Գայանայի տնտեսություն

ազգային տնտեսություն
Ենթակատեգորիա	Հարավային Ամերիկայի տնտեսություն
Երկիր	Գայանա
Վայր	Գայանա
Անվանական ՀՆԱ	3 675 631 961,25908 ԱՄՆ դոլար
Մեկ շնչի հաշվով անվանական ՀՆԱ	4655 ԱՄՆ դոլար
ՀՆԱ (ԳՀ)	6 362 826 984 միջազգային դոլար
Մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ ԳՀ	8179,923 միջազգային դոլար
Իրական ՀՆԱ-ի աճի տեմպ	3,3±0,1 տոկոս
Ընդհանուր պահուստներ	565 363 504 ԱՄՆ դոլար
Գնաճի մակարդակ	1,5±0,1 տոկոս

Գայանայի տնտեսությունն ամենաարագ զարգացողներից մեկն է աշխարհում՝ 2021 թվականին համախառն ներքին արդյունքի (ՀՆԱ) 19,9% աճով^[1]։ 2023 թվականին Գայանայի մեկ շնչին ընկնող համախառն ներքին արդյունքը (գնողունակության համարժեքություն) կազմել է 60,648 ԱՄՆ դոլար և ՀՆԱ-ի միջին աճը նախորդ տասնամյակում կազմել է 4,2%^[2]։ Գայանայի տնտեսությունը վերափոխվել է 2015 թվականին՝ երկրի ջրերում ծովային նավթահանք բացելուց հետո, այն տեղակայված է Ջորջթաունից մոտ 190 կմ հեռավորության վրա, որի արդյունքում 2019 թվականի դեկտեմբերին ձեռք է բերվել առաջին առևտրային հում նավթ, որը վերամշակման համար ուղարկվել է արտասահման^[1]։

Պատմություն խմբագրել

Համաշխարհային բանկի և Արժույթի միջազգային հիմնադրամի (ԱՄՀ) հետ համատեղ մշակված տնտեսական վերականգնման ծրագիրը զգալիորեն նվազեցրել է կառավարության դերը տնտեսության մեջ, խրախուսել օտարերկրյա ներդրումները և հնարավորություն տվել կառավարությանը մարել օտարերկրյա կառավարություններին և բազմակողմ վարկերի մարումների հետ կապված իր բոլոր պարտքերը և իրականացրել է 41 պետական բիզնեսներից 15-ի վաճառքը։ Սեփականաշնորհվել են նաև բջջային կապի ընկերությունը և փայտանյութի, բրնձի և ձկնորսության արդյունաբերության ակտիվները։ Միջազգային կորպորացիաները վարձակալվել են շաքարավազի պետական հսկայական ընկերության՝ GuySuCo-ի և բոքսիտի պետական ամենակարևոր հանքավայրը կառավարելու համար։ Ամերիկյան ընկերությանը թույլատրվել է բացել բոքսիտի հանք, իսկ երկու կանադական ընկերություններին թույլատրվել է շահագործել Հարավային Ամերիկայի ամենամեծ ոսկու հանքավայրը։ Այնուամենայնիվ բոքսիտ արդյունահանող երկու պետական ընկերությունների՝ Berbice Mining Company-ի և Linden Mining Company-ի մասնավորեցման ջանքերը մինչ այժմ անհաջող են եղել։

Գների վերահսկողության մեծ մասը վերացվել է, բարելավվել են հանքարդյունաբերության և նավթի հետախուզման վրա ազդող օրենքները և ստեղծվել է օտարերկրյա ներդրումների համար բարենպաստ ներդրումային քաղաքականություն։ Իրականացվել են հարկային բարեփոխումներ, որոնք ուղղված են մասնավոր հատվածում արտահանման և գյուղատնտեսական արտադրության խթանմանը։

Պարտք խմբագրել

1986 թվականից ի վեր Գայանան ստացել է ցորենի իր ողջ պաշարը Միացյալ Նահանգներից արտոնյալ պայմաններով PL 480 Food for Peace ծրագրի շրջանակներում։ Այժմ այն տրամադրվում է դրամաշնորհային հիմունքներով։ Ցորենի վաճառքից առաջացած Գայանական արժույթն օգտագործվում է ԱՄՆ-ի և Գայանայի կառավարությունների կողմից համաձայնեցված նպատակների համար։ Ինչպես շատ զարգացող երկրներ՝ Գայանան նույնպես մեծ պարտքեր ունի։ Պարտքի բեռի կրճատումը եղել է ներկայիս վարչակազմի առաջնահերթություններից մեկը։ 1999 թվականին Փարիզի «Լիոնյան պայմաններ» ակումբի և Խոշոր պարտք ունեցող աղքատ երկրների (HIPC) նախաձեռնության միջոցով Գայանային հաջողվել է բանակցել 256 միլիոն դոլար պարտքերի ներման համար։

Իրավասու լինելով HIPC-ի օգնության համար՝ առաջին անգամ Գայանան իրավասու է դարձել կրճատել իր բազմակողմ պարտքը։ Գայանայի պարտքի մոտ կեսը պատկանում է բազմակողմ զարգացման բանկերին, իսկ 20%-ը` իր հարևան Տրինիդադ և Տոբագոյին, որը մինչև 1986 թվականը եղել է նավթամթերքի նրա հիմնական մատակարարը։ ԱՄՆ կառավարությանը ունեցած գրեթե բոլոր պարտքերը ներվել են։ 1999 թվականի վերջին միջազգային պահուստները կազմել են 123,2 միլիոն դոլար՝ 1994 թվականի 254 միլիոն դոլարի դիմաց։ Այնուամենայնիվ զուտ միջազգային պահուստները 2001 թվականի հունվարին աճել են մինչև 174,1 միլիոն դոլար։

Գայանայի չափազանց բարձր պարտքային բեռը օտարերկրյա վարկատուների նկատմամբ հանգեցրել է արտարժույթի մատչելիության սահմանափակմանը և անհրաժեշտ հումքի, պահեստամասերի և սարքավորումների ներմուծման հնարավորությունների կրճատմանը, ինչը հանգեցրել է արտադրության հետագա կրճատմանը։ Վառելիքի համաշխարհային գների աճը նպաստել է նաև երկրում արտադրության կրճատմանը և առևտրային հաշվեկշռի աճող դեֆիցիտին։ Արտադրության անկումը հանգեցրել է գործազրկության աճի։ Չնայած հուսալի վիճակագրության բացակայությանը՝ ընդհանուր գործազրկությունը և կես դրույքով զբաղվածությունը գնահատվում են մոտ 30%։

Արտագաղթը հիմնականում դեպի ԱՄՆ և Կանադա մնում է զգալի։ 1998 թվականին որպես արտագաղթած գնահատվել է բնակչության մոտ 1,4 տոկոսը, իսկ 1999 թվականին այդ ցուցանիշը կազմել է 1,2 տոկոս։ Պետական գերիշխող տնտեսության տարիներից հետո մասնավոր ներդրումների մեխանիզմները՝ ներքին, թե արտաքին դեռ զարգանում են։ Պետության կողմից վերահսկվող տնտեսությունից դեպի հիմնականում խառը տնտեսական համակարգի անցումը սկսվել է Դեսմոնդ Հոյթի օրոք և շարունակվել Գայանայի ազգային պրոգրեսիվ կուսակցության կառավարության օրոք։ Ներկայիս վարչակազմը գիտակցում է օտարերկրյա ներդրումների անհրաժեշտությունը՝ աշխատատեղեր ստեղծելու, տեխնիկական հնարավորությունները բարձրացնելու և արտահանման համար ապրանքներ արտադրելու համար։

Արտարժույթի շուկան լիովին ազատականացվել է 1991 թվականին և արժույթն այժմ ազատ առևտուր է իրականացնում առանց սահմանափակումների։ Փոխարժեքը կարող է փոփոխվել օրական կտրվածքով, սակայն Գայանական դոլարը 1998-2000 թվականներին արժեզրկվել է 17,6%-ով և կարող է հետագայում արժեզրկվել՝ սպասելով հետընտրական շրջանի կայունությանը։

Տնտեսական պատմություն խմբագրել

Եվրոպական բնակավայրերի և պլանտացիաների աշխատուժ խմբագրել

Հոլանդացիներն առաջինն են եղել, ովքեր բնակեցրել են Գայանան 1600-ականներին՝ զբաղվելով հնդկացիների հետ առևտրով և պլանտացիաներ ստեղծելով։ Շուտով պարզվել է, որ հողն ու կլիման իդեալական են եղել շաքարեղեգ աճեցնելու համար և Աֆրիկայից ստրուկներ են բերվել այդ պլանտացիաներում աշխատելու համար։ Գվիանայի գաղութները միավորվել են և ընդգրկվել Բրիտանական կայսրության կազմում։ Երբ ստրկությունը վերացվել է Հնդկաստանից աշխատուժի նոր ալիք է բարձրացել՝ որպես վարձու ծառաներ։ Քաղաքականությունը հիմնականում վերահսկվել է պլանտացիաների հարուստ տերերի կողմից։ Պորտուգալացիներն ու չինացիները նույնպես երկիր եկան որպես գյուղատնտեսական աշխատուժ, բայց ի վերջո հաստատվել են հատուկ սպասարկման ոլորտներում^[3]։

Ազգայնացում խմբագրել

Երբ Գայանան անկախացավ բրիտանական իշխանությունից՝ հրատապ անհրաժեշտություն է առաջացել, որ տնտեսությունը տեղական սեփականություն լինի դարեր շարունակ օտարերկրյա ներգրավվածությունից հետո։ Այն ժամանակ սոցիալիզմի քաղաքականությունը մեծ հետաքրքրություն է առաջացրել և 1970-ականներին Բերնհեմի նախագահության ընթացքում գրեթե բոլոր արդյունաբերությունները պետականացվել են և ստեղծվել են նոր գործակալություններ աղքատներին և բանվոր դասակարգին աջակցելու համար։ Ի սկզբան, պետական ներդրումները հաջող են եղել և նպաստել են տնտեսական աճին, բայց նրանք չեն ունեցել կառավարման հմտություններ և թույլ են եղել ապրանքների համաշխարհային գների և մրցակցության պայմաններում։ Տնտեսական և քաղաքական կռիվները ընթացել են զուգահեռ կերպով և արտագաղթի ալիքի պատճառով բնակչությունը կրճատվել է^[4]։

Շուկաների բացում խմբագրել

Տնտեսությունը զգալի առաջընթաց է գրանցել 1989 թվականին նախագահ Հոյթի կողմից տնտեսական վերականգնման ծրագրի իրականացումից հետո։ Արդյունքում Գայանայի ՀՆԱ-ն 1991 թվականին 15 տարվա անկումից հետո աճել է 6%-ով։ Աճը հետևողականորեն կազմել է 6 տոկոս մինչև 1995 թվականը՝ իջնելով մինչև 5,1 տոկոս։ Կառավարությունը հայտնել է, որ 1996 թվականին տնտեսական աճի տեմպը կազմել է 7,9 տոկոս, 1997 թվականին՝ 6,2 տոկոս, իսկ 1998 թվականին՝ 1,3 տոկոս։ 1999 թվականին աճի տեմպը կազմել է երեք տոկոս։ Ոչ պաշտոնական աճի տեմպը 2005 թվականին կազմել է 0,5 տոկոս։ 2006 թվականին այդ ցուցանիշը կազմել է 3,2 տոկոս։

Ենթակառուցվածքներ խմբագրել

Ենթակառուցվածքները հիմնականում կենտրոնացած են ափին և դժվարություններ են առաջանում արդյունաբերության կառուցման համար ներքին տարածքներում՝ հասանելիության և էներգիայի սահմանափակումների պատճառով։

Տնտեսության հիմնական ոլորտներ խմբագրել

Գյուղատնտեսությունը և հանքարդյունաբերությունը Գայանայի ամենակարևոր տնտեսական գործունեությունն են, որտեղ շաքարավազը, բոքսիտը, բրինձը և ոսկին կազմում են արտահանման եկամուտների 70-75% տոկոսը։ Այնուամենայնիվ բրնձի հատվածը անկում է ապրել 2000 թվականին, արտահանման եկամուտը 2000 թվականի երրորդ եռամսյակի ընթացքում նվազել է 27 տոկոսով։ Օվկիանոսի ծովախեցգետնի արտահանումը, որի վրա մեծ ազդեցություն է ունեցել 1999 թվականին Միացյալ Նահանգներ ներմուծման մեկամսյա արգելքը կազմել է այդ տարվա արտահանման ընդհանուր եկամուտների ընդամենը 3,5 տոկոսը։ Ծովախեցգետնի արտահանումը վերականգնվել է 2000 թվականին՝ 2000 թվականի երրորդ եռամսյակի ընթացքում կազմելով արտահանման հասույթի 11 տոկոսը։ Մյուս արտահանումները ներառում են փայտանյութ, ադամանդ, հագուստ, ռոմ և դեղամիջոցներ։ Այս մյուս արտահանումների արժեքը մեծանում է։

Գյուղատնտեսություն խմբագրել

Շաքարը Գայանայի պատմականորեն ամենակարևոր արտադրանքն է, սակայն արդյունաբերությունը անկում է ապրում համաշխարհային մրցակցության և այլ գործոնների պատճառով։ Այն շարունակում է մնալ արտահանման հիմնական առարկան, ինչպես նաև հարակից արտադրանքները՝ մելասը և ռոմը^[5]։ Banks DIH և Demerara Distilleries ընկերությունները ռոմի միակ արտադրողներն են, բայց Գայանան աշխարհում 14-րդն է ռոմի արտահանման ցուցանիշով^[6]։

2018 թվականին Գայանան արտադրել է 1,2 միլիոն տոննա շաքարեղեգ, 964 հազար տոննա բրինձ, 136 հազար տոննա կոկոս, ի լրումն գյուղատնտեսական այլ ապրանքների ավելի փոքր արտադրությունների, ինչպիսիք են սմբուկը (47 հազար տոննա), արքայախնձորը (34 հազար տոննա), պղպեղ (37 հազար տոննա), բանան (23 հազար տոննա), նարինջ (21 հազար տոննա), կասավա (20 հազար տոննա) և այլն^[7]։

Հանքարդյունաբերություն խմբագրել

Վերջին տարիներին հանքարդյունաբերությունը տնտեսական առումով գերազանցել է շաքարի արտադրությունը՝ կազմելով Գայանայի ՀՆԱ-ի զգալի մասը։ Ոսկու և բոքսիտի արդյունահանման բոլոր խոշոր ձեռնարկությունները գտնվում են օտարերկրյա սեփականության ներքո, բայց ոսկու և ադամանդի արդյունահանման գերակշիռ մասն իրականացվում է փոքր և միջին հանքագործների կողմից։

Նավթ խմբագրել

2010-ականներին Exxon ընկերության կողմից հայտնաբերված օֆշորային նավթի խոշոր հանքավայրերի շնորհիվ՝ երկրում վերսկսվել է օտարերկրյա ներդրումների նկատմամբ հետաքրքրությունը։ 2018 թվականի տվյալներով ՝ Գայանայի հանքավայրերում նավթի պաշարները կազմել են ավելի քան 3,2 միլիարդ բարել^[5]։ Օֆշորային հում նավթի արդյունահանումը սկսվել է 2019 թվականին։

Անտառային տնտեսություն խմբագրել

Գայանայում են գտնվում «մայրցամաքի ամենամեծ պահպանված անձրևային անտառները»^[5]։ Չնայած երկրի տարածքը ծածկող հսկայական անտառներին՝ անտառարդյունաբերական համալիրը մնում է փոքր ենթակառուցվածքային սահմանափակումների պատճառով, ինչպիսիք են չմշակված ճանապարհները և ֆրեզերային աշխատանքների համար էլեկտրաէներգիայի մատակարարման բացակայությունը կամ անհուսալիությունը^[8]։

Երկիրը նաև խոշոր ֆինանսական ներդրումներ է ստանում անտառների պահպանությամբ զբաղվող միջազգային կազմակերպություններից։

Ձկնորսություն խմբագրել

Որսված ձկների մեծ մասը սպառվում է տեղական մակարդակում, սակայն ծովախեցգետնի արտահանման զգալի շուկա կա։ Ծովախեցգետնի չափազանց մեծ որսումը հանգեցրել է նրան, որ Ատլանտյան սիբոբը դարձել է առևտրային առումով ամենակարևոր որսի տեսակը։ Առևտրային ձկնորսությունը հիմնականում իրականացվում է ծովային ճանապարհով, քանի որ ներքին ջրերում հնդկացիները հիմնականում զբաղվում են բնական ձկնորսությամբ^[9]։

Տվյալներ խմբագրել

Հետևյալ աղյուսակը ցույց է տալիս 1980–2028 թվականների հիմնական տնտեսական ցուցանիշները (ԱՄՀ անձնակազմի գնահատականներով 2021–2028 թվականներին)։ 3%-ից ցածր գնաճը կանաչ գույնով է^[10]։

Տարի	ՀՆԱ (ԱՄՆ դոլլար)	Մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ (ԱՄՆ դոլար)	ՀՆԱ (ԱՄՆ դոլլարի միլիարդով)	Մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ (ԱՄՆ դոլլարի միլիարդով)	ՀՆԱ-ի աճ % (իրական)	Գնաճի մակարդակը (տոկոսներով)	Գործազրկություն (տոկոսներով)	Պետական պարտքը (ՀՆԱ-ի %-ով)
1980	1.88	2,421.5	0.84	1,101.9	-2.1%	14.1%	7.1%	Տվյալ չկա
1981	2.07	2,711.7	0.81	1,055.8	0.6%	22.2%	7.6%	Տվյալ չկա
1982	2.01	2,625.2	0.69	904.9	-8.9%	20.6%	9.7%	Տվյալ չկա
1983	1.85	2,421.5	0.70	921.5	-11.5%	15.3%	9.6%	Տվյալ չկա
1984	1.95	2,574.7	0.65	861.1	2.1%	25.1%	7.5%	Տվյալ չկա
1985	2.02	2,682.4	0.70	924.3	0.4%	15.0%	7.1%	Տվյալ չկա
1986	2.06	2,751.3	0.79	1,053.7	-0.2%	7.9%	7.0%	Տվյալ չկա
1987	2.11	2,841.5	0.73	982.3	-0.1%	28.7%	6.1%	Տվյալ չկա
1988	2.05	2,790.8	0.83	1,125.9	-6.0%	33.9%	5.4%	Տվյալ չկա
1989	2.03	2,791.0	0.83	1,146.2	-4.9%	89.5%	5.2%	Տվյալ չկա
1990	2.04	2,831.7	0.69	951.0	-3.0%	64.3%	5.6%	Տվյալ չկա
1991	2.24	3,112.5	0.74	1,036.9	6.0%	103.1%	6.8%	Տվյալ չկա
1992	2.46	3,429.4	0.82	1,145.8	7.8%	26.7%	7.4%	Տվյալ չկա
1993	3.73	3,789.2	1.00	1,393.0	8.2%	8.4%	6.9%	Տվյալ չկա
1994	3.02	4,180.9	1.18	1,626.9	8.5%	12.4%	6.1%	Տվյալ չկա
1995	3.24	4,459.7	1.33	1,832.4	5.1%	12.2%	5.5%	Տվյալ չկա
1996	3.56	4,882.5	1.50	2,048.5	8.0%	7.1%	5.4%	Տվյալ չկա
1997	3.85	5,245.1	1.59	2,161.6	6.2%	3.6%	4.9%	101.4%
1998	3.83	5,192.4	1.50	2,035.9	-1.7%	4.6%	4.5%	108.0%
1999	4.00	5,400.8	1.49	2,010.8	3.0%	7.5%	4.2%	97.1%
2000	4.03	5,434.1	1.50	2,017.2	-1.3%	6.1%	3.9%	97.2%
2001	4.22	5,673.3	1.50	2,023.6	2.3%	2.6%	4.7%	104.6%
2002	4.33	5,828.4	1.56	2,093.0	1.1%	5.4%	5.7%	105.1%
2003	4.39	5,909.2	1.59	2,144.1	-0.7%	6.0%	5.9%	95.6%
2004	4.58	6,116.0	1.66	2,333.0	1.6%	4.7%	5.5%	91.8%
2005	4.63	6,233.0	1.71	2,305.9	-1.9%	6.9%	5.0%	90.7%
2006	5.02	6,741.1	1.90	2,551.8	5.1%	6.7%	4.6%	74.5%
2007	5.51	7,389.4	2.23	2,982.2	7.0%	12.2%	4.6%	47.0%
2008	5.73	7,659.5	2.49	3,329.6	2.0%	8.1%	5.8%	47.6%
2009	5.96	7,932.6	2.60	3,457.4	3.3%	3.0%	9.2%	51.7%
2010	6.29	8,356.6	2.89	3,837.3	4.4%	4.3%	9.6%	52.5%
2011	6.77	8,958.3	3.33	4,402.8	5.4%	4.4%	8.9%	51.2%
2012	7.92	10,443.7	4.06	5,360.3	5.0%	2.4%	8.0%	44.3%
2013	8.37	10,998.3	4.17	5,476.7	3.7%	1.9%	7.3%	41.1%
2014	8.36	10,942.8	4.13	5,402.7	1.7%	0.7%	6.1%	38.3%
2015	8.59	11,204.6	4.28	5,580.0	0.7%	-0.9%	5.2%	41.8%
2016	8.71	11,268.4	4.48	5,796.8	3.8%	0.8%	4.8%	43.8%
2017	9.31	11,964.6	4.75	6,104.2	3.7%	1.9%	4.3%	42.9%
2018	9.95	12,725.0	4.79	6,120.5	4.4%	1.3%	3.8%	47.0%
2019	10.68	13,605.8	5.17	6,594.4	5.4%	2.1%	3.6%	43.6%
2020	15.52	19,717.1	5.47	6,952.7	43.5%	1.2%	8.0%	51.1%
2021	19.47	24,661.7	7.66	9,702.5	20.1%	3.3%	5.3%	43.2%
2022	33.80	42,698.9	14.52	18,342.3	62.3%	6.5%	3.5%	27.8%
2023	48.16	60,648.1	16.31	20,539.9	37.2%	6.6%	3.5%	29.8%
2024	71.54	89,924.7	22.01	27,641.2	45.3%	5.5%	3.9%	24.2%
2025	75.38	94,370.1	22.63	28,330.0	3.4%	5.0%	3.9%	24.1%
2026	104.9	130,912.7	29.58	36,919.5	36.6%	5.0%	3.9%	18.9%
2027	110.4	137,334.8	30.46	37,907.2	3.3%	5.0%	3.9%	18.8%
2028	116.2	144,160.3	31.43	38,998.6	3.3%	5.0%	3.9%	18.6%