Տարհանում
Տարհանում (լատին․՝ evacuatio, evacuare – դատարկել, հեռացնել), վտանգավոր տարածքից մարդկանց, կենդանիների և նյութական արժեքների ժամանակավոր տեղափոխումն ու տեղաբաշխումն անվտանգ տարածք («Արտակարգ իրավիճակներում բնակչության պաշտպանության մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենք)։
Վտանգավոր տարածք` տեղանք կամ առանձին բնակավայր, օբյեկտ, որտեղ արտակարգ իրավիճակների կամ ռազմական գործողությունների հետևանքով առաջացել կամ կարող են առաջանալ մարդկանց կյանքի, առողջության և բնականոն կենսագործունեության վրա բացասաբար ազդող գործոններ։
Անվտանգ գոտի` տեղանք, բնակավայր, որը գտնվում է հնարավոր ավերածությունների և վտանգավոր տարածքներից և օբյեկտներից դուրս ու պիտանի է տարհանվող բնակչությանը տեղավորելու համար։
Նպատակներ և կարգ խմբագրել
Տարհանման նպատակն է հնարավոր մարդկային, նյութական և մշակութային կորուստների կանխումն ու նվազեցումը։ Տարհանումը կարող է իրականացվել բնակչության պաշտպանության մյուս ձևերի հետ համատեղ, այն ուղեկցվում է բնակչության պատսպարմամբ, անհատական պաշտպանական միջոցների ապահովմամբ։ Բնակչությունը տարհանվում է այն տարածքից, որտեղ առաջացել են կամ կարող են առաջանալ մարդու կյանքին և առողջությանը բացասաբար ազդող գործոններ և տեղաբաշխվում է վտանգավոր տարածքից դուրս՝ անվտանգ գոտում։ Առավել կարևոր է դառնում հաշմանդամություն ունեցող անձանց, երեխաների տարհանման կազմակերպումը, ելնելով արտակարգ իրավիճակներում նրանց ինքնուրույն տեղաշարժվելու և կողմնորոշվելու սահմանափակումներից։
Համաձայն «Արտակարգ իրավիճակներում բնակչության պաշտպանության մասին» և «Քաղաքացիական պաշտպանության մասին» ՀՀ օրենքների՝ բնակչության (քաղաքացիական) պաշտպանության ձևերն են՝ տարհանումը, պատսպարումը պաշտպանական կառույցներում ու անհատական պաշտպանության միջոցներով ապահովումը, որոնք կազմակերպում և իրականացնում են պետական կառավարման, տեղական ինքնակառավարման մարմինները և կազմակերպությունները՝ Հայաստանի Հանրապետության կառավարության սահմանված կարգով[1][2]։
Հայաստանի Հանրապետության ներկայիս սոցիալ-տնտեսական պայմաններում, երբ բնակչությունն ամբողջովին ապահովված չէ անհատական պաշտպանական միջոցներով, իսկ պաշտպանական կառույցների լիարժեք պահպանման, վերանորոգման և նորերի կառուցման համար պահանջվում են խոշոր ֆինանսական ներդրումներ, արտակարգ իրավիճակներում բնակչության պաշտպանության հուսալի և գործուն եղանակ է համարվում տարհանումը։
Աղետների (երկրաշարժ, հրդեհ և այլն) դեպքում շենքից, շինությունից արագ դուրս գալը (տարհանվելը) կարող է փրկել մարդկանց կյանքն ու առողջությունը, քանի որ, օրինակ երկրաշարժի ժամանակ մարդկային և նյութական կորուստների պատճառ են դառնում ոչ թե երկրակեղևի ցնցումներն ու տատանումները, այլ դրանցով պայմանավորված ավերվածությունները, փլուզումները, հրդեհները, որոնց դեպքում շենքից ժամանակին տարհանվելը պաշտպանության ամենաարդյունավետ եղանակն է։
Աղետների հետևանքով առաջացած բացասական գործոնների ազդեցության գոտում կարող են հայտնվել դպրոցներ, մանկապարտեզներ, այլ ուսումնական հաստատություններ, որտեղ իրենց օրվա մեծ մասն են անցկացնում երեխաները։
Աղետների հետևանքով մեծ թիվ է կազմում մանկական մահացությունն ու հաշմանդամությունը։ Սպիտակի երկրաշարժի ժամանակ մանկական մահացությունը կազմեց 9.3%, իսկ մանկական տրավմատիզմը՝ 27.24%:
Թվարկենք այն տարածքները, որտեղից պետք է կազմակերպել բնակչության տարհանումը.
- երկրաշարժի, փլուզումների, պայթյունների հետևանքով ավերված և բնակվելու համար վտանգավոր բնակելի տարածքներ,
- հրդեհի հետևանքով ստեղծված վտանգավոր գոտիներ,
- սողանքների և ձնահյուսերի հետևանքով առաջացած տարածքներ,
- ջրամբարների պատվարների փլուզման կամ գետերի ջրերի հորդացման հետևանքով ջրածածկված տարածքներ,
- ատոմակայանի ընդհանուր վթարի կամ դրա անմիջական սպառնալիքի դեպքում` ճառագայթային ազդեցության և ճառագայթային աղտոտման տարածքներ,
- վտանգավոր թունավոր նյութեր արտադրող կամ արտադրական պրոցեսում դրանք օգտագործող արդյունաբերական օբյեկտներում վթարի դեպքում՝ դրանց հարակից վարակավտանգ գոտիներ,
- ռադիոակտիվ կամ թունավոր նյութերի տրանսպորտային փոխադրումների ժամանակ տեղի ունեցած վթարի հետևանքով առաջացած վտանգավոր տարածքներ,
- զենքի տեսակների կիրառման դեպքում մասնակի տարհանում սահմանամերձ, ինչպես նաև մարտական գործողությունների վարման և զենքի տեսակների անմիջական կիրառման բնակավայրեր ու տարածքներ։
Հաշմանդամություն ունեցող անձանց տարհանման կազմակերպում խմբագրել
Յուրաքանչյուր հասարակությունում հաշմանդամները որոշակի խումբ են կազմում, որոնք այս կամ այն չափով մասնակցում են հասարակական կյանքին։ Այդ պատճառով տարհանման ցանկակած պլան կազմելիս, պետք է հաշվի առնել տվյալ հաստատությունում կամ բազմամարդ միջավայրում հատուկ կարիք ունեցող մարդկանց առկայության հանգամանքը։ Հաշմանդամություն ունեցող անձանց առկայությունը կարող է որոշակի դժվարություններ առաջացնել տարհանման ժամանակ, որի պատճառով հարկ է, որ նրանց տարհանմանը հատուկ ուշադրություն դարձվի։ Այդ ուշադրությունն ու նրանց տարհանման աշխատանքների ճիշտ իրականացումը կարող է նպաստել ընդհանուր տարհանման արագ և անվտանգ կազմակերպմանը։
Մտավոր խնդիրներ ունեցող հաշմանդամների տարհանումը կազմակերպելիս պետք է հաշվի առնել այն խանգարող հանգամանքները, որոնք արտակարգ իրավիճակում կարող են առաջանալ հաշմանդամի և տարհանողի միջև։ Հաշմանդամների մոտ կարող է լինել իրազեկման և փորձի պակաս, տագնապի, վախի, հոգեպես ընկճվածության զգացումներ։ Հաշմանդամները հայտնվելով սթրեսային վիճակում կարող են անկանխատեսելի վարքագիծ ցուցաբերել և ծայրահեղ քայլերի դիմել, մինչև անգամ՝ պատուհանից ցած նետվել։
Հաշմանդամների հետ պետք է լինել համբերատար, բացատրել իրավիճակի լրջությունը և շինությունն արագ լքելու կարգը։ Առավել մեծ համբերատարություն պետք է ցուցաբերել մտավոր խնդիրներ ունեցող հաշմանդամների խմբերի հետ։ Եթե այս խմբի հաշմանդամների մոտ մտավոր հետամնացությունը թեթև աստիճանի է, ապա նրանց հետ աշխատելը դժվարություններ չի առաջացնի և նրանք հեշտությամբ կենթրկվեն հրահանգներին։
Հենաշարժողական համակարգի խնդիրներ ունեցող հաշմանդամներին տարհանելիս հիմնական խնդիրները ծագում են աստիճանավանդակներից օգտվելիս, քանի որ Հայաստանում շենքերն ու շինությունները հիմնականում հարմարեցված չեն հաշմանդամների ազատ տեղաշարժվելուն։ Այս խմբի հաշմանդամներին տարհանելիս, կարելի է կիրառել միջազգային փորձը՝ օգտվել հատուկ տիպի թրթուրավոր անիվներ ունեցող սայլակներից, որոնց օգնությամբ առանց դժվարությունների հաշմանդամին կարելի է դուրս բերել վտանգավոր տարածքից։ Հաշմանդամին իր ամենօրյա կիրառող սայլակից պետք է տեղափոխել այդ հատուկ սայլակի վրա, ամրացնել ամրագոտին և մեկ հոգու ուղեկցությամբ դուրս բերել շինությունից։
Տեսողության խնդիրներ ունեցող հաշմանդամների տարհանումը կազմակերպելիս պետք է ճիշտ և հստակ ցուցումներ տալ շինությունից դուրս գալու համար։ Այս խմբի հաշմանդամների առանձնահատկություններից մեկն այն է, որ նրանք իրենց ծանոթ միջավայրում առանց որևէ մեկի ուղեկցությամբ կարող են կողմնորոշվել և դեպի ելքը գնալ։ Տարհանման ժամանակ շատ կարևոր է տեսողության խնդիրներ ունեցող հաշմանդամին բառացի ցուցումներ տալ շինության ելքի, աստիճանների, բռնաձողերի գտնվելու վայրի մասին։ Այս խմբի հաշմանդամները խուճապի կարող են մատնվել տարածությունում չկողմնորոշվելու և ոչ հստակ ցուցումներ ստանալու պատճառով։
Լսողության խնդիր ունեցող հաշմանդամների տարհանումը կազմակերպելիս պետք է հաշվի առնել նրանց ազդարարման կարգը։ Այս խմբի հաշմանդմաների ազդարարումը պետք է իրականացնել լուսաձայնային կամ վիբրացիոն համակարգերի միջոցով։
Հաշմանդամություն ունեցող երեխաների տարհանման պլանավորումը դպրոցից խմբագրել
Դպրոցը կառույց է, որտեղ համախմբված են տարբեր տարիքի, խառնվածքի, դաստիարակությամբ երեխաներ։
Հայաստանի Հանրապետությունում երաշխավորվում է երեխաների անվտանգությունը։ Արտակարգ իրավիճակներում դպրոցում և նրա տարածքում երեխաների անվտանգության ապահովումը դպրոցի ղեկավարության և անձնակազմի գերխնդիրն է։
Անվտանգ տարհանման հարցերն առաջ են քաշվում շենքի նախագծման և կառուցման փուլում, հաշվի առնելով շենքի ֆունկցիոնալ նշանակությունը, կառուցվածքային և հատակագծային լուծումները՝ ուղղված անձնակազմի և աշակերտների արագ և անարգել տարհանման համար համապատասխան պայմանների ստեղծմանը։ Եթե դպրոցում կրթություն են ստանում հաշմանդամություն ունեցող երեխաներ, ապա պետք է հաշվի առնել նաև նրանց կարիքները։
Հայաստանի Հանրապետության հատուկ կրթության համակարգը ձևավորվել է դեռևս խորհրդային շրջանում։ Հանրապետությունում երեխաների իրավունքների պաշտպանության համակարգված գործընթացը սկսվել է «ՄԱԿ-ի երեխայի իրավունքների մասին հռչակագրին» միանալուց հետո։ 1996 թվականին ընդունվեց «Երեխայի իրավունքների մասին» ՀՀ օրենքը, 1999 թվականին՝ «Կրթության մասին» ՀՀ օրենքը, 2001 թվականին՝ «Կրթության զարգացման 2001-2005 թվականների պետական ծրագիր» ՀՀ օրենքը, 2005 թվականին՝ «Կրթության առանձնահատուկ պայմանների կարիք ունեցող անձանց կրթության մասին» ՀՀ օրենքը[3][4][5][6][7]։
«Կրթության մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքը սկիզբ դրեց հատուկ կրթական համակարգի բարեփոխումներին։ Օրենքում ամրագրված է, որ «կրթության առանձնահատուկ պայմանների կարիք ունեցող երեխաների կրթությունը, ծնողների ընտրությամբ, կարող է իրականացվել ինչպես ընդհանուր հանրակրթական, այնպես էլ հատուկ դպրոցներում՝ հատուկ ծրագրերով։
2005 թվականից Հայաստանում պետականորեն ճանաչվեց և ամրագրվեց ներառական կրթությունը, ինչը հանրակրթական դպրոցում սովորելու հնարավորություն ընձեռեց հատուկ կարիքներ ունեցող երեխաներին։ Ներառական կրթության իրականացման հնարավորության առաջին պայմանը՝ արտակարգ իրավիճակում հատուկ կարիքներով աշակերտների տեղաշարժի ապահովումն է, հատուկ ազդարարման միջոցների առկայությունն է, անվտանգության ապահովումն ու պաշտպանությունն է դպրոցի և դրա հարակից տարածքում։
Դպրոցի շենքի մատչելիությունը սակավաշարժուն և հաշմանդամություն ունեցող աշակերտներին հնարավորություն է տալիս իրենց հասակակիցների հետ ապրել լիարժեք սոցիալական կյանքով, առավել ակտիվ մասնակցություն ունենալ դպրոցում իրականացվող միջոցառումներին, այդ թվում նաև ուսումնական տարհանումներին, ստանալ լիարժեք կրթություն։
Ուստի, ներառական դպրոցների խնդիրն է՝ հատուկ կարիքներով երեխաների կենսագործունեության, հատկապես, տեղաշարժման համար մատչելի միջավայրի ստեղծումը, հաշվի առնելով ուսումնական հաստատությունների ճարտարապետահատակագծային առաջադրանքներով սահմանված՝ հաշմանդամների և բնակչության սակավաշարժուն խմբերի կենսագործունեության համար անհրաժեշտ պայմաններն ապահովող միջոցառումների իրականացումը։
Տարհանման կազմակերպումն ու իրականացումը պահանջում են տարհանման միջոցառումների նախնական պլանավորում և դպրոցի անձնակազմի բազմակողմանի պատրաստում։
Դպրոցի տնօրենի համապատասխան հրամանով տարհանման միջոցառումների պլանավորումը, կազմակերպումն ու անցկացումը դրվում է դպրոցի տարհանման հանձնաժողովի վրա, որի նախագահ է նշանակվում (տնօրենի հրամանով) կազմակերպական հարցերով փոխտնօրենը։ Դպրոցի տնօրենի հրամանով ստեղծվում է տարհաման հանձնաժողով, որը զբաղվում է տարհանման կազմակերպչական հարցերով՝ պլանների մշակմամբ, կազմակերպմամբ և իրականացմամբ։
Տարհանման հանձնաժողովի խնդիրներն են՝
- տարհանման մարմնի ստեղծումը, համալրումը և պատրաստումը,
- դպրոցի տարհանման պլանի մշակումը և ճշգրտումը։ Պլանի ճշգրտումն անց է կացվում ուսումնական տարհանումների միջոցով (տարեկան երկու անգամ). գարնանը՝ մարտի 1-ի, աշնանը՝ նոյեմբերի 1-ի դրությամբ։
- տարհանման միջոցառումների կազմակերպումը։
- Տարհանման պլանը մշակվում է փուլ առ փուլ, որտեղ պետք է նախատեսվեն՝
- դպրոցին և դրա հարակից տարածքին սպառնացող վտանգները,
- տարհանման ենթակա մարդկանց թվաքանակը,
- հաշմանդամություն ունեցող աշակերտների քանակը և տարիքը,
- Հաշմանդամների ֆիզիկական սահմանափակումներն ու նրանց առողջական վիճակը,
- ունիվերսալ ազդարարման համակարգի ստեղծումը (հաշվի առնելով հաշմանդամություն ունեցող աշակերտների ազդարարման համար անհրաժեշտ միջոցները և պայմանները)։ Լսողության խնդիրներ ունեցող հաշմանդամ երեխաների համար նախատեսվում են լուսա-վիբրացիոն ազդանշանային համակարգ։ Տեսողության խնդիրներ ունեցող հաշմանդամների համար նախատեսվում է ձայնային ազդանշանային համակարգեր,
- տարհանման ընթացքում անհրաժեշտ տեխնիկական միջոցները, պարագաներն ու սարքավորումները,
- արտակարգ իրավիճակներում օգնության որոշումը (փրկարարական, բժշկական, հրշեջ և այլն),
- տարհանման երթուղիները, դպրոցի ելքերը ցույց տվող նշանները,
- տարհանման ազդանշանի հնչելուց հետո շինությունը լքելու ժամանակը,
- անվտանգ գոտու որոշում,
- ծանոթացում դպրոցի տարհանման պլանին։
Տարհանման պլանում նշվում են շենքի առավել խոցելի հատվածների և տարհանման ուղիների փլուզման դեպքում այլընտրանքային ճանապարհները։
Տարհանման պլանը մշակելիս հաշվի են առնում հաշմանդամների պահելաձևի առանձնահատկությունները, շենքի ծավալահատակագծային լուծումները, տարհանման ուղիների հուսալիությունը, (օրինակ, շենքի աստիճանավանդակների մի մասը առավել հուսալի են, քանի որ անընդհատ շահագործվում են, միշտ բաց են և ապահովված են հակածխային պաշտպանությամբ)։ Հանրակրթական, (ներառական կրթություն ապահովող) դպրոցում կրթություն են ստանում նաև սակավաշարժուն և տարաբնույթ հաշմանդամություն ունեցող երեխաներ, և տարհանման պլանի տեքստային մասի բնութագրական հատվածում պետք է հաշվի առնել հաշմանդամների պահանջմունքներն ու կարիքները՝ արտաքին և ներիքին թեքահարթակներ, լայն դռներ, վերելաներ, շարժական թեքահարթակներ։ Միջանցքներում, դահլիճներում, բուֆետում լավ լուսավորություն, զուգարաններում՝ բռնաձողեր և հատուկ պայմաններ ազատ տեղաշարժվելու համար և այլն։
Տարհանման պլանում պետք է նշվի դպրոցի աշակերտների, անձնակազմի ազդարարման կարգը, առկա կապի միջոցները՝ հաշվի առնելով նաև հատուկ կարիքներով աշակերտների ազդարարման կարգը, դպրոցի փաստաթղթերի և գույքի պահպանման կարգը, տարհանումն իրականացնող օժանդակ ուժերը, միջոցները և այլն։
Դպրոցի տարհանման պլանը կազմվում է հնարավորինս իրատեսական և իրագործելի՝ հաշվի առնելով տվյալ տարածքի բնակլիմայական պայմանները, աշխարհագրական դիրքը, վտանգավոր օբյեկտների առկայությունը, դրանց հեռավորությունը դպրոցից։
Տարհանման պլանը պետք է մշակված լինի այնքան մանրակրկիտ և ճկուն, որ ուսումնական տարհանման ժամանակ իրադրության ցանկացած փոփոխման դեպքում տարհանման հանձնաժողովը կարողանա ճշգրտել և կանոնակարգել միջոցառումների ուղղվածությունը և ինտենսիվությունը՝ ըստ կատարված փոփոխությունների։
Հաշմանդամներին տարահանելու համար անպայման պետք է խորհրդակցել տվյալ դպրոցի համապատասխան աշխատակիցների, ուսուցիչների, ծնողների հետ, քանի որ արտակարգ իրավիճակում հաճախ առաջացող խուճապի հետևանքով հաշմանդամները կարող են անտեսվել և դառնան անօգնական։ Կատարողները նշանակվում են ըստ նրանց մասնագիտական, անձնական հատկանիշների և կարողությունների։
Փրկարարների հոգեբանական պատրաստվածությունը տարհանման ժամանակ խմբագրել
Արտակարգ իրավիճակներում փրկարարների և օգնողների հոգեբանական պատրաստվածությունը շատ կարևոր է։ Յուրաքանչյուր պատահար ինքնին խուճապ, տագնապ, վախ, անհանգստություն և սթրես է առաջացնում մարդկանց մոտ։ Փրկարարները, որոնք աշխատում են աղետի գոտում կամ դեպքի վայրում, պետք է պաստաստ լինեն հեգեբանական ծանր ապրումները հաղթահարելուն։ Շատ հաճախ դժբախտ պատահարի հետևանաքով լինում են զոհեր ու վիրավորներ, որոնց առաջինը մոտենում և օգնություն են ցուցաբերում շրջապատում գտնվող մարդիկ և փրկարարները։
Փրկարարների հոգեբանական պատրաստվածությունը հատկապես կարևոր է հաշմանդամություն ունեցող անձանց տարհանելիս, քանի որ ստեղծված արտակարգ իրավիճակում նրանք պետք է կարողանան ճիշտ մոտեցումներ և ուղղորդումներ ցուցաբերել հաշմանդամների նկատմամբ։ Մարդիկ ովքեր չունեն հաշմանդամություն, շատ հաճախ չեն պատկերացնում հաշմանդամի խնդիրները և կարող են նրանց ցուցումներ ու հրահանգներ տալ, որոնք մեծ դժվարություններ կարող են առաջացնել արտակարգ իրավիճակում տարհանման ժամանակ։ Առաջին հայացքից հոգեբանական խնդիրներ կարող են առաջանալ հաշմանդամների հետ շփման ժամանակ, բայց այս խանգարող հանգամանքը կարելի է վերացնել, եթե փրկարարները պատրաստ լինեն հաշմանդամություն ունեցող անձանց հետ համագործակցել ստեղծված արտակարգ իրավիճակում։
Տարհանման ժամանակ փրկարարը բացի այն, թե դեպքի վայրում քանի մարդ կա, նրանցից քանիսն ունեն հաշմանդամություն, ով կարող է իրեն օգնել տուժածներին տեղափոխելու հարցում, արդյոք հաշմանդամը կարող է ինքնուրույն կամ ձեռնափայտի օգնությամբ տեղաշարժվել, պետք է տիրապետի նաև հոգեբանական օգնությանը և մոտեցումներին։
Արտակարգ իրավիճակում և հատկապես տարհանման ժամանակ, փրկարարը պետք է վստահություն ձեռք բերի մտավոր հետամնացության խնդիր ունեցող հաշմանդամի նկատմամբ, քանի որ այս խմբի հաշմանդամները ի տարբերություն մյուսների, կարող են անգիտակցաբար ծայրահեղ քայլերի գնան։ Փրկարարները ամեն գնով պետք է համոզեն, բացատրեն ու կանխեն ծայրահեղ և կյանքի համար վտանգավոր քայլերը։
Տեսողության խնդիր ունեցող հաշմանդամների հետ ևս պետք է լինել համբերատար և ճիշտ ցուցումներ տալ։ Այս խմբի հաշմանդամներին չի կարելի ասել «գնա դեպի դուռը», «նայիր ինձ», «չե՞ս տեսնում աստիճանները» և նմանատիպ արտահայտություններ։ Սրանք բացի վիրավորական արտահայտություններ լինելուց, կարող են արտակարգ իրավիճակում հանգեցնել հաշմանդամների ոչ ճիշտ պահելաձևին։ Տեսողության խնդիր ունեցող հաշմանդամներին պետք է հստակ ցուցումներ տրվի տարածքի ելքերի, մուտքերի, աստիճանների մասին։ Նրանց պետք է ասել հետևյալ կերպ. Օրինակ՝ «թեքվիր աջ, երեք քայլ արա և կհասնես աստիճաններին», «հասար աստիճաններին, դրանք տասը հատ են», «ուղիղ գնա չորս քայլ և կհասնես ելքին» և այլն։ Փրկարարներն իհարկե կարող են դիմել տարածքում գտնվող և տեսողության խնդիր չունեցող որևէ մեկի օգնությանը, ով հաշմանդամին կարող է ուղեկցել դեպի դուրս՝ անվտանգ տարածք։
Լսողության խնդիր ունեցող հաշմանդամների հետ մի փոքր ավելի հեշտ է աշխատել արտագարգ իրավիճակում։ Այս խմբի հաշմանդամներին կարելի է ժեստերի լեզվի միջոցով ցուցումներ ու հրահանգներ տալ՝ տարածքն արագ լքելու վերաբերյալ։ Եթե անգամ փրկարարները չեն տիրապետում ժեստերի լեզվին, ապա ձեռքերի շարժումների պարզ ուղորդումներով հնարավոր կլինի նրանց տարհանումը կազմակերպել։
Հենաշարժողական համակարգի խնդիր ունեցող հաշմանդամներին տարհանելիս փրկարարները բացի ֆիզիկապես պատրաստ լինելուց, պետք է ունենան հոգեբանական պատրաստվածություն։ Այս խմբի հաշմանդամները սակավաշարժ են, օգտվում են սայլակից կամ ձեռնափայտից և նրանց պարզապես ասել, որ արագ պետք է լքել վտանգավոր տարածքը, կարող է առաջացնել թե ֆիզիկական և թե հոգեբանական բարդություններ։ Որպեսզի խուսափել նման անհարմար իրավիճակներից, փրկարարները պետք է սթափ և իրատեսական ուղղորդումներ տան հաշմանդամներին, նրանց օգնեն տեղափոխման ընթացքում։
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ «Legislation: National Assemly of RA». www.parliament.am. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 8-ին.
- ↑ «Legislation: National Assemly of RA». www.parliament.am. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 8-ին.
- ↑ «DocumentView». www.arlis.am. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 8-ին.
- ↑ «DocumentView». www.arlis.am. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 8-ին.
- ↑ «Legislation: National Assemly of RA». www.parliament.am. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 8-ին.
- ↑ «Legislation: National Assemly of RA». www.parliament.am. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 8-ին.
- ↑ «Legislation: National Assemly of RA». www.parliament.am. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 8-ին.
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 4, էջ 84)։ 
|