Ապոստերիորի

Ապոստերիորի (լատիներեն՝ а posteriori (ա պոստերիո՛րի) ավելի ուշ, բառացի՝ պատահածից ավելի ուշ) հաջորդից բխող, ելնելով փորձից, կատարվածի հիման վրա)։ Ի հակադրություն ապրիորի արտահայտության, որը նշանակում է նախափորձնական, մինչև փորձը, ապոստերիորի արտահայատության իմաստն է փորձից հետո, հենվելով դիտարկման վրա (այսինքն էմպիրիկ գիտելիքի), մի բանի, որը հայտնի է դարձել հետազոտության կամ փորձի միջոցով։ Մաթեմատիկայում և լոգիկայում ապոստերիորի արտահայտությունը կիրառվում է մի բանի մասին, որը հայտնի է դարձել ապացուցվելուց հետո։ Փիլիսոփայության մեջ այն կիրառվում է որևէի բանի նկատմամբ, որը կարելի է իմանալ միայն էմպիրիկ փորձի միջոցով։ Ապոստերիորի հասկացությունը վերաբերում է տրամաբանության կամ իմացության տեսությանը, և բնութագրում է հետևանքներից դեպի պատճառները հիմնավորման ընթացքով արված եզրակացություն կամ փաստերից բխող ընդհանրական սկզբունքներ։ Ապոստերիորի իմացությունը բխում է փորձից կամ հետազոտությունից։

Ապոստերիորի («հաջորդող») և ապրիորի («նախորդող») եզրերն օգտագործվում են փիլիսոփայության (Էպիստեմոլոգիայի) մեջ գիտելիքի կամ իմացության երկու տեսակներ, հիմնավորումներ կամ փաստարկներ միմյանցից զանազանելու համար։ Ապրիորի իմացությունը կամ հիմնավորումը կախված չէ փորձից (օրինակ՝ Բոլոր թռչունները թռչում են կամ Բոլոր ամուրիները երբեք ամուսնացած չեն եղել); ապոստերիորի իմացությունը կամ հիմնավորումը կախված է փորձից կամ էմպիրիկ փաստարկից (օրինակ Որոշ թռչուններ գիշատիչ են կամ Որոշ ամուրիներ երջանիկ են)։ Այս երկու տեսակի պնդումների մասին բազմաթիվ տեսակետներ կան և դրանց հարաբերությունը և կապերը ժամանակակից փիլիսոփայության ուսումնասիրության ամենահին խնդիրներից կամ առարկաներից են։

Գրականություն խմբագրել

Աղբյուրներ խմբագրել

Փիլիսոփայական բառարան Մ.Մ. Ռոզենտալի Խմբագրությամբ 1975 Երևան Հայաստան հրատարակչություն
Кант И. Критика чистого разума. // Сочинения в 6-ти т. — Т. 3. — М., 1964. — (կան ավելի նոր հրատարակություններ)
Кант И. Пролегомены ко всякой будущей метафизике, могущей появиться как наука // Сочинения в 6-ти т. — Т. 4. Ч. I. — М.: Мысль, 1965. — С. 67-209.
Кант И. Критика способности суждения // Сочинения в 6-ти т. — Т. 5. — М.: Мысль, 1966. — С. 161—529.
Гуссерль Э. Ֆենոմենոլոգիա՝ հոդված Բրիտանական հանրագիտարանից // Логос (ամսագիր). — 1991. — № 1. — С. 12-21.
Лейбниц Г. В. Монадология / Пер. Е. Н. Боброва // Сочинения: В 4-х т. — Т. 1. — М.: Мысль, 1982. — С. 413—429
Лоренц, Конрад Кантовская доктрина априори в свете современной биологии // Человек (ամսագիր). — 1997. — № 5.
Фуко М. 5. Историческое априори и архив // Фуко М. Археология знания: Пер. с фр. / Общ. ред. Б. Левченко. — Киев: Ника-Центр, 1996. — С. 127—134.
Baehr, Jason. (2006). "A Priori and A Posteriori," Internet Encyclopedia of Philosophy.
Boghossian, Paul. (1997). "Analyticity Reconsidered," Nous, vol. 30, no. 3, pp. 360–391.
Boghossian, P. & Peacocke, C., eds. (2000). New Essays on the A Priori, Oxford: Oxford University Press.
Descartes, René. (1641). "Meditations on First Philosophy". In Cottingham, et al. (eds.), The Philosophical Writings of Descartes, Cambridge University Press, 1984.
Fodor, Jerry. (1998). Concepts: Where Cognitive Science Went Wrong, New York: Oxford University Press.
Fodor, Jerry. (2004). "Water's water everywhere", London Review of Books, Vol. 26, No. 20, dated 21 October 2004.
Greenberg, Robert. "Kant's Theory of A Priori Knowledge Արխիվացված 2006-09-01 Wayback Machine", Penn State Press, 2001 ISBN 0-271-02083-0
Heisenberg, Werner. (1958). "Physics and Philosophy: The Revolution in Modern Science", pp. 76–92. New York։ Harper & Row.
Hume, David. (1777). An Enquiry concerning Human Understanding Արխիվացված 2008-10-07 Wayback Machine, Nidditch, P. N. (ed.), 3rd. ed., Oxford։ Clarendon Press, 1975.
Jenkins, C. S. (2008). A Priori Knowledge: Debates and Developments Արխիվացված 2013-01-05 archive.today, in Philosophy Compass 3.
Kant, Immanuel. (1781). Critique of Pure Reason, trans. N.K. Smith (London։ Macmillan, 1929). Online text
Kant, Immanuel. (1783). Prolegomena to any Future Metaphysics, Paul Carus (trans.). Online text Արխիվացված 2000-08-31 Wayback Machine
Kripke, Saul. (1972). "Naming and Necessity", in Semantics of Natural Language, edited by D. Davidson and G. Harman, Boston։ Reidel. (Reprinted in 1980 as Naming and Necessity, Cambridge, MA։ Harvard University Press.)
Leibniz, Gottfried. (1714). Monadology, in Philosophical Essays, edited and translated by Roger Ariew and Daniel Garber, Indianapolis։ Hackett, 1989.
Locke, John. (1689). An Essay Concerning Human Understanding Արխիվացված 2006-08-29 Wayback Machine, Prometheus Books.
Stephen Palmquist. (1987). "Knowledge and Experience - An Examination of the Four Reflective 'Perspectives' in Kant's Critical Philosophy", Kant-Studien 78։2, pp. 170–200; revised and reprinted as Chapter IV in Kant's System of Perspectives։ An architectonic interpretation of the Critical philosophy. University Press of America, 1993.
Plato. (380 B.C.). Meno, in Plato: Complete Works, Cooper, J. M. (ed.), Indianapolis։ Hackett, 1997.
Sommers, Tamler։ "The buck stops—where? Living without ultimate responsibility" (The Believer, March 2003).
Quine, W. V. O. (1951). "Two Dogmas of Empiricism", The Philosophical Review, Vol. 60, pp. 20–43. (Reprinted in Quine's From a Logical Point of View, Harvard University Press, 1953.)

Արտաքին հղումներ խմբագրել

"A Priori and A Posteriori" - հոդված գրված Ջեյսոն Բեյրի կողմից Internet Encyclopedia of Philosophy համացանցային փիլիսոփայական հանրագիտարանում.
A priori / a posteriori - առցանց փիլիսոփայական բառարանում
"Rationalism vs. Empiricism" - հոդված գրված Պիտեր Մարկիի կողմից Stanford Encyclopedia of Philosophy/ Սթենֆորդի փիլիսոփայության հանրագիտարանում։

Տես նաև խմբագրել

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 1, էջ 511)։