Տնտեսական համագործակցության կազմակերպություն

միջկառավարական կազմակերպություն
Ստեղծում	1985
Գլխավոր քարտուղար	Yahya Maroofi, Hadi Soleimanpour, Shamshad Ahmad, Önder Özar, Abdolrahim Gavahi, Halil İbrahim Akça
Պաշտոնական լեզու	անգլերեն
Երկիր	Իրան
Դուստր ընկերություն	ECO Trade and Development Bank, ECO Science Foundation
Համագործակցություն	Conference on Interaction and Confidence-Building Measures in Asia
Գլխամասի վայր	Թեհրան
Նախորդողը	Regional Cooperation for Development
Պաշտոնական կայք	www.eco.int
Պաշտոնական դիտորդի կարգավիճակ կազմակերպությունում	Միացյալ ազգերի կազմակերպության գլխավոր ասամբլեա, Իսլամական վեհաժողով կազմակերպություն

Տնտեսական համագործակցության կազմակերպություն (անգլ.՝ Economic Cooperation Organization, ECO), Եվրասիական քաղաքական և տնտեսական միջկառավարական կազմակերպություն, որը հիմնադրվել է 1985 թվականին Թեհրանում Իրանի, Պակիստանի և Թուրքիայի ղեկավարների կողմից։ Այն հարթակ է տրամադրում զարգացումը բարելավելու ուղիները քննարկելու և առևտրի ու ներդրումային հնարավորությունները խթանելու համար։ ECO-ն ժամանակավոր կազմակերպություն է ՄԱԿ-ի կանոնադրության ներքո^[1]։ Նպատակը ապրանքների և ծառայությունների միասնական շուկայի ստեղծումն է, ինչպես Եվրոպական միությունը^[2]։ Խորհրդային Միության փլուզումից հետո ECO-ն ընդլայնվեց՝ ներառելով Աֆղանստանը, Ադրբեջանը, Ղազախստանը, Ղրղզստանը, Տաջիկստանը, Թուրքմենստանը և Ուզբեկստանը 1992 թվականին։

ECO-ի ներկայիս շրջանակն արտահայտվում է հիմնականում առանձին և լիովին ինքնիշխան անդամ պետությունների միջև երկկողմ համաձայնագրերի և արբիտրաժային մեխանիզմների տեսքով։ Սա ECO-ին նմանեցնում է Հարավարևելյան Ասիայի պետությունների ասոցիացիային, քանի որ այն կազմակերպություն է, որն ունի իր գրասենյակները և բյուրոկրատիան ինքնիշխան անդամ երկրների միջև առևտրի իրականացման համար։ Այն բաղկացած է Ֆերգանայի հովտի պատմականորեն ինտեգրված գյուղատնտեսական շրջանից, որը թույլ է տալիս առևտուր և ընդհանուր գյուղատնտեսական արտադրություն իրականացնել Ղրղզստանի, Տաջիկստանի և Ուզբեկստանի միջև սահմանամերձ շրջանում։ Պակիստանն ազատ առևտրի համաձայնագրեր ունի ինչպես Աֆղանստանի, այնպես էլ Իրանի հետ, որոնք իրականացման փուլում են։

2017 թվականին Թուրքիայի և Իրանի միջև ազատ առևտրի համաձայնագիրն առաջարկվել է ստորագրել ապագայում^[3], ի լրումն առաջարկվող Պակիստանի և Թուրքիայի ազատ առևտրի համաձայնագրի^[4]։ Աֆղանստան-Պակիստան տարանցիկ առևտրի համաձայնագիրը կոչված է հեշտացնելու ապրանքների և ծառայությունների առևտուրը Կենտրոնական Ասիայի համար ինչպես Աֆղանստանով, այնպես էլ Պակիստանով^[5]։ Դա ի լրումն Աշխաբադի համաձայնագրի, որը բազմամոդալ տրանսպորտի համաձայնագիր է Կենտրոնական Ասիայի երկրների միջև^[6]։ Անդամների միջև հետագա համագործակցությունը նախատեսվում է Իրան-Պակիստան գազամուղի, ինչպես նաև Թուրքմենստան-Աֆղանստան-Պակիստան գազամուղի տեսքով։ Ընթացիկ խողովակաշարերը ներառում են Թավրիզ-Անկարա խողովակաշարը, ի լրումն նախատեսված Պարսկական խողովակաշարի։ Սա լրացնում է նավթի և գազի փոխադրմանը Կենտրոնական Ասիայի երկրներից, ինչպիսիք են Ղազախստանը և Թուրքմենստանը՝ Իրանում, Պակիստանում, Թուրքիայում և դրանից դուրս ընթացող արդյունաբերականացման մատակարարման համար։ Պակիստանը նախատեսում է դիվերսիֆիկացնել նավթի և գազի մատակարարման իր աղբյուրը Կենտրոնական Ասիայի երկրներ, այդ թվում՝ Ադրբեջանի հետ նավթի ներկրման պայմանագրերը^[7]։

ECO-ի քարտուղարությունն ու մշակութային բաժինը գտնվում են Իրանում, տնտեսական բյուրոն՝ Թուրքիայում, իսկ գիտական բյուրոն՝ Պակիստանում։

Պատմություն խմբագրել

Տնտեսական համագործակցության կազմակերպությունը 1964 թվականին հիմնադրված Տարածաշրջանային համագործակցության զարգացման (RCD) կազմակերպության իրավահաջորդն էր, որն ավարտեց գործունեությունը 1979 թվականին։ 1985 թվականին Իրանը, Պակիստանը և Թուրքիան միացան՝ ձևավորելով ECO-ն։ 1992 թվականի աշնանը ECO-ն ընդլայնվեց՝ ներառելով յոթ նոր անդամներ. Աֆղանստան, Ադրբեջան, Ղազախստան, Ղրղզստան, Տաջիկստան, Թուրքմենստան և Ուզբեկստան։ Ներկայիս ուժգնության ընդլայնման ամսաթիվը՝ նոյեմբերի 28-ը, նշվում է որպես «ECO օր»։ Աճում է ECO-ի կարգավիճակն ու հզորությունը։ Այնուամենայնիվ, կազմակերպությունը բախվում է բազմաթիվ մարտահրավերների։ Ամենակարևորն այն է, որ անդամ երկրները չունեն համապատասխան ենթակառուցվածքներ և ինստիտուտներ, որոնք Կազմակերպությունը հիմնականում ձգտում է զարգացնել՝ տարածաշրջանում առկա ռեսուրսները լիարժեք օգտագործելու և անդամ երկրների համար կայուն զարգացում ապահովելու համար։ Տնտեսական համագործակցության կազմակերպության առևտրի համաձայնագիրը (ECOTA) ստորագրվել է 2003 թվականի հուլիսի 17-ին Իսլամաբադում^[8]։ ECO Trade Promotion Organization (TPO) Իրանում գտնվող անդամ երկրների միջև առևտրի խթանման նոր կազմակերպություն է (2009)[11] ECO-ի անդամների միջև ձեռք բերված համաձայնագրի համաձայն՝ ընդհանուր առևտրային շուկան պետք է ստեղծվեր մինչև 2015 թվականը^[9]։

Պաշտոնական անվանումներ խմբագրել

Ադրբեջաներեն, İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı
Ղազախերեն, Экономикалық ынтымақтастық ұйымы / Ekonomikalyq yntymaqtastyq ūiymy
Ղրղզերեն, Экономикалык Кызматташтык Уюму
Փաշթո, د اقتصادي همکاريو سازمان
Պարսկերեն, سازمان همکاری اقتصادی (Sāzmān-e Hamkāri-ye Eqtesādi)
Ռուսերեն, Организация экономического сотрудничества
Տաջիկերեն, Созмони Ҳамкории Иқтисодӣ
Թուրքերեն, Ekonomik İşbirliği Teşkilatı
Թուրքմեներեն, Ykdysady Hyzmatdaşlyk Guramasy
Ուրդու, اقتصادی تعاون تنظیم (iqtisadi taawun tanzeem)
Ուզբեկերեն, Иқтисодий Ҳамкорлик Ташкилоти

Նպատակներ և սկզբունքներ խմբագրել

Անդամ պետությունների կայուն տնտեսական զարգացում
Առևտրային խոչընդոտների առաջանցիկ վերացում և ներտարածաշրջանային առևտրի խթանում; ՏՀԿ տարածաշրջանի ավելի մեծ դերը համաշխարհային առևտրի աճի մեջ. անդամ պետությունների տնտեսությունների աստիճանական ինտեգրումը համաշխարհային տնտեսությանը
Անդամ պետությունները միմյանց և արտաքին աշխարհի հետ կապող տրանսպորտային և կապի ենթակառուցվածքի զարգացում
Տնտեսական ազատականացում և սեփականաշնորհում
ՏՀԿ տարածաշրջանի նյութական ռեսուրսների մոբիլիզացում և օգտագործում
ՏՀԿ տարածաշրջանի գյուղատնտեսական և արդյունաբերական ներուժի արդյունավետ օգտագործում
Տարածաշրջանային համագործակցություն թմրամիջոցների չարաշահման վերահսկման, էկոլոգիական և շրջակա միջավայրի պաշտպանության և ԷԿՕ տարածաշրջանի ժողովուրդների միջև պատմական և մշակութային կապերի ամրապնդման համար.
Փոխշահավետ համագործակցություն տարածաշրջանային և միջազգային կազմակերպությունների հետ
Անդամ պետությունների ինքնիշխան հավասարություն և փոխադարձ առավելություն
Հնարավորության սահմաններում ազգային տնտեսական, զարգացման ծրագրերի կապը ՏՀԿ-ի անմիջական և երկարաժամկետ նպատակների հետ
Համատեղ ջանքեր՝ անդամ պետությունների հումքի և պատրաստի արտադրանքի համար ԷԿՕ տարածաշրջանից դուրս շուկաներ ավելի ազատ մուտք ձեռք բերելու համար
ՏՀԿ հաստատությունների, համաձայնագրերի և համագործակցության պայմանավորվածությունների արդյունավետ օգտագործում այլ տարածաշրջանային և միջազգային կազմակերպությունների հետ ներառյալ բազմակողմ ֆինանսական հաստատությունները
Տարածաշրջանային և գլոբալ պայմանավորվածություններին մասնակցության ներդաշնակեցված մոտեցում մշակելու ընդհանուր ջանքերը
Տնտեսական համագործակցության ռազմավարության իրականացում; և փոխանակումներ կրթական, գիտական, տեխնիկական և մշակութային ոլորտներում

Անդամակցություն խմբագրել

Լիիրավ անդամներ խմբագրել

Անվանում	Բնակչություն (2023, մլն)^[10]	Տարածք^[11]	Բնակչություն խտություն	ՀՆԱ (2023, անվանական, մլրդ ԱՄՆ դոլար )^[10]	ՀՆԱ մեկ շնչի հաշվով (2023, ԱՄՆ դոլար)^[10]	ՀՆԱ (2023, ՊՄԳ, մլրդ դոլար)^[10]	ՀՆԱ մեկ շնչի հաշվով (2023, ՊՄԳ, $)^[10]	Current account balance (2018, մլրդ ԱՄՆ դոլար)^[10]
Աֆղանստան^{[Ն 1]}	32.2 մլն	652,230 կմ2	55.23/կմ2	13.1 մլրդ	565.426	70 մլրդ	2,018.228	1.048
Ադրբեջան	10.1 մլն		114.78/կմ2	75.4 մլրդ	4,586.771	220 մլրդ	17,954.863	3.020
Իրան	88.3 million	1,648,195 կմ2	49.97/կմ2	366.7 մլրդ	5,221.974	1.78 տրիլիոն	20,069.073	5.792
Ղազախստան	22.4 մլն	2,724,900 կմ2	6.78/կմ2	259.2 մլրդ	9,977.414	623 մլրդ	27,494.808	-0.281
Ղրղզստան	6.8 մլն	199,951 կմ2	31.95/կմ2	18.3 մլրդ	1,254.135	55 մլրդ	3,812.161	-0.983
Պակիստան	271.5 մլն	881,913 կմ2	մլրդ	2,652	1.92 տրիլիոն	7,500	-18.171
Տաջիկստան	9.7 մլն	144,100 կմ2	63.20/կմ2	15.4 մլրդ	807.050	87 մլրդ	3,354.156	-0.345
Թուրքիա	83.2 մլն	783,562 կմ2	104.48/կմ2	1.154 տրիլիոն	13,383	3.62 տրիլիոն	37,488	-40.687
Թուրքմենստան	7.1 մլն	488,100 կմ2	11.82/կմ2	81.8 մլրդ	7,411.877	154 մլրդ	19,526.084	-3.498
Ուզբեկստան	35.5 մլն	447,400 կմ2	72.99/կմ2	90.4 մլրդ	1,326.002	300 մլրդ	7,337.557	-0.217
10 ընդհանուր	566.8 մլն	7,971,133 կմ2	60.66/կմ2	2.61 տրիլիոն	3,726.922	8.83 տրիլիոն	12,990.954	-54.322

Դիտորդներ՝

Հյուսիսային Կիպրոս^[12]^[13]
Թյուրքական խորհուրդ^[12]
Միջազգային էներգետիկ խարտիա

Կառուցվածք խմբագրել

Նախարարների խորհուրդ խմբագրել

Նախարարների խորհուրդը (COM) բարձրագույն քաղաքականություն և որոշումներ կայացնող մարմին է և կազմված է արտաքին գործերի տարբեր նախարարներից կամ նախարարական կարգի այլ ներկայացուցիչներից, որոնք կարող են նշանակվել համապատասխան կառավարությունների կողմից։ COM-ը հանդիպում է առնվազն տարին մեկ անգամ անդամ երկրների միջև ռոտացիոն կարգով։

Մշտական ներկայացուցիչների խորհուրդ խմբագրել

Մշտական ներկայացուցիչների խորհուրդը (CPR) բաղկացած է Իրանի Իսլամական Հանրապետությունում հավատարմագրված անդամ պետությունների մշտական ներկայացուցիչներից/դեսպաններից, ինչպես նաև ECO-ում և Իրանի արտաքին գործերի նախարարության ECO-ի հարցերով գլխավոր տնօրենից։

Տարածաշրջանային պլանավորման խորհուրդ խմբագրել

Տարածաշրջանային պլանավորման խորհուրդը (ՏՊԽ) կազմված է անդամ պետությունների պլանավորման կազմակերպությունների ղեկավարներից կամ համապատասխան մարմինների այլ ներկայացուցիչներից։

Գլխավոր քարտուղարություն խմբագրել

Գլխավոր քարտուղարությունը բաղկացած է վեց տնօրինություններից՝ Գլխավոր քարտուղարի և նրա տեղակալների հսկողության ներքո։ ԳՎսկողության ներքո գործում են երկու մասնագիտացված գործակալություններ և վեց տարածաշրջանային ինստիտուտներ։

ECO-ի Արդյունաբերության և գյուղատնտեսության տնօրինություն ECO-ի Առևտրի և ներդրումների տնօրինություն ECO-ի Էներգետիկայի, հանքային և շրջակա միջավայրի տնօրինություն ECO-ի Տրանսպորտի և կապի տնօրինություն ECO Տնտեսական հետազոտությունների և վիճակագրության տնօրինություն ECO Ծրագրերի հետազոտության և զարգացման տնօրինություն

Գործունեություն խմբագրել

ECO-ի գործունեությունն իրականացվում է տնօրինությունների միջոցով՝ Գլխավոր քարտուղարի և նրա տեղակալների հսկողության ներքո, որոնք քննարկում և զարգացնում են փոխշահավետ նախագծեր և ծրագրեր հետևյալ ոլորտներում.

Առևտուր և ներդրումներ
Տրանսպորտ և հեռահաղորդակցություն
Էներգիա, օգտակար հանածոներ և շրջակա միջավայր
Գյուղատնտեսություն, արդյունաբերություն և զբոսաշրջություն
Մարդկային ռեսուրսներ և կայուն զարգացում
Նախագիծ և տնտեսական հետազոտություն և վիճակագրություն

Առաջարկվում է Տրանսպորտային խորհուրդ ստեղծել ավելի հստակ տրանսպորտային և տարանցիկ քաղաքականության մշակման համար^[14]։

ECO-ն ընտրել է Շահրիսաբզը որպես 2024 թվականի զբոսաշրջության մայրաքաղաք^[15]։

Գագաթնաժողովներ խմբագրել

Պետությունների ղեկավարների գագաթնաժողովներ խմբագրել

Հանդիպում	Ամսաթիվ	Երկիր	Վայր
1-ին ECO գագաթնաժողով	16–17 փետրվարի, 1992	Իրան	Թեհրան
2-րդ ECO գագաթնաժողով	6–7 մայիսի, 1993	Թուրքիա	Ստամբուլ
3-րդ ECO գագաթնաժողով	14-15 մայիսի, 1995	Պակիստան	Իսլամաբադ
4-րդ ECO գագաթնաժողով	14 մայիսի, 1996	Թուրքմենստան	Աշխաբադ
5-րդ ECO գագաթնաժողով	11 մայիսի, 1998	Ղազախստան	Ալմաթի
6-րդ ECO գագաթնաժողով	10 June 2000	Իրան	Թեհրան
7-րդ ECO գագաթնաժողով	14 October 2002	Թուրքիա	Ստամբուլ
8-րդ ECO գագաթնաժողով	14 September 2004	Տաջիկստան	Դուշանբե
9-րդ ECO գագաթնաժողով	5 մայիսի, 2006	Ադրբեջան	Բաքու
10-րդ ECO գագաթնաժողով	11 մարտի, 2009	Իրան	Թեհրան
11th ECO գագաթնաժողով	23 դեկտեմբերի, 2010	Թուրքիա	Ստամբուլ
12-րդ ECO գագաթնաժողով	16 հոկտեմբերի, 2012	Ադրբեջան	Բաքու
13-րդ ECO գագաթնաժողով	1 մարտի, 2017^[16]^[17]	Պակիստան	Իսլամաբադ
14-րդ ECO գագաթնաժողով	4 մարտի, 2021	Թուրքիա	Հեռավար
15-րդ ECO գագաթնաժողով	28 նոյեմբերի, 2021	Թուրքմենստան	Աշխաբադ^[18]
16-րդ ECO գագաթնաժողով	Նոյեմբեր 2023	Ուզբեկստան	Տաշքենդ

Տարածաշրջանային հաստատություններ և գործակալություններ խմբագրել

ECO Առևտրաարդյունաբերական պալատ խմբագրել

ECO-CCI-ն ստեղծվել է 1993 թվականի հունիսի 10-ին։ Դրա նպատակներն են նպաստել տնտեսական համագործակցության և հարաբերությունների ամրապնդմանը առևտրի, արդյունաբերության, գյուղատնտեսության, զբոսաշրջության, պայմանագրային, ճարտարագիտության և բանկային ոլորտներում, ինչպես նաև անդամ պետությունների միջև համատեղ ներդրումների իրականացումը։ Աֆղանստանի, Ադրբեջանի, Իրանի, Ղազախստանի, Ղրղզստանի, Պակիստանի, Տաջիկստանի և Թուրքիայի ազգային պալատները ECO-CCI-ի անդամ են։ Առևտրի և արդյունաբերության պալատի (ECO-CCI) 7-րդ Գլխավոր ասամբլեայի ժողովը տեղի ունեցավ 2004 թվականի ապրիլի 20-ին Քաբուլում, Աֆղանստան։ Մասնակից անդամ երկրներն առաջարկել են նոր մեխանիզմներ և եղանակներ մշակել անդամ պալատների միջև ավելի լավ փոխգործակցության և ECO-CCI-ի վերագործարկման համար։

ECO վերաապահովագրական ընկերություն խմբագրել

1995 թվականի մարտին Իրանը, Պակիստանը և Թուրքիան պայմանավորվել են ստեղծել ECO վերաապահովագրական ընկերություն։ Նպատակն է լրացնել տարածաշրջանում առկա վերաապահովագրական ծառայությունները, նպաստել ազգային տեղաբաշխման և պահպանման կարողությունների աճին, նվազագույնի հասցնել տարածաշրջանից արտարժույթի արտահոսքը և աջակցել տարածաշրջանի տնտեսական զարգացմանը։ Երեք անդամ երկրները որոշել են ստեղծել Եռակողմ ժամանակավոր հանձնաժողով՝ ճանապարհ հարթելու այս կարևոր ինստիտուտի ստեղծման համար։ Եռակողմ ժամանակավոր կոմիտեն իր տարբեր հանդիպումներում վերանայեց համապատասխան հարցերը, ինչպիսիք են բիզնես պլանի մշակումը և Համաձայնագրի հոդվածների ստորագրումը, որոնք արդեն ավարտվել են երեք հիմնադիր անդամ երկրների փորձագետների խմբի կողմից^[19]։

ECO Consultancy & Engineering Company խմբագրել

Բոլոր անդամ պետությունների կառավարությունները ստեղծել են կենտրոնական ռեսուրսների ֆոնդ՝ ECO Consultancy and Engineering Company՝ աջակցելու ECO -ի անդամ պետությունների կամ նրա առևտրի կողմից հովանավորվող զարգացման նախագծերին։ Հիմնադիր պետություններն են Իրանը, Պակիստանը և Թուրքիան, որոնք հավասար մասնաբաժին ունեն ECO-CEC-ում, Թուրքիան ներկայացված է երկու ընկերություններով, իսկ Իրանն ու Պակիստանը՝ մեկական ընկերություններով։ Իրանական և թուրքական ընկերությունները հիմնականում մասնագիտացած են նավթի և գազի խողովակաշարերի, նավթավերամշակման, նավթաքիմիական և արդյունաբերական ճարտարագիտության մեջ, մինչդեռ Պակիստանի գործընկերը զարգացման ճարտարագիտության այլ ոլորտներում, ներառյալ կապը, էլեկտրաէներգիան, քաղաքաշինությունը, հանրային առողջությունը, հեռահաղորդակցությունը, ջրային ռեսուրսների զարգացումը և գյուղատնտեսությունը։ ECO-CEC-ը տրամադրում է իր փորձը խորհրդատվական գործունեության ողջ շրջանակում՝ սկսած հայեցակարգից, ծրագրի պլանավորումից և գնահատումից, մինչև նախնական տեխնիկատնտեսական հիմնավորումը, տեխնիկատնտեսական հիմնավորումը և ֆինանսական ուսումնասիրությունները, տեղամասի ընտրությունից մինչև ինժեներական նախագծումը, նյութերի և սարքավորումների բնութագրերը, շինարարության վերահսկումը, պայմանագրերի կառավարում, որակի վերահսկում և նախագծերի շահագործման և պահպանման տեխնիկական ձեռնարկների պատրաստում։

ECO Առևտրի և զարգացման բանկ խմբագրել

Տնտեսական համագործակցության կազմակերպության Առևտրի և զարգացման բանկը (ETDB) ստեղծվել է Տնտեսական համագործակցության կազմակերպության (ՏՀԿ) երեք հիմնադիր անդամների կողմից 2005 թվականին, որոնք են Իրանը, Պակիստանը և Թուրքիան։ Ադրբեջանը, Աֆղանստանը և Ղրղզստանը դարձել են անդամ համապատասխանաբար 2013, 2014 և 2015 թվականներին։

2015 թվականի դեկտեմբերի 31-ի դրությամբ ETDB-ի բաժնետիրական կապիտալում վճարվածը կազմում էր 310,870 հազար SDR, քանի որ Ադրբեջանը, Աֆղանստանը և Ղրղզստանը գտնվում են վճարման գործընթացում։

Բանկը հաջողությամբ սկսել է իր գործունեությունը 2008 թվականին։ Նրա գլխամասային գրասենյակը գտնվում է Ստամբուլում (Թուրքիա), իսկ ներկայացուցչությունները՝ Կարաչիում (Պակիստան) և Թեհրանում (Իրան)։ Բանկի հիմնական նպատակն է ֆինանսական ռեսուրսներ տրամադրել անդամ երկրներում նախագծերի և ծրագրերի համար։ Բանկն առաջարկում է մի շարք միջնաժամկետ և երկարաժամկետ պրոդուկտներ՝ նախագծերի ֆինանսավորում, կորպորատիվ ֆինանսավորում, առևտրի ֆինանսավորում և վարկեր՝ ուղղակիորեն կամ ֆինանսական միջնորդների միջոցով մասնավոր և պետական սեփականություն հանդիսացող կազմակերպություններին աջակցելու փոքր և միջին ձեռնարկություններին։ 11

ECO մշակութային ինստիտուտ (ECI) խմբագրել

ECO Մշակութային Ինստիտուտը (ECI) փոխկապակցված է ECO-ի հետ և նպատակ ունի խթանել իր անդամների փոխըմբռնումը և պահպանել հարուստ մշակութային ժառանգությունը լրատվամիջոցների, գրականության, արվեստի, փիլիսոփայության, սպորտի և կրթության ոլորտում ընդհանուր նախագծերի միջոցով^[20]։

Մյուսները