Հանրային բարիքը (կամ անհատական/կոլեկտիվ բարիք) այն ապրանքն է, որի համար անհատները պետք է վճարեն: Հանրային սեփականությունը հասանելի է անհատների: Սա ի հակադրություն մասնավոր սեփականության, որը հասանելի է միայն սեփականատիրոջը, դրանից օգտվելը հանրության կողմից գրեթե անհնար է, քանի որ պատկանում է մասնավոր անձի:
Պետության գոյությունը խարսխված է հանրային շահի վրա, և այն դեպքերում երբ հանրային շահը գերակայում է մասնավոր սեփականատիրոջ շահին, անհրաժեշտություն է առաջանում հարկարաբար վերցնելու մասնավոր սեփականությունը:
Մանսավոր սեփականությունը հասարակության և պետության շահերի համար հարկադրաբար վերցնելը իրավական գործընթաց է, որի հիմքը բացառիկ՝ գերակա հանրային շահն է:
Հասարակության և պետության կարիքների համար սեփականության օտարման սահմանադրական պայմաններն են՝
ա) օտարումը պետք է իրականացվի օրենքով սահմանված կարգով
բ) օտարվող սեփաանության դիմաց պետք է տրվի նախնական համարժեք փոխհատուցում:
Կարգավորող իրավունք խմբագրել
Ընդհանուր կարգավորում խմբագրել
Սեփականության իրավունքը ՀՀ-ում հռչակվում է և պաշտպանվում է Սահմանադրությամբ և օրենքներով: Նույն իրավունքով էլ կարգավորվում են սեփականության իրավունքի սահմանափակումների հետ կապված հարաբերությունները: Ընդհանուր կարգավորումները սահմանված են Սահմանադրությում և ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքում, որոնք սահմանում են գերակա հանրային շահի համար սեփականության իրավունքի սահմանափակման կամ օտարման հիմնական սկբունքները:
Սահմանադրության 60-րդոդվածի 1-ին մասի համաձայն՝ Յուրաքանչյուր ով ունի օրինական հիմքով ձեռք բերած սեփականությունն իր հայեցողությամբ տիրապետելու, օգտագործելու և տնօրինելու իրավունք: Նույն հովածի 3-րդ մասով նախատեսվում է անձի սեփականության իրավունքի սահմանափակման հիմքերը, պայմանները և կարգը: Այդպիսի հիմքերից է գերակահանրային շահը և 3-րդ մաով սահմանված է, որ սեփականության իրավունքը արող է սահմանափակվել միայն օրենքով՝ հանրության շահերի կամ այլոց իրավունքների և ազատությունների պաշտպանության նպատակով: ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 218-րդ հովածի սեփականության օտարումը հասարակության և պետության կարիքների համար կարող է կաարվել միայն բացառիկ՝ գերակա հանրային շահերի դեպքերում, օրենքով սահմաված կարգով, նախնական համարժեք փոխհատուցմամբ:
Հատուկ կարգավորում խմբագրել
Հանրության գերակա շահերի ապահովման նպատակով սեփականության օտարման մասին օրենքը հատուկ կարգավորող նորմատիվ ակտ է, քանի որ համապարփակ կերպով սահմանում է գերակա հանրային շահի համար սեփականության օտարման կիրառական ընթացակարգերը:
Հանրության գերակա շահի որոշմա սկզբունքներն են՝
ա) հանրության շահը պետք է գերակա լինի օտարվող սեփականության սեփականատիրոջ շահերից.
բ) հանրության գերակա շահի արդյունավե իրագործումը չի կարող ապահովվել առանց տվյալ սեփականության օտարման.
գ) հանրության գերակա շահերից ելնելով՝ սեփականության օտարումը չպետք է չհիմնավորված վնաս պատճառի սեփականատիրոջը.
դ) հանրության շահը գերակա է ճանաչվում կառավարութան որոշմամբ.
ե) հանրության գերակա շահի առայության փաստը կարող է վիճարկվել դատական կարգով
Հանրության գերակա շահը կարող է հետապնդել հետևյալ նպատակները՝
ա) պետության պաշտպանության, պետության և հասարակության ավտանգության ապահովում
բ) Հայաստանի Հանրապետության միջազգային պայմանգրերով նախատեսված պարտավորությունների կատարման ապահովումը.
գ) միջազգային և հանրապետական նշանակության պատմության և մշակութային արժեքների կամ ուշարձանների, ինչպես նաև բնության հատուկ պահմանվող տարածքների ստեղծման կամ պահպանթյան ապահովումը.
դ) շրջակա միջավայրի պահպանության ապահովումը.
ե) կրթության, առողջության, սպորտի, ինչպես նաև գիտության կամ մշակույթի զարգացման ապահովումը.
զ) էներգետիկայի, հեռահաղորդակցության, ջրամատակարարման, ջրահեռացման, ջրամատակարարման քաղաքաշինական, ընդերքի հեախուզման, ընդերքօգտագործման, տրանսպորտի, հաղորդակցության ուղիների կամ բնակվայրերի ենթակառուցվածների զարգացման բնագավառում համապետական կամ համայնքային կամ միջհամայնքային կարևոր նշանակություն ունեցող ծրագրերի իրականացման ապահովումը.
է) անձանց կյանքի, առողջյան կամ սեփականության պաշտպանությունը.
ը) արտակարգ իրավիճակների կանխումը, արտակարգ իրավիճակների հնարավոր հետևանքների նվազեցումը, արտակարգ իրավիճակների հետևանքների վերացումը.
Պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների բյուջե լրացուցիչ եկամուտների ապահովման նպատակն ինքնին չի հանդիսանում հանրության գերակա շահ:
Ժամկետային վերապահում
Ընդ որում, օրենքը ժամկետային վերապահում է նախատեսում և հանրության շահը չի կարող համարվել գերակա, եթե օտարման նպատակի իրագործումը չի սկսվելու հանրության գերակա շահ ճանաչելու մասին կառավարության համապատասխան որոշումն ուժի մեջ մտնելուց հետո՝ յոթ տարվա ընթացքում:
Գերակա հանրային շահի համար օտարվող սեփականություն
1. Եթե օտարվում է հողամասը, ապա հողամասի հետ միասին օտարման են ենթակա նաև հողամասի վրա գտնվող անշարժ գույքը (շենքեր, շինություններ, այլ ամրացված գույք և այլն), ինչպես նաև հողամասի վրա գտնվող այլ բարելավումներ: Եթե օտարվում է շենք կամ շինություն, ապա շենքի կամ շինության հետ միասին օտարման են ենթակա նաևայդ շենքի կամ շինության սպասարկան համար անհրաժեշտ հողամասերը:
2. Եթե օտարվում է սեփականության մի մասը, ապա սեփականատերն իրավունք ունի պահանջելու նաև սեփականության չտարված մասի օտարումը հետևյալ դեպքերում՝
ա) գույքի չգտագործվող մասը սեփականատիրոջ համար կողցնում է տնտեաան կամ գործառութային այն նշանակությունը, որն ուներ մինչև օտարվո մասի առանձնացվելը՝ անկախ սեփաանության օտարվող և չօարվող մասերի համամասնությունից
բ) գույի չտարվող մասը օտարվող մասի համեմատությամբ աննշան է
Չօտարված մասն օտարելու պահանջ սեփականատերը կարող է ներկայացնել հանրության գերակա շահ ճանաչելու մասին կառավարության որոշումն ուժի մեջ մտնեու հետ՝ երկամյա ժամկետում:
Գերակա հանրային շահի համար հօգուտ ում կարող է օտարվել սեփականությունը
Հանրության գերակա շահերի ապահովման նպատակով սեփականությունը կարող է օտարվել հօգուտ պետության, համայնքի կամ կազմակերպության:
Կառավարության որոշումը
Հանրության գերակա շահերի ապահովման նպատակով սեփականությունն օտարվում է միայն կառավարության կողմից օտարման նպատակը հանրության գերակա շահ ճանաչելու դեպքում:
Հանրության գերակա շահ ճանաչելու մասին կառավարության որոշման մեջ նշվում են
ա հանրության գերակա շահը, որի համար պետք է օտարվի սեփականությունը.
բ) օտարվող սեփականության ձեռքբերողը.
գ) օտարման ենթակա սեփականության իրավունքի օբյեկտները (հասցեները կամ գտնվելու վայրը կամ այլ տվյալներ, որոնցով տվյալ սեփականությունը տարբերվում է այլ սեփականությունից).
դ) սեփականության օտարման գործընթացն սկսելու վերջնական ժամկետը: Սեփականության օտարման գործընթացը սկսելու վերջնական ժամկետը չի կարող մեկ տարուց, իսկ անշարժ գույքի կամ անշարժ գույքի նկատմամբ գույքային իրավունքների դեպքում հինգ տարուց ավելի սահմանվել՝ սկսած հանրության գերակա շահ ճանաչելու մասին կառավարության որոշումն ուժի մեջ մտնելու օրվանից.
ե) տվյալ օտարման գործառույթների իրականացումը համակարգող, իսկ եթե ձեռքբերողը պետությունն է, ապա նաև սեփականության օտարման գործառույթների իրականացման համար պատասխանատու պետական մարմինը (այսուհետ՝ լիազոր մարմին).
զ) այլ անհրաժեշտ տվյալներ:
Հանրության գերակա շահ ճանաչելու մասին կառավարության որոշումն ուժի մեջ մտնելուն հաջորդող յոթ օրվա ընթացքում պատշաճ ձևով ուղարկվում է օտարվող սեփականության սեփականատիրոջը և օտարվող սեփականության նկատմամբ պետական գրանցում ունեցող գույքային իրավունքներ ունեցող անձանց:
Կառավարության որոշման բողոքարկումը
Հանրության գերակա շահ ճանաչելու մասին կառավարության որոշումն օտարման ենթակա սեփականության սեփականատիրոջ կամ շահագրգիռ այլ անձի կողմից կարող է բողոքարկվել ՀՀ վարչական դատարան՝ հանրության գերակա շահ ճանաչելու մասին կառավարության որոշումն ուժի մեջ մտնելուց հետո՝ մեկ ամսվա ընթացքում:
Սեփականության օտարումը պայմանագրի համաձայն
Ձեռքբերողը պարտավոր է մինչև հանրության գերակա շահ ճանաչելու մասին կառավարության որոշմամբ սահմանված սեփականության օտարման գործընթացն սկսելու վերջնական ժամկետից օտարվող սեփականության սեփականատերերին և օտարվող սեփականության նկատմամբ գույքային իրավունքներ ունեցողներին պատշաճ ձևով ուղարկել սեփականության օտարման պայմանագրի (այսուհետ՝ օտարման պայմանագիր) նախագիծը:
Օտարվող սեփականության սեփականատերն օտարման պայմանագրի նախագիծն ստանալուց հետո՝ երկշաբաթյա ժամկետում, պարտավոր է պատշաճ ձևով հայտնել ձեռքբերողին օտարման սեփականության նկատմամբ այն գույքային իրավունքներ ունեցողների մասին, որոնք օրենքով սահմանված կարգով պետական մարմնում չեն գրանցվել կամ ենթակա չեն եղել պետական գրանցման: Եթե սույն մասում նշված ժամկետում օտարվող սեփականության սեփականատերն իրեն հայտնի օտարվող սեփականության նկատմամբ պետական գրանցում չունեցող գույքային իրավունքներ ունեցողների մասին չի հայտնում ձեռքբերողին, ապա առանց այդ գույքային իրավունքներ ունեցողների մասնակցության սեփականության օտարման հետևանքով նրանց պատճառված վնասների համար պատասխանատվությունը կրում է օտարվող սեփականության սեփականատերը:
Օտարվող սեփականության սեփականատերը կամ օտարվող սեփականության նկատմամբ գույքային իրավունքներ ունեցողներն իրավունք ունեն պատշաճ ձևով գրավոր առարկություններ կամ առաջարկություններ ներկայացնելու օտարման պայմանագրի նախագծի վերաբերյալ:
Ձեռքբերողն իրավունք ունի պայմանագիրը կնքելու նպատակով բանակցություններ վարելու օտարվող սեփականության սեփականատիրոջ և օտարվող սեփականության նկատմամբ գույքային իրավունքներ ունեցողների հետ:
Սեփականությունը կարող է օտարվել` ձեռքբերողի և օտարման ենթակա սեփականության սեփականատիրոջ միջև կնքվող պայմանագրի համաձայն: Այս դեպքում կողմերի համաձայնությամբ են միայն որոշվում օտարվող սեփականության դիմաց տրվող համարժեք փոխհատուցման չափը, ձևը, կարգը, ժամկետները, պայմաններն ու կողմերի պատասխանատվությունը: Եթե օտարվող սեփականության նկատմամբ կան ձեռքբերողին հայտնի գույքային իրավունքներ ունեցողներ, ապա օտարման պայմանագրի կողմ պետք է հանդիսանան նաև օտարվող սեփականության նկատմամբ գույքային իրավունքներ ունեցողները:
Հանրության գերակա շահերի ապահովման նպատակով օտարվող սեփականության դիմաց փոխհատուցում
Օտարվող սեփականության դիմաց սեփականատիրոջը վճարվում է համարժեք փոխհատուցում: Համարժեք է համարվում օտարվող գույքի շուկայական արժեքից տասնհինգ տոկոս ավելի գումարը:
Օտարվող սեփականության շուկայական արժեքը բաց և մրցակցային շուկայում սեփականություն հանդիսացող գույքի վաճառողի և գնորդի գիտակցաբար, արդարացի առևտրի պայմանների պահպանմամբ և օրինական գործողությունների արդյունքում ձևավորվող, գույքի վաճառքի առավել հավանական գինն է: Եթե օտարվող սեփականության համար առկա չէ համապատասխան բաց և մրցակցային շուկա, ապա սեփականության շուկայական արժեքը որոշվում է այնպիսի հաշվարկման մեթոդով, որն արդարացի կհամարի դատարանը:
Օտարվող սեփականության շուկայական արժեքը չպետք է ներառի սեփականության արժեքի որևէ նվազեցում կամ ավելացում, որը պայմանավորված է հետևյալ պատճառներից որևէ մեկով՝
ա) այն նպատակով, որի համար օտարվում է սեփականությունը.
բ) հանրության գերակա շահերի ապահովման նպատակով սեփականության օտարման հանգամանքով.
գ) ձեռքբերողի ցանկացած նախնական գործողությամբ, որը կապված է հանրության գերակա շահերի ապահովման նպատակով սեփականության օտարման հետ (այդ թվում՝ նախնական ուսումնասիրությունը).
դ) սեփականության նկատմամբ առկա գույքային իրավունքներով:
Սեփականության օտարման հետ կապված օտարվող սեփականության սեփականատիրոջ համար պետական կամ տեղական ինքնակառավարման մարմինների կողմից այդ կապակցությամբ առաջացող ֆինանսական պարտավորությունները (հարկեր, տուրքեր, պարտադիր վճարներ) հատուցում է ձեռքբերողը: Օտարվող սեփականության նկատմամբ գույքային իրավունքներ ունեցողներին փոխհատուցումը տրվում է օտարվող սեփականության դիմաց տրվող փոխհատուցման գումարից: