Կրետեական գրականություն

Կրետեական գրականությունը առանձնահատուկ տեղ է զբաղեցնում հունական գրականության պատմության մեջ։ Դա պայմանավորված է նրանով, որ օսմանյան կայսրության կողմից մայրցամաքային Հունաստանի նվաճումից հետո խոշոր կղզիները, որոնց թվում էր նաև Կրետեն, դեռ երկար տասնամյակներ դիմադրություն էին ցույց տալիս նվաճողներին, պաշտպանում ու պահպանում իրենց անկախությունը։ Մասնավորապես՝ օսմանցիները Կրետեն գրավեցին 1669 թվականին՝ Պելոպոնես թերակղզին համառորեն պաշտպանող հույների դիմադրությունը կոտրելուց ավելի, քան երկու դար անց (մինչ այդ նվաճել էին նաև Կոստանդնուպոլիսը, Աթենքը...): Կրետեական գրականության՝ իբրև հունական գրականության առանձնահատուկ երևույթի ծագման ու ծաղկման ժամանակաշրջանն ընդգրկում է տասնվեցերորդ դարի վերջից մինչև տասնյոթերորդ դարի կեսերը։

Պատմություն խմբագրել

Թեև 1204 թվականից Կրետեն գտնվում էր Վենետիկի Հանրապետության տիրապետության ներքո, և, այդպիսով, բյուզանդական ժամանակաշրջանը ավարտվել էր, կղզում ստեղծվող գրականությունը իր ձևով ու բովանդակությամբ դեռ երկար ժամանակ մնում էր տիպիկ բյուզանդական։ Աչքի էր զարնում ժանրային բազմազանությունը, որն իր գագաթնակետին հասավ վենետիկյան տիրապետության վերջին տարիներին՝ 1572 թվականի ապստամբությունից հետո։ Դրան նպաստեցին մի կողմից՝ կղզու ինքնավարության ուժեղացումը, մյուս կողմից՝ հոգևոր-կրոնական կյանքի նկատմամբ սահմանափակումներ մտցնելը, որը հանգեցրեց հոգևորի կենտրոնացմանը այսպես կոչված «ակադեմիաներում»՝ գրական խմբակներում, որտեղ ունևոր քաղաքացիները կարդում էին իրենց գրվածքները, ներկայացումներ էին բեմադրում... Բյուզանդականից կրետեական գրականության զատորոշումը սկսվում է տասնյոթերորդ դարից։

Թեպետ միջնադարում ստեղծված մի շարք երկեր, ինչպես, օրինակ, «Դիգենիս Ակրիտաս» էպիկական պոեմը, հիմք են տալիս եզրահանգելու, որ արդի հունարենը սկսել է ձևավորվել դեռևս տասներորդ դարում, այդուհանդերձ, գրական առաջին կարևոր ստեղծագործությունը, որը բավականաչափ հիմնավորված կերպով կարող է համարվել ժամանակակից հունարենով ստեղծված երկ, գրվել է տասնվեցերորդ դարում, կրետեական բարբառով, Վենետիկի Հանրապետության տիրապետության տակ գտնվող Կրետե կղզում։ Կրետեական Վերածննդի նմուշ հանդիսացող «Էրոտոկրիտոս» պոեմը, անկասկած, կրետեական գրականության գլուգործոցներից է և արդի հունարենով ստեղծված գրականության մեծագույն նվաճումներից մեկը։ Դա ռոմանտիկ ստեղծագործություն է, գրված մոտավորապես 1600 թվականին, Վիցենձոս Կորնարոսի (1553-1613 թթ.) կողմից։ Տասնհինգվանկանի ավելի քան տասը հազար տողերից կազմված այս պոեմում բանաստեղծը նկարագրում է երկու երիտասարդ սիրահարների՝ Էրոտոկրիտոսի և Աթենքի արքա Հերակլեսի դուստր Արետուզայի կրած փորձություններն ու տառապանքները։ «Էրոտոկրիտոս» պոեմը հսկայական ժողովրդականություն է վայելում և իր գեղարվեստական բարձր արժանիքների համար ՅՈւՆԵՍԿՕ-ի կողմից ներառվել է համաշխարհային մշակույթի 300 գլուխգործոցների ցուցակում։

Կրետեական գրականության մյուս խոշորագույն ներկայացուցիչը Գեորգիոս Խորտացիսն է՝ իր նշանավոր «Էրոֆիլի» ողբերգությամբ, որն, ինչպես պնդում է անվանի բանաստեղծ, գրականագետ Կոստիս Պալամասը, արդի հունարենով գրված առաջին թատերգությունն է։ Այս ստեղծագործությունը առանձնահատուկ տեղ է զբաղեցնում ինչպես կրետեական, այնպես էլ ընդհանրապես հունական գրականության պատմության մեջ։ Հաշվի է առնվում այն հանգամանքը, որ դրա գլխավոր հերոսուհին էությամբ եզակի է թե՛ իր ժամանակի և թե՛ հետագա դարերի համար; Բանն այն է, որ նա, կնոջ կեցվածքի մասին ավանդական պատկերացումներին հակառակ, պահանջում է իր ճակատագիրն անձամբ տնօրինելու իրավունք, և դա ուժգին արձագանք էր ստանում ժողովրդի հոգում, մի ժողովրդի, որը մաքառում էր օսմանյան բռնատիրության դեմ՝ հանուն իր անկախության։ Կարելի է ասել, որ այս ողբերգությունը, ինչպես և «Պարմանի հովվուհին» հովվերգական պոեմը, դարձել են ժողովրդական բանահյուսության սեփականությունը. ժողովուրդը դրանց սյուժեներով բազմաթիվ տարբերակներ է հորինել։ Կրետեական կատակերգությունները, որոնց բնորոշ են աշխույժ, կենդանի երկխոսություններն ու կոպիտ հումորը, նույնպես ժողովրդական բնույթ ունեն։

Թատրոնի համար գրված կրետեական հիշարժան ստեղծագործություններ են համարվում նաև Գեոգիոս Խորտացիսի երկերից ևս երկուսը՝ «Կացուրբոս» կատակերգությունն ու «Պանորիա» հովվերգական դրաման, Վիցենձոս Կորնարոսի «Աբրահամի զոհաբերությունը», Մարկոս Անտոնիոս Ֆոսկոլոսի «Ֆորտունատոսը», Անդրեաս Տրոիլոսի «Հռոդոլինոս արքան», անհայտ հեղինակների «Ստատիսը» և «Վոսկոպուլան»։ Դժվար չէ նկատել թատերական երկերի ժանրային բազմազանությունը՝ ողբերգություն, կատակերգություն, հովվերգություն, կրոնական թեմատիկա...

Սակայն տասնյոթերորդ դարավերջին կղզում օսմանյան տիրապետության հաստատումից հետո կրետեական գրականությաննը ավարտում է իր շրջանը, և նրա՝ կենդանի մնացած ներկայացուցիչները հիմնականում ապաստան են գտնում Իտալիայում։ Բայց այդ գրականության շատ ու շատ նմուշներ բանավոր կերպով շարունակում են ապրել ժողովրդի մեջ, փոխանցվել սերնդեսերունդ՝ հասնելով մինչև քսաներորդ դար։ Նոր և նորագույն ժամանակների հույն մի շարք գրողներ կրետեական գրականությանը բնորոշ տարրեր ներառել են իրենց համբավավոր երկերում։ Այս առումով հատկապես հիշատակման է արժանի ինը տարբեր տարիների Նոբելյան մրցանակի ներկայացված ականավոր գրող Նիկոս Կազանցակիսը՝ իր նշանավոր «Հույն Զորբան» վեպով և նամանավանդ՝ XIX դարի Կրետեի կյանքն արտացոլող «Նավապետ Միքալիս» պատմավեպով։

Բնույթը խմբագրել

Ուսունասիրողների զգալի մասի կարծիքով կրետեական գրականոթյունը ձևավորվել է իտալականի ուժեղ ազդեցության տակ։ Ըստ նրանց պնդումների՝ իտալացի հեղինակներից փոխ են առնվել սյուժեներ, ստեղծագործական ձևեր։ Երկերի մեծ մասը չափածո է, և դրանցում կիրառություն են գտել տաղաչափական նոր ձևեր՝ տասնմեկվանկանի տողը, բալլադը, օկտավը (ութնյակը), սոնետը /ի դեպ, Կրետեում հունարեն առաջին սոնետը հանդիպում է Անդրեաս Տրոիլոսի «Հռոդոլինոս արքան» թատերգության վերջին հատվածում/: Զգացվում է նաև սերտ կապը ժողովրդական բանահյուսության հետ։ Աչքի զարնող առանձնահատկություններից է դիպաշարերում կրոնական աստառի բացակայությունը. ուշադրությունը բևեռված է ոչ թե քրիստոնեության ու իսլամի հակադրման, այլ՝ արտաքին թշնամու դեմ ազգային հերոսների մաքառման վրա՝ անկախ նրանց դավանանքից։

Գրականություն խմբագրել

  • Чернышева Т. Н. Греческая литература XVII в. // История всемирной литературы: В 8 томах / АН СССР; Ин-т мировой лит. им. А. М. Горького. — М.: Наука, 1983—1994. — Т. 4. — 1987. — С. 335—339.
  • D. Holton, Μελέτες για τον Ερωτόκριτο και άλλα νεοελληνικά κείμενα - Studies on Erotokritos and other Modern Greek texts, ed. Kastaniotis, Athens 2000.
  • Αλεξίου Στ., Η κρητική λογοτεχνία και η εποχή της, Κρητικά Χρονικά, τομ. 8 (1954),σελ.76-108
  • Αλεξίου Στ., «Κρητική Λογοτεχνία», στο: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους. Τόμος Ι΄, σελ. 384-400
  • Ζήνων, κρητοεπτανησιακή τραγωδία, επιμέλεια Στυλιανού Αλεξίου – Μάρθας Αποσκίτη, εκδόσεις στιγμή, Αθήνα 1991
  • Η Θυσία του Αβραάμ, Κριτική έκδοση W.F. Bakker-A. van Gemert, Ηράκλειο 1996
  • Κορνάρος Βιτσέντζος, Ερωτόκριτος. Κριτική έκδοση, εισαγωγή, σημειώσεις, γλωσσάριο Στυλιανού Αλεξίου, Αθήνα 1980
  • Κριαράς Ε., Ο λαϊκότροπος χαρακτήρας της κρητικής λογοτεχνίας, οι λογοτεχνίες της Αναγέννησης και η βυζαντινή δημοτική παράδοση, Κρητικά Χρονικά, τομ. 7 (1953),σελ.298-314
  • Ντελλαπόρτα Λεονάρδου, Ποιήματα (1403/1411), Έκδοση κριτική, εισαγωγή, σχόλια και ευρετήρια Μ.Ι. Μανούσακα, Ακαδημία Αθηνών, Κέντρον Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού, Αθήνα 1995
  • Πούχνερ Β., Μελετήματα θεάτρου. Το κρητικό θέατρο. Αθήνα 1991
  • Στάθης, κρητική κωμωδία, Κριτική έκδοση, με εισαγωγή, σημειώσεις και λεξιλόγιο Lidia Martini, <Βυζαντινή και Νεοελληνική Βιβλιοθήκη 3>, Θεσσαλονίκη 1976
  • Τρωίλου Ιωάννη Ανδρέα, Ροδολίνος, τραγωδία (17ου αιώνα), επιμέλεια Μάρθας Αποσκίτη, Πρόλογος Στυλιανού Αλεξίου, εκδ. στιγμή, Αθήνα 1987
  • Φαλιέρου Μαρίνου, Ερωτικά Όνειρα, Κριτική έκδοση με εισαγωγή, σχόλια και λεξιλόγιο A. van Gemert, <Βυζαντινή και Νεοελληνική Βιβλιοθήκη 4>, Θεσσαλονίκη 1980
  • Φόσκολου Μάρκου Αντώνιου, Φορτουνάτος, Κριτική έκδοση, σημειώσεις, γλωσσάριο Alfred Vincent, Ηράκλειο 1980
  • Χορτάτση Γεωργίου, Ερωφίλη, τραγωδία, επιμέλεια Στυλιανού Αλεξίου – Μάρθας Αποσκίτη, εκδόσεις στιγμή, Αθήνα 1988
  • Χορτάτση Γεωργίου, Η ελευθερωμένη Ιερουσαλήμ (Τα Ιντερμέδια της Ερωφίλης), επιμέλεια Στυλιανού Αλεξίου – Μάρθας Αποσκίτη, εκδόσεις στιγμή, Αθήνα 1992
  • Χορτάτση Γεωργίου, Πανώρια, Κριτική έκδοση με εισαγωγή, σχόλια και λεξιλόγιο Εμμανουήλ Κριαρά <Βυζαντινή και Νεοελληνική Βιβλιοθήκη 2>, Θεσσαλονίκη 1975
  • Χορτάτση Γεωργίου, Κατζούρμπος, Κριτική έκδοση, σημειώσεις, γλωσσάριο Λίνου Πολίτη, Ηράκλειο 1964
  • Holton David (επιμ.),Λογοτεχνία και Κοινωνία στην Κρήτη της Αναγέννησης, απόδοση στα ελληνικά: Ναταλία Δεληγιαννάκη, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1997
  • Vitti Mario, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Οδυσσέας, Αθήνα 2003, σελ. 89-124

Արտաքին հղումներ խմբագրել