that the name of Yerevan was formed after the name of Persian khan Revan-Ghuli. This opinion is inadmissible, because that khan had ruled Yerevan in the beginning of the 16th century, but Yerevan and its name have a history of thousand years.

In the 19th-20th centuries the discovery and the reading of the cuneiform reports, by the kings of the oldest Armenian Ararat-Urartu State (Biaynili, the kingdom of Van), discovered in the territory of Armenia, enabled not only to precise a lot of geographical names, but also to interprete their meanings in a new way.

In Urartian reports the names of Erian, Eriakh, Erebuni can be read in the report by the king Russa the First (735-713 BC), discovered in the village Tsovinar,near to Lake Sevan, among the names of 22 lands the name of Eriani is also mentioned. The Russian archeologist M.Nikolski put the Eriani land in the environs of Yerevan,on the top of the mountain Arin-Berd and tells that the name of Yerevan was taken from Eriani.Ye. Shahaziz, Gh.Samvelyan and other scientists also accept this point of view.

Especially the surmise of Nikolski was very important, that they might search the ancient Yerevan in the territory of the hill Arin-Berd,where another Russian researcher, the archeologist A.Ivanovski had examined and described the ruins of the fortress for the first time.

I.Meshchaninov, G.Melikishvili, G.Ghapantsyan had placed Eriani in the environs of Lake Sevan.G.Ghapantsyan identifies and links the fortress and the land of Eriani with Eria (Aria) tribe. He considered the land of Eriani as the same land of the Eria (Aria) tribe. G.Ghapantsyan also linked the land of Eriakhi to Eria(Aria) tribe,which some people identify with the land of Eriani. Ghapantsyan placed Eriakhi in the territory of Kumayri(Gyumri).

Returning again to the name of the Eri(Ari) tribe, Ghapantsyan supposed that the name of Yerevan arised from the form of eri-avan (Eri-land), which later was pronounced “Yerevan”. G.Ghapantsyan, identifying the name of Yerevan with the name of the tribe and the land of Eria(Aria), at the same time consideres his opinion mysterious,as the Eria tribe and the land Eriakhi were situated on the territory of the town Gyumri. As we see,among the hypothesis and points of view G.Ghapantsyan gives the point of view that the name of Yerevan can be explained in the sense of Eri avan (eri land).

For the elucidations of the questions concerning the foundation and location of Yerevan the report, discovered during the excavations made in the hill of Arin-Berd in 1950 by K.Hovhannisyan,and the cuneiform report(chronology), which is also called Khorkhoryan, engraved on the rock of Van, discovered in 1828 by an orientalist F. Shults, had played a very important role. In the last report they could read the name of Erebuni settlement, founded by the king Arguishti the First (786-754), but it wasn`t clear where the new settlement was founded. In the report of Khorkhoryan Arguishti the First writes: “By the order of God Khaldi, Arguishti, the son of Menua, built the town Erebuni for the power of the kingdom Biaynili…The land was desolate… I did great works here. I lodged 6.600 soldiers from Khate and Tsopane lands there”. The report,discovered from Arin-Berd, tells: “By the power of God Khaldi, Arguishti, the son of Menua, built this wonderful fortress, called it Erebuni, for the power of the land Biaynili. The land was desolate. I did great works…”.

These two reports and the report of a Norq dweller Ter-Avetisyan, discovered from the foot of the hill Arin-Berd, made it possible to specify the exact place of the fortress Erebuni, built by Arguishti. The date of the foundation of the fortress was also specified: 782 BC.

After the finding and the reading of the report of Arin-Berd, the researchers B.Piotrovski, M.Israyelyan, K.Hovhannisyan gave the point of view, that the name of Yerevan was arised from the name of Erebuni, and M.Israyelyan uttered an opinion that Erebuni means “Victory”.

But I.Dyakov has another point of view, concerning the explaination of the name Erebuni. He separates the word Erebuni into ere-ebani constituent parts and supposes, that in the name of the Ere tribe it has a meaning of the “land”.

As we see this explaination is similar to the opinion of G.Ghapantsyan. But M.Israyelyan objects against the opinion of I.Dyakonov. He thinks that in the Urartian language there is a er/e/bu verbal root,which means to steal, to win, that`s why he thinks it’s possible, that in the stem of Erebuni is the word, from which was formed the name Erebuni “Victory”.

 On the above-mentioned explainations were accepted or rejected by scientists for years.The names, mentioned in the reports of Arguishti the First,are the oldest written records of the name Yerevan (Erebuni), (they are also read in Irpuni, Erbuni, Erebuni forms).

It is known, that the territory of Yerevan had been populated long before the fortress of Erebuni was founded. But what the names of the oldest settlements, discovered in the territory of Yerevan, especially Shengavit of today, which is about 6000 years old, is unknown. In this sense the name of Erebuni, as the oldest name of the Armenian capital, is especially important.

In ancient times it was spread to name the newly built settlement in the name of the founder king or a god. It is known, that later on Arguishti the First in 776 BC established a settlement in Ararat valley, on the left bank of the river Araks, which was called Arguishtikhinili (later on –Armavir) after his name. In this case we can think, that for the name of a new settlement, founded on the hill of Arin-Berd, Arguishti the First had used the name of the ancient settlement existing in that territory, or the name of the land of the Eri(Ari) tribe. It is interesting that the forefathers of Indo-Europeans – the Aryan tribes,moving away from Armenian highlands and the surrounding territories remind that they belong to the Aryan tribe and mention about it in written sources: (Indian Vedas, Iranian “Avesta”, Behistunyan report of the Persian king Dareh the First). The Urartian written sources, also literarists of Armenian Middle Ages don`t pay attention to that fact in their works. We must think, that it was their reality, they were living in their homeland and didn`t need to remember about it uninterruptedly. In this case, too, Arguishti the First had just established a settlement and named it as a land of the Ari or Eri tribe (or he had used the existing ancient name).

As it was mentioned above, this explaination had been offered by G.Ghapantsyan even in 1930-40 years. Let`s try to develope this point of view. It is known that in Armenian highlands there are a lot of geographical, personal names beginning with Ar, Er, Ur, Ir: Ararat, Aragats, Ara, Araks, Aratsani, Armavir, Archesh… This phenomenon has a link to the name of the Creater (Ararich, God Ar) and his adorers indigenes of Ararat highlands Hay Armens (Armen, Ari /Eri).

We can notice that the names of Erivan, Arivan, Irevan also begin with the constituent parts Ar-, Er-, Ir-. The second part of the name is the constituent part –van. In Armenian highlands there are a lot of settlements,which have the ending -van: Van, Nakhijevan, Ijevan, Ditsavan, Otevan, Avan, Vanq and so on.In all the versions –van has the meaning of a place,settlement.In the name of Yerevan there is also the ending –van. And the roots Ar-, Er- of the word have a link to the name of the Ari,Eri tribe. So we can say, that the versions of the name of Yerevan Arevan, Aravan, Erivan are formed from the component parts Ar-, Er- and –van, which has the meaning of the land (in Armenian language- avan) of the God Ar or Ari/ Eri tribe, adorers of the God Ar (the Creater).

The name of Erebuni mentioned in the report of Arguishti the First, also speaks for the name of land (avan) of the Ari (Eri) tribe. In Urartian cuneiforms ebani has the meaning of land, settlement. The researchers consider the Armenian avan and famous ebani /b=v/ from Urartian reports as words having the same meaning. As we see, in this case Erebuni can be read as a settlement of the Ari or Eri tribe. It`s necessary to remind, that in notes of foreign travellers Yerevan in Persian version is mentioned in Irivan, Irvan, Irevan, Iravan, Eriavan forms.The Persian form of Yerevan used by the Persians, the oldest neighbours and kinsmen of Armenia, also proves that the name of Yerevan has the meaning of the settlement of the Ari (Eri) tribe. For the comparison we can remind the name of Iran, when among the Persians the component part Ar- is used in a form of Ir-. And even one of the researchers Anqetil supposes, that the name Yerevan has likeness to the name of Eerien Veedjo or mentioned in “Zend Avesta”.

As a conclusion we can say, that the name of the capital Yerevan has the meaning of the land of the God Ar or Ari/Eri trib, the settlement of the Aryan tribe.