Վիքիպեդիա

Հանրային տեղեկատվության հասանելիությունը Թուրքիայում

Հանրային տեղեկատվության հասանելիություն և Տեղեկատվության ազատություն (FOI), վերաբերում է պետական մարմինների տրամադրության տակ գտնվող տեղեկատվության մատչելիության իրավունքին, որը հայտնի է նաև որպես «իմանալու իրավունք»։ Ենթադրվում է, որ հանրային տեղեկատվության հասանելիությունը հիմնարար է ժողովրդավարական համակարգերի արդյունավետ գործունեության համար, քանի որ այն մեծացնում է կառավարությունների և պետական պաշտոնյաների հաշվետվողականությունը, ընդլայնում է մարդկանց մասնակցությունը և թույլ է տալիս նրանց գիտակցաբար մասնակցել հասարակական կյանքին։ Հանրային տեղեկատվություն մուտք գործելու իրավունքի հիմնարար նախադրյալն այն է, որ պետական մարմինների կողմից պահվող տեղեկատվությունը սկզբունքորեն հանրային է և կարող է թաքնված լինել միայն այն օրինական պատճառների հիման վրա, որոնք պետք է մանրամասն նկարագրվեն օրենքում։ Հանրային տեղեկատվության մատչելիության իրավունքի հիմնարար նախադրյալն այն է, որ հանրային տեղեկատվությունը, որը գտնվում է պետական հաստատություններում, սկզբունքորեն հանրային է և կարող է թաքնված լինել միայն այն օրինական պատճառների հիման վրա[1]։

1982 թվականի Թուրքիայի Սահմանադրության մեջ ամրագրված չէր տեղեկատվության հասանելիության որևէ կոնկրետ իրավունք, 26-րդ հոդվածը փոխարենը վերաբերում էր ազատ արտահայտվելու իրավունքին, այդ թվում ՝ «տեղեկատվություն ստանալու իրավունքին»։ 2001 թվականի փոփոխություններով Սահմանադրության մեջ 74-րդ հոդվածը մասնավորապես վերաբերում է տեղեկատվության իրավունքին՝ սահմանելով, որ յուրաքանչյուր ոք ունի տեղեկատվություն ստանալու իրավունք։ 2010 թվականի սահմանադրական փոփոխություններից հետո նախատեսվում է նաև Մարդու Իրավունքների պաշտպանին դիմելու իրավունք[2][3][4]։ Հանրային տեղեկատվության հասանելիությունը կարգավորվում է «տեղեկատվության իրավունքի մասին» օրենքով, 2004 թվականի թիվ 4982 օրենքով։ Օրենքը ուժի մեջ է մտել Եվրոպական միության անդամակցության բանակցությունների շրջանակներում[5]։

2016 թվականի սեպտեմբերի 21-ին Բաց կառավարման գործընկերության (OGP) ղեկավար կոմիտեն որոշեց Թուրքիայի ոչ ակտիվ կարգավիճակը OGP գործողությունների ծրագրի վերաբերյալ, որը, ի թիվս այլ նպատակների, ներառում էր Թուրքիայի քաղաքացիների համար հանրային տեղեկատվության հասանելիության բարելավում[6]։ Ղեկավար կոմիտեն եզրակացրել է, որ Թուրքիայի կառավարությունը գործել է OGP գործընթացին հակառակ գործողությունների ծրագրի երկու հաջորդական ցիկլերի ընթացքում[7]։

Իրավական դաշտ խմբագրել

Ի լրումն թիվ 4982 օրենքի, 2004 թվականին ընդունվել է նաև վարչապետի շրջաբերականը «հանրագրեր ներկայացնելու և տեղեկատվություն ստանալու իրավունքի իրականացման մասին» (շրջաբերական թիվ 25356)։ Այն սահմանում է այս քաղաքականության հիմքը, որը կոչվում է «հանրային ծառայությունների ոլորտում քաղաքացիներին ուղղված մոտեցում»[8]։

Համաձայն թիվ 4982 օրենքի՝ օրենքը կիրառվում է ցանկացած ֆիզիկական և իրավաբանական անձի նկատմամբ, որն իրավունք ունի դիմել հաստատություններ՝ տեղեկատվության իրավունքի իրականացման կարգով։ Օտարերկրյա ռեզիդենտները կարող են օգտվել այս իրավունքից՝ պայմանով, որ իրենց պահանջած տեղեկատվությունը կապված է իրենց կամ նրանց գործունեության ոլորտի հետ և հիմնված է փոխադարձության սկզբունքի վրա[9]։

Օրենքը կիրառվում է «ցանկացած գրավոր, տպագիր կամ պատճենահանված ֆայլի, փաստաթղթի, գրքի, ամսագրի, գրքույկի, էսքիզի, նամակի, ծրագրաշարի, հրահանգի, ուրվագծի, պլանի, ֆիլմի, լուսանկարի, ժապավենի ժապավենի և տեսաերիզի, հաստատությունների քարտեզի, ինչպես նաև տեղեկատվության, նորությունների և այլ տվյալների վրա, որոնք գրանցվում և պահվում են էլեկտրոնային ձևաչափով, որոնք ենթակա են օրենքի»[9]։

Պետական մարմինները պարտավոր են պատասխանել 15 աշխատանքային օրվա ընթացքում։ Նրանք պետք է ներկայացնեն կամ փաստաթղթի վավերացված պատճենը, կամ, եթե պատճենը հնարավոր չէ պատրաստել, դիմողերը կարող են ծանոթանալ պետական հաստատությունում, գերատեսչությունում։

Ի սկզբանե, տեղեկատվության իրավունքի գնահատման (վերանայման) խորհուրդը (Bilgi Edinmek Değerlendirme Kurulu - BEDK) շատ սակավ տեղեկատվություն է տրամադրել իր գործունեության և որոշումների վերաբերյալ։ Նա սկսեց հրապարակել իր որոշման վերաբերյալ ամբողջ տեղեկատվությունը միայն 2008 թվականին՝ իր կայքի գործարկմամբ[3][10]։ ԲԵԴԿ-ի իրավասությունը տեղեկատվության տրամադրման մերժման բողոքարկման վերաբերյալ ի սկզբանե սահմանափակվում էր Ազգային անվտանգության և պետության տնտեսական շահերի հետ կապված գործերով։ 2005 թվականի նոյեմբերին օրենքը փոփոխվեց՝ թույլ տալով ցանկացած տեսակի բողոք ներկայացնել[11]։ Համաձայն ԵՄ առաջընթացի 2016 թվականի զեկույցի՝ տեղեկատվության հասանելիության վերանայման հանձնաժողովը արդյունավետորեն կատարել է իր դերը դիմորդների բողոքարկումները վերանայելու և համապատասխան որոշումները առցանց հրապարակելու գործում։ Զեկույցում նշվում է նաև, որ, սակայն, դիմորդներին տրվող պատասխաններում որակի երաշխիք չկա[12]։

Համաձայն 2016 թվականի օգոստոսի 4-ի թիվ 2016/1 որոշման ՝ «արտակարգ իրավիճակների պետական ապակենտրոնացման մասին օրենքների համատեքստում միջոցառումների և գործարքների վերաբերյալ տեղեկատվության տրամադրման մասին հայտարարությունների մասին», դիմողները, ովքեր տեղեկատվություն և փաստաթղթեր են պահանջում հանրային ծառայությունից ազատված անձանց և այն հիմնարկներն ու կազմակերպությունները, որոնք փակվում են արտակարգ դրության մասին օրենքի հրամաններին համապատասխան, բացառվում են տեղեկատվություն ստանալու իրավունքի շրջանակից[13]։

Ըստ Եվրոպական հանձնաժողովի (ԵՀ)՝ Թուրքիայում 2016 թվականի աշխատանքի ընթացքի վերաբերյալ զեկույցի՝ հանրային տեղեկատվության հասանելիության մասին օրենքը լիովին չի համապատասխանում միջազգային չափանիշներին։ Մեկ այլ խնդիր, որի վրա Եվրոպական հանձնաժողովը ուշադրություն է դարձրել, պետական և առևտրային գաղտնիքների մասին օրենսդրության չընդունումն է, ինչը խանգարում է Տեղեկատվության ազատության վերաբերյալ հարցումները գնահատելիս պահպանել գաղտնիության և թափանցիկության միջև հավասարակշռությունը[12]։

Բացառություններ խմբագրել

4982 օրենքի 20-28-րդ հոդվածների համաձայն, տեղեկատվության իրավունքը կարող է սահմանափակվել, եթե այդպիսի տեղեկատվությունը վերաբերում է։

  • Պետական գաղտնիքին վերաբերող տեղեկություններ և փաստաթղթեր, որոնք ակնհայտորեն վնաս կհասցնեին պետության անվտանգությանը, արտաքին գործերին կամ ազգային պաշտպանությանը և ազգային անվտանգությանը,
  • Պետության տնտեսական շահերին վերաբերող տեղեկություններ և փաստաթղթեր, որոնք կարող են վնասել պետության տնտեսական շահերին կամ հանգեցնել անբարեխիղճ մրցակցության կամ հարստացման,
  • Քաղաքացիական և ռազմական հետախուզության ստորաբաժանումների պարտականություններին եւ գործունեությանը վերաբերող պետական հետախուզությանը վերաբերող տեղեկություններ և փաստաթղթեր,
  • Տեղեկատվություն և փաստաթղթեր, որոնք վերաբերում են վարչական քննությանը, որոնք խախտում են գաղտնիության իրավունքը, սպառնալիք են ստեղծում անհատի անվտանգության կամ կյանքի համար, վտանգում են հետաքննության անվտանգությունը, բացահայտում են տեղեկատվության աղբյուրը, որը պետք է գաղտնի պահվի,
  • Դատական քննությանը և քրեական հետապնդմանը վերաբերող տեղեկություններ կամ փաստաթղթեր,
  • Ֆիզիկական անձանց անձնական կյանքի անձեռնմխելիություն, որը կարող է ազդել ֆիզիկական անձի բժշկական գրառումների, անձնական և ընտանեկան կյանքի, պատվի և արժանապատվության, ինչպես նաև տնտեսական և մասնագիտական շահերի վրա,
  • Հաղորդակցության գաղտնիություն,
  • Առևտրային գաղտնիք և մտավոր սեփականություն,
  • Հաստատությունների ներքին կանոնակարգեր, կարծիքներ, տեղեկատվական գրառումներ և առաջարկություններ։

Գործնականում պետական գաղտնիքների, առևտրային գաղտնիքների և անձնական կյանքի անձեռնմխելիության պաշտպանությունը հարցումը մերժելու ամենատարածված հիմքերից էին[14]։ Փորձագետի կարծիքով՝ այս բոլոր պայմանները մեծապես զրոյացնում են այն իրավական դրույթները, որոնք կոչված են պաշտպանելու Թուրքիայում հանրային տեղեկատվության իրավունքը[5]։

Հանրային տեղեկատվության հասանելիություն գործնականում խմբագրել

Հանրային տեղեկատվության հասանելիության իրավունքի իրականացումը հատկապես խնդրահարույց է Թուրքիայի համատեքստում, որտեղ հանրային գործերի կառավարումը բնութագրվում է իշխանության և քաղաքականության նկատմամբ գաղտնի մոտեցմամբ, և մի շարք խնդիրներ ազդում են ազատ արտահայտվելու իրավունքի իրականացման և զանգվածային լրատվության միջոցների ազատության վրա[5]։ Իրավիճակը վատթարանում է 2016 թվականի հուլիսի 15-ի հեղաշրջման փորձից հետո արտակարգ դրություն մտցնելու պատճառով, ինչը հանգեցրել է լրատվամիջոցների և տեղեկատվության տարածման ազատության, մամուլի ազատության սահմանափակումների, թերթերի և լրագրողների դեմ պատժամիջոցների, գրաքննության և ինքնագրաքննության[5]։

Տեղեկատվության իրավունքի վերաբերյալ հարցումը կարող է կատարվել tr:CİMER կայքի միջոցով[15]։

2014 թվականին մերժվել է տեղեկատվության հասանելիության հարցումների միայն 2,7%-ը ՝ 2013-ի 3,4%-ի դիմաց[14]։ Տեղեկատվության հասանելիության վերահսկողության հանձնաժողովի կողմից մերժված բողոքների մասնաբաժինը 2013 թվականին 50,6%-ից նվազել է մինչև 2014 թվականին՝ 36,3%[14]: Եվրոպական հանձնաժողովի տվյալներով՝ ինչպես 2015 թվականին, այնպես էլ 2016 թվականին տարեկան ավելի քան 2 միլիոն դիմում է ներկայացվել տեղեկատվություն ստանալու համար։ Մերժված հարցումների տոկոսը մնացել է փոքր՝ մոտավորապես 3,7% մինչև 2016 թվականի հունիսը ՝ 2015 թվականի 3%-ի դիմաց[12]։

Ինչ վերաբերում է փաստաբանների տեղեկատվություն ստանալու իրավունքին, հատկապես, երբ նրանք աջակցություն են ցուցաբերում ահաբեկչության մեջ մեղադրվող ամբաստանյալներին, ապա նրանք բախվում են լուրջ խնդիրների։ Գործին վերաբերող փաստաթղթերին նրանց հասանելիությունը կարող է սահմանափակվել մինչև դատաքննության սկիզբը[16]։

2016 թվականի սեպտեմբերի 21-ին Բաց կառավարման գործընկերության ղեկավար կոմիտեն Թուրքիային շնորհել է անգործության կարգավիճակ՝ գործողությունների ծրագրի երկու հաջորդական ցիկլերի ընթացքում OGP գործընթացին հակասող գործողությունների համար։ OGP-ի գործողությունների ծրագիրը, ի թիվս այլ նպատակների, ներառում էր Թուրքիայի քաղաքացիների համար հանրային տեղեկատվության հասանելիության հնարավորության բարելավում։ Այս որոշումը հետևում է OGP-ի ղեկավար կոմիտեի կողմից միաձայն հաստատված բանաձևին՝ 2016 թվականի մայիսի 4-ին Հարավային Աֆրիկայի Քեյփթաուն քաղաքում իրենց նախարարների հանդիպման ժամանակ[6]։ Այս բանաձևում կոչ էր արվում Թուրքիայի կառավարությանը քայլեր ձեռնարկել OGP-ին մասնակցությունը վերսկսելու համար, ներառյալ քաղաքացիական հասարակության լայն մասնակցությամբ գործողությունների ազգային ծրագրի մշակումը մինչև 2016 թվականի սեպտեմբերի 1-ը[7]։

Տես նաև խմբագրել

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ Freedom of Information, UNESCO.
  2. ↑ «Constitution of the Republic of Turkey» (PDF). global.tbmm.gov.tr. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2020 թ․ փետրվարի 9-ին. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 6-ին.
  3. ↑ 3,0 3,1 «Commercial laws of Turkey. An assessment by the EBRD». European Bank for Reconstruction and Development. 2012 թ․ մայիս. Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 14-ին. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  4. ↑ «Legislation on the right to information» (PDF). Prime Ministry. The Review Board of Access to Information. 2014 թ․ դեկտեմբերի 1. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2017 թ․ օգոստոսի 16-ին. Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 14-ին. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Gülseren, Adaklı (2017 թ․ փետրվարի 21). «Turchia: l'accesso alle informazioni ai tempi di Erdoğan». balcanicaucaso.org (Italian). Osservatorio Balcani Caucaso Transeuropa / Bianet. Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 21-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  6. ↑ 6,0 6,1 «Turkey's Action Plan». opengovpartnership.org. Open Government Partnership Initiative. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 6-ին.
  7. ↑ 7,0 7,1 «Turkey made inactive in the Open Government Partnership». opengovpartnership.org. Open Government Partnership Initiative. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ ապրիլի 8-ին. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 6-ին.
  8. ↑ «The exercise of the right of petition and access to information, Circular 2004/12» (PDF). bilgiedinmehakki.org. Official Gazette. 2004 թ․ հունվարի 24. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 6-ին.
  9. ↑ 9,0 9,1 Akdeniz, Yaman. «Freedom of Information in Turkey: A Critical Assessment of the Implementation and Application of the Turkish Right to Information Act 2003» (PDF). bilgiedinmehakki.org. bilgiedinmehakki.org. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 6-ին.
  10. ↑ «Bilgi Edinme Değerlendirme Kurulu (BEDK)». bedk.gov.tr (Turkish). Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 7-ին. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 6-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  11. ↑ «5432 sayılı Bilgi Edinme Hakkı Kanununda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun». beb.aku.edu.tr (Turkish). 2005 թ․ նոյեմբերի 21. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հուլիսի 5-ին. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 6-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 «Turkey 2016 Report» (PDF). European Commission. 2016 թ․ նոյեմբերի 9. Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 14-ին. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  13. ↑ «Bilgi Edinme Değerlendirme Kuruluna itirazda bulunma süresi hakkında 01/09/2016 tarih ve 2016/2 sayılı İlke Kararı». bedk.gov.tr (Turkish). Bilgi Edinme Değerlendirme Kurulu. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 7-ին. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 6-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 «Turkey 2015 Report» (PDF). European Commission. 2015 թ․ նոյեմբերի 10. Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 14-ին. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  15. ↑ «Başbakanlık İletişim Merkezi (BİMER)». bimer.gov.tr. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 7-ին. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 6-ին.
  16. ↑ Knaul, Gabriela (2012 թ․ մայիսի 4). «Report of the Special Rapporteur on the independence of judges and lawyers, Mission to Turkey». undocs.org. United Nations, Human Rights Council. A/HRC/20/19/Add.3. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 24-ին.

Ապագա ընթերցման խմբագրել

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Հանրային_տեղեկատվության_հասանելիությունը_Թուրքիայում&oldid=9807367» էջից