Վիքիպեդիա

Տիեզերագիտություն

Տիեզերագիտություն (հին հունարեն՝ κόσμος - «Տիեզերք», λογία - «գիտություն»), ֆիզիկայի և մետաֆիզիկայի ճյուղ է, որը զբաղվում է Տիեզերքի, կոսմոսի բնույթով։ «Կոսմոլոգիա» տերմինն առաջին անգամ անգլերենում օգտագործվել է 1656 թվականին Թոմաս Բլաունտի «Գլոսոգրաֆիա» աշխատությունում, իսկ 1731 թվականին լատիներեն է ներմուծվել գերմանացի փիլիսոփա Քրիստիան Վոլֆի կողմից «Կոսմոլոգիա ընդհանուր» աշխատությունում։ Կրոնական կամ դիցաբանական կոսմոլոգիան համոզմունքների ամբողջություն է, որը հիմնված է դիցաբանական, կրոնական և էզոտերիկ գրականության, ինչպես նաև արարչագործության առասպելների և էսխատոլոգիայի ավանդույթների վրա։ Աստղագիտության գիտության մեջ կոսմոլոգիան զբաղվում է տիեզերքի ժամանակագրության ուսումնասիրությամբ։

Հաբլի ծայրահեղ խորը դաշտը (XDF) ավարտվել է 2012 թվականի սեպտեմբերին և ցույց է տալիս այդ ժամանակ լուսանկարված ամենահեռավոր գալակտիկաները: Բացառությամբ առաջին պլանում գտնվող մի քանի աստղերի (որոնք պայծառ են և հեշտությամբ ճանաչելի, քանի որ միայն նրանք ունեն դիֆրակցիոն սպիներ), համակցված լուսանկարում լույսի յուրաքանչյուր կետ առանձին գալակտիկա է, որոնցից մի քանիսը մինչև 13.2 միլիարդ տարվա հին են. դիտարկելի տիեզերքը, ըստ գնահատականների, պարունակում է ավելի քան 2 տրիլիոն գալակտիկա:

Ֆիզիկական տիեզերագիտությունը դիտարկելի տիեզերքի ծագման, դրա մեծածավալ կառուցվածքների և դինամիկայի, ինչպես նաև տիեզերքի վերջնական ճակատագրի ուսումնասիրությունն է, ներառյալ այս ոլորտները կարգավորող գիտության օրենքները։ Այն ուսումնասիրվում է գիտնականների, այդ թվում՝ աստղագետների և ֆիզիկոսների, ինչպես նաև փիլիսոփաների կողմից, ինչպիսիք են մետաֆիզիկոսները, ֆիզիկայի փիլիսոփաները և տարածության ու ժամանակի փիլիսոփաները։ Փիլիսոփայության հետ այս ընդհանուր շրջանակի պատճառով ֆիզիկական տիեզերագիտության տեսությունները կարող են ներառել ինչպես գիտական, այնպես էլ ոչ գիտական առաջադրանքներ և կարող են կախված լինել ենթադրություններից, որոնք չեն կարող ստուգվել։ Ֆիզիկական տիեզերագիտությունը աստղագիտության ենթաճյուղ է, որը զբաղվում է տիեզերքով որպես ամբողջություն։ Ժամանակակից ֆիզիկական տիեզերագիտության մեջ գերակշռում է Մեծ պայթյունի տեսությունը, որը փորձում է միավորել դիտողական աստղագիտությունը և մասնիկային ֆիզիկան, ավելի կոնկրետ՝ Մեծ պայթյունի ստանդարտ պարամետրացումը մութ նյութի և մութ էներգիայի հետ, որը հայտնի է որպես Լամբդա-CDM մոդել։

Տեսական աստղաֆիզիկոս Դեյվիդ Ն. Սպերգելը տիեզերագիտությունը նկարագրել է որպես «պատմական գիտություն», քանի որ «երբ մենք նայում ենք տարածությանը, մենք նայում ենք ժամանակի մեջ»՝ լույսի արագության սահմանափակ բնույթի պատճառով։

Հայտնագործություններ

խմբագրել

Ֆիզիկական տիեզերագիտություն

խմբագրել

Ֆիզիկական տիեզերագիտությունը ֆիզիկայի և աստղաֆիզիկայի այն ճյուղն է, որը զբաղվում է տիեզերքի ֆիզիկական ծագման և էվոլյուցիայի ուսումնասիրությամբ։ Այն նաև ներառում է տիեզերքի բնույթի ուսումնասիրությունը մեծ մասշտաբով։ Իր վաղ շրջանում այն կոչվում էր «երկնային մեխանիկա», երկնքի ուսումնասիրություն[1]։ Հույն փիլիսոփաներ Արիստարքոս Սամոսցին, Արիստոտելը և Պտղոմեոսը առաջարկել են տարբեր տիեզերաբանական տեսություններ։ Պտղոմեոսյան աշխարհակենտրոն համակարգը գերիշխող տեսությունն էր մինչև 16-րդ դարը, երբ Նիկոլայ Կոպեռնիկոսը, իսկ հետագայում՝ Յոհաննես Կեպլերը և Գալիլեո Գալիլեյը, առաջարկեցին արևակենտրոն համակարգ։ Սա ֆիզիկական տիեզերագիտության մեջ իմացաբանական խզման ամենահայտնի օրինակներից մեկն է։

Իսահակ Նյուտոնի «Մաթեմատիկական սկզբունքներ» աշխատությունը, որը հրատարակվել է 1687 թվականին, տիեզերական ձգողականության օրենքի առաջին նկարագրությունն էր։ Այն տվեց Կեպլերի օրենքների ֆիզիկական մեխանիզմ և նաև թույլ տվեց լուծել նախորդ համակարգերում մոլորակների միջև ձգողականության փոխազդեցության հետևանքով առաջացած անոմալիաները[2]։ Նյուտոնի տիեզերագիտության և դրան նախորդող համակարգերի միջև հիմնարար տարբերությունը Կոպեռնիկոսի սկզբունքն էր, ըստ որի՝ Երկրի վրա գտնվող մարմինները ենթարկվում են նույն ֆիզիկական օրենքներին, ինչ բոլոր երկնային մարմինները։ Սա ֆիզիկական տիեզերագիտության մեջ կարևորագույն փիլիսոփայական առաջընթաց էր։

Ժամանակակից գիտական տիեզերագիտությունը լայնորեն համարվում է սկզբնավորված 1917 թվականին՝ Ալբերտ Այնշտայնի կողմից ընդհանուր հարաբերականության տեսության իր վերջնական փոփոխության հրապարակմամբ «Հարաբերականության ընդհանուր տեսության տիեզերական նկատառումներ» հոդվածում (չնայած այս հոդվածը լայնորեն հասանելի չէր Գերմանիայից դուրս մինչև Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտը)։ Ընդհանուր հարաբերականությունը դրդեց այնպիսի տիեզերագետների, ինչպիսիք են Վիլեմ դե Սիտտերը, Կարլ Շվարցշիլդը և Արթուր Էդինգտոնը, ուսումնասիրել դրա աստղագիտական ճյուղավորումները, որոնք բարելավեցին աստղագետների կարողությունը ուսումնասիրելու շատ հեռավոր մարմիններ։ Ֆիզիկոսները սկսեցին փոխել այն ենթադրությունը, որ տիեզերքը ստատիկ է և անփոփոխ: 1922 թվականին Ալեքսանդր Ֆրիդմանը ներկայացրեց ընդարձակվող տիեզերքի գաղափարը, որը պարունակում է շարժվող նյութ։

Տիեզերագիտության այս դինամիկ մոտեցմանը զուգահեռ, տիեզերքի կառուցվածքի վերաբերյալ երկարատև բանավեճերից մեկը՝ Մեծ բանավեճը (1917-1922)[3], հասնում էր իր գագաթնակետին, որի ժամանակ վաղ շրջանի տիեզերագետներ, ինչպիսիք են Հեբեր Քուրթիսը և Էռնստ Օպիկը, որոշեցին, որ աստղադիտակներով տեսանելի որոշ միգամածություններ մեր մոլորակից շատ հեռու գտնվող առանձին գալակտիկաներ են։ Մինչ Հեբեր Քուրթիսը պնդում էր, որ պարուրաձև միգամածությունները առանձին աստղային համակարգեր են՝ որպես կղզի-տիեզերքներ, Մաունթ Վիլսոնի աստղագետ Հարլոու Շապլին պաշտպանում էր միայն Ծիր Կաթին աստղային համակարգից կազմված տիեզերքի մոդելը։ Այս գաղափարական տարբերությունը գագաթնակետին հասավ 1920 թվականի ապրիլի 26-ին Վաշինգտոնում ԱՄՆ Գիտությունների ազգային ակադեմիայի նիստում Մեծ բանավեճի կազմակերպմամբ։ Բանավեճը լուծվեց, երբ Էդվին Հաբլը 1923 և 1924 թվականներին Անդրոմեդա գալակտիկայում հայտնաբերեց Կեֆեիդ փոփոխականներ։ Դրանց հեռավորությունը պարուրաձև միգամածություններ հաստատեց Ծիր Կաթինի եզրից շատ ավելի հեռու։

Տիեզերքի հետագա մոդելավորումը ուսումնասիրեց այն հնարավորությունը, որ Այնշտայնի կողմից իր 1917 թվականի հոդվածում ներկայացված տիեզերական հաստատունը կարող է հանգեցնել ընդարձակվող տիեզերքի՝ կախված դրա արժեքից։ Այսպիսով, Մեծ պայթյունի մոդելը առաջարկվել է բելգիացի քահանա Ժորժ Լեմետրի կողմից 1927 թվականին, որը հետագայում հաստատվել է Էդվին Հաբլի կողմից կարմիր շեղման հայտնաբերմամբ 1929 թվականին, իսկ ավելի ուշ՝ Արնո Պենզիասի և Ռոբերտ Վուդրո Վիլսոնի կողմից 1964 թվականին տիեզերական միկրոալիքային ֆոնային ճառագայթման հայտնաբերմամբ։ Այս հայտնագործությունները առաջին քայլն էին բազմաթիվ այլընտրանքային տիեզերաբանություններից մի քանիսը բացառելու համար։

Մոտ 1990 թվականից ի վեր, դիտողական տիեզերագիտության մի շարք դրամատիկ առաջընթացներ տիեզերագիտությունը հիմնականում ենթադրական գիտությունից վերածել են կանխատեսողական գիտության՝ տեսության և դիտարկման միջև ճշգրիտ համաձայնությամբ։ Այս առաջընթացները ներառում են COBE-ի, WMAP-ի և Planck արբանյակներից միկրոալիքային ֆոնի դիտարկումները, նոր գալակտիկաների մեծ կարմիր շեղման հետազոտությունները, ներառյալ 2dfGRS-ը և SDSS-ը[4], և հեռավոր գերնոր աստղերի և գրավիտացիոն ոսպնյակավորման դիտարկումները։ Այս դիտարկումները համապատասխանում էին տիեզերական ինֆլյացիայի տեսության, Մեծ պայթյունի տեսության փոփոխված տարբերակի և Lambda-CDM մոդել անունով հայտնի հատուկ տարբերակի կանխատեսումներին։ Սա շատերին հանգեցրել է նրան, որ ժամանակակից ժամանակները անվանեն «տիեզերագիտության ոսկե դար»։

2014 թվականին BICEP2 համագործակցությունը հայտարարեց, որ իրենք հայտնաբերել են գրավիտացիոն ալիքների հետք տիեզերական միկրոալիքային ֆոնում։ Սակայն, այս արդյունքը հետագայում կեղծ էր ճանաչվել՝ գրավիտացիոն ալիքների ենթադրյալ ապացույցը իրականում պայմանավորված էր միջաստղային փոշով։ 2014 թվականի դեկտեմբերի 1-ին Իտալիայի Ֆերարա քաղաքում կայացած Պլանկ 2014 հանդիպման ժամանակ աստղագետները հայտնեցին, որ տիեզերքը 13.8 միլիարդ տարեկան է և կազմված է 4.9% ատոմային նյութից, 26.6% մութ նյութից և 68.5% մութ էներգիայից։

Տես նաև

խմբագրել

Գրականություն

խմբագրել
  • Bragg, Melvyn (2023). «The Universe's Shape». bbc.co.uk. BBC. Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 23-ին. «Melvyn Bragg discusses shape, size and topology of the universe and examines theories about its expansion. If it is already infinite, how can it be getting any bigger? And is there really only one?»
  • «Cosmic Journey: A History of Scientific Cosmology». history.aip.org. American Institute of Physics. 2023. Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 23-ին. «The history of cosmology is a grand story of discovery, from ancient Greek astronomy to -space telescopes.»
  • Dodelson, Scott; Schmidt, Fabian (2020). Modern Cosmology 2nd Edition. Academic Press. ISBN 978-0128159484. Download full text: Dodelson, Scott; Schmidt, Fabian (2020). «Scott Dodelson - Fabian Schmidt - Modern Cosmology (2021) PDF» (PDF). scribd.com. Academic Press. Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 23-ին.
  • Charles Kahn. 1994. Anaximander and the Origins of Greek Cosmology. Indianapolis: Hackett.
  • «Genesis, Search for Origins. End of mission wrap up». genesismission.jpl.nasa.gov. NASA, Jet Propulsion Laboratory, California Institute of Technology. Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 23-ին. «About 4.6 billion years ago, the solar nebula transformed into the present solar system. In order to chemically model the processes which drove that transformation, we would, ideally, like to have a sample of that original nebula to use as a baseline from which we can track changes.»
  • Leonard, Scott A; McClure, Michael (2004). Myth and Knowing. McGraw-Hill. ISBN 978-0-7674-1957-4.
  • Lyth, David (1993 թ․ դեկտեմբերի 12). «Introduction to Cosmology». arXiv:astro-ph/9312022. «These notes form an introduction to cosmology with special emphasis on large scale structure, the cmb anisotropy and inflation.» Lectures given at the Summer School in High Energy Physics and Cosmology, ICTP (Trieste) 1993.) 60 pages, plus 5 Figures.
  • «NASA/IPAC Extragalactic Database (NED)». ned.ipac.caltech.edu. NASA. 2023. Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 23-ին. «April 2023 Release Highlights Database Updates»
  • Sophia Centre. The Sophia Centre for the Study of Cosmology in Culture, University of Wales Trinity Saint David.

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ Einstein, Albert (1952). «Cosmological considerations on the general theory of relativity». The Principle of Relativity. Dover. էջեր 175–188. Bibcode:1952prel.book..175E.
  2. ↑ Hubble, E. P. (1926 թ․ դեկտեմբերի 1). «Extragalactic nebulae». The Astrophysical Journal. 64: 321. Bibcode:1926ApJ....64..321H. doi:10.1086/143018. ISSN 0004-637X.
  3. ↑ Falk, Dan (2009 թ․ մարտի 18). «Review: The Day We Found the Universe by Marcia Bartusiak». New Scientist (անգլերեն). 201 (2700): 45. doi:10.1016/S0262-4079(09)60809-5. ISSN 0262-4079.
  4. ↑ Paraficz, D.; Hjorth, J.; Elíasdóttir, Á (2009 թ․ մայիսի 1). «Results of optical monitoring of 5 SDSS double QSOs with the Nordic Optical Telescope». Astronomy & Astrophysics (անգլերեն). 499 (2): 395–408. arXiv:0903.1027. Bibcode:2009A&A...499..395P. doi:10.1051/0004-6361/200811387. ISSN 0004-6361.

Արտաքին հղումներ

խմբագրել
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Տիեզերագիտություն» հոդվածին։
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 5, էջ 610)։  
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Տիեզերագիտություն&oldid=10313858» էջից