Ալեքսիթիմիա (հին հունարեն՝ ἀ-՝ բացասական նշանակություն ունեցող նախածանց, λέξις՝ բառ, θυμός՝ զգացմունք, բառացիորեն «առանց բառերի զգացմունքների համար»), սեփական վիճակը բանավոր նկարագրելու, հաղորդելու դժվարություն[1]։

Ալեքսիթիմիայով ավեստագետի նկարը, որը ցույց է տալիս սեփական հույզերի հետ կապված դժվարությունները

Կարող է հանդես գալ որպես անձի բնութագիր, որը ներառում է հետևյալ առանձնահատկությունները՝

  • սեփական և այլ մարդկանց հույզերը սահմանելու և նկարագրելու (բանավոր ասելու) դժվարություն,
  • հույզերի և մարմնական զգացողությունների տարբերակման դժվարություն,
  • սիմվոլիզացիայի կարողության, մասնավորապես՝ երևակայության, նվազեցում,
  • կենտրոնանացում հիմնականում արտաքին իրադարձությունների վրա՝ ի վնաս ներքին անհանգստություններին,
  • հակվածություն դեպի հստակ, օգտակար, տրամաբանական մտածողության՝ զգացմունքային ռեակցիաների դեֆիցիտի դեպքում։

Այս բոլոր հատկանիշները կարող են դրսևորվել հավասարապես, կամ դրանցից մեկը կարող է գերակշռել։

Նկարագրություն

խմբագրել

Ալեքսիթիմիան հոգեսոմատիկ հիվանդությունների ռիսկային գործոն է։ Այս տեսակետը հաստատվում է կլինիկական ուսումնասիրություններով։ Ալեքսիթիմիայի զարգացման պատճառները պարզ չեն։ Պարզվել է, որ առաջնային ալեքսիթիմիայի հաղթահարումը ենթակա չէ հոգեթերապիային։ Միևնույն ժամանակ, երկրորդային ալեքսիթիմիայի հոգեթերապիան արդյունավետ է։

Ալեքսիթիմիան հանդիպում է աուտիստական սպեկտրի խանգարմամբ տառապող մարդկանց զգալի մասի (մինչև 85 %) մոտ[2][3]։ Ալեքսիթիմիան չափելու համար օգտագործվում են ախտորոշիչ հարցազրույցներ, ինքնաբացարկի սանդղակներ, նախագծային տեխնիկա։

«Ալեքսիթիմիա» եզրույթը 1973 թվականին առաջարկել է Պիտեր Սիֆնեոսը (Peter Emmanuel Sifneos)։ Իր՝ դեռևս 1968 թվականին հրապարակված աշխատանքում նա նկարագրել է իր դիտարկած հոգեսոմատիկ կլինիկայով հիվանդների առանձնահատկությունները, որոնք արտահայտվել են օգտակար մտածող ձևով, կոնֆլիկտային և սթրեսային իրավիճակներում գործողությունները օգտագործելու միտումով, աղքատ կյանքի երևակայություններով, նեղացնելու սրտառուչ փորձով և, հատկապես, իրենց զգացմունքները նկարագրելու համապատասխան բառեր գտնելու դժվարություններով։

Ալեքսիթիմիան բառացիորեն նշանակում է «առանց բառերի զգացմունքների համար» (կամ մոտ թարգմանությամբ՝ «չկան բառեր զգացմունքները նկարագրելու համար»)։ Եզրույթը ենթարկվել է քննադատության, այդ թվում` իր համապատասխանության բացակայության պատճառով, բայց հաստատապես իր տեղն է գրավել հոգեսոմատիկ հիվանդությունների վերաբերյալ գրականության մեջ, և դրա հետ կապված ալեքսիթիմիայի հայեցակարգն ավելի ու ավելի է տարածվում, ինչն արտացոլվում է տարբեր երկրներում հրապարակումների աճող թվով։ Ալեքսիթիմիայի հայեցակարգի զարգացմանը նախորդել են ավելի վաղ դիտարկումները, որոնք հաստատում էին, որ դասական հոգեսոմատիկ հիվանդություններով տառապող և «մանկական անհատականություն» ունեցող շատ հիվանդներ դժվարանում են զգացմունքների բանավոր խորհրդանշական արտահայտման մեջ։

Ալեքսիթիմիայի չափման մեթոդներ

խմբագրել

Ալեքսիթիմիայի արտահայտվածության աստիճանը որոշելու համար օգտագործվել են տարբեր հարցաթերթիկներ՝ BIQ (Բեթ հարցաթերթիկ, Իսրայել), ARVQ (ստեղծվել է BIQ սանդղակի հիման վրա), SSPS (Sifnoes անձնական սանդղակ), կիրառվել է նաև MMPI-ում ալեքսիթիմիայի 22-կետանոց սանդղակը։ Բայց նրանք բոլորն էլ շատ հակասական տվյալներ են տվել, ուստի գիտական հետազոտություններում լայն կիրառություն չեն գտել։

Ավելի մեծ տարածում է ստացել 1985 թվականին G. Taylr-ի և համահեղինակների առաջարկությունը՝ 26-րդ կետանոց Տորոնտոյի ալեքսիթիմիկ սանդղակ (TAS): TAS-ի կիրառմամբ բազմաթիվ ուսումնասիրություններ ցույց են տվել դրա գործոնի կառուցվածքի կայունությունը, հուսալիությունը և վավերականությունը, և, համապատասխանաբար, ստացված արդյունքները։

TAS-ի ռուսական տարբերակը նույնականացվել է հոգեվերլուծական ինստիտուտում։ Հարցաթերթիկների լրացման ժամանակ փորձարկվողը բնութագրում է իրեն՝ պատասխանների համար օգտագործելով Լիկերտի սանդղակը՝ «բոլորովին համաձայն չեմ»- ից մինչև «միանգամայն համաձայն եմ»–ը։ Ընդ որում, կետերի մի կեսը ունի դրական կոդ, մյուսը՝ բացասական։ Ալեքսիթիմիկ են համարում այն մարդկանց, ովքեր TAS–ի 74 և ավելի միավոր են հավաքել, ալեքսիթիմիայի բացակայությանը համապատասխանում է 62 միավորից պակաս ցուցանիշին։

TAS- ի հիման վրա կա ավելի կարճ սանդղակ մշակելու միտում, ինչը վկայում է դրա 20 բալանոց տարբերակի ստեղծման մասին (TAS-20): Այս մասշտաբով ամեն ինչ գալիս է գնահատելու ալեքսիթիմիայի երեք հիմնական ասպեկտները `զգացմունքները հայտնաբերելու դժվարությունը, զգացմունքները բանավոր ներկայացնելը և արտաքին իրադարձություններին ուղղված ուշադրության աստիճանը։ TAS-20- ով օգտագործված մի շարք ուսումնասիրություններ ցույց են տալիս դրա գիտական և գործնական արժեքը։ Ներկայումս գիտական և կլինիկական ուսումնասիրություններում TAS- ի երկու տարբերակները լայնորեն օգտագործվում են։

Ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ առողջ մեծահասակ բնակչության 5-ից 23%-ը ունի որոշակի ալեքսիթիմիկ հատկություններ։

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. Стоименов Й. А., Стоименова М. Й., Коева П. Й. и др. Психиатрический энциклопедический словарь. — К.: «МАУП», 2003. — С. 31. — 1200 с. — ISBN 966-608-306-X
  2. Berthoz S., Hill E.L. Reliability of the Bermond-Vorst Alexithymia Questionnaire. Data from adults with autism spectrum disorder, their relatives and normal controls. European Psychiatry, 2005, v. 20, p. 291—298.
  3. Hill E., Berthoz S., Frith U., Brief Report: Cognitive Processing of Own Emotions in Individuals with Autistic Spectrum Disorder and in Their Relatives. Journal of Autism and Developmental Disorders, 2004, v. 34, no. 2, p. 229—235.

Գրականություն

խմբագրել
  • Гаранян Н. Г. Концепция алекситимии / Н. Г. Гаранян, А. Б. Холмогорова // Журнал социальной и клинической психиатрии. — 2003. — № 1. — С. 128—145.
  • Карвасарский Б. Д. «Клиническая психология»
  • Николаева В. В. О психологической природе алекситимии.
  • Lumley M.A. Alexithymia, emotional disclosure, and health: a program of research. Journal of personality, 2004, v. 72(6) p. 1271—1300.
  • De Gucht V., Heiser W. Alexithymia and somatisation: quantitative review of the literature. Journal of psychosomatic research, 2003, v. 54(5), p. 425—434
  • Taylor G. J. Recent developments in alexithymia theory and research. Canadian journal of psychiatry. Revue canadienne de psychiatrie, 2000, v. 45(2) p. 134—142
  • Lumley M. A, Stettner L., Wehmer F. How are alexithymia and physical illness linked? A review and critique of pathways. Journal of psychosomatic research, 1996, v. 41(6), p. 505—518