«Եղիշե»–ի խմբագրումների տարբերություն

Content deleted Content added
չ Undid edits by 174.91.18.41 (talk) to last version by GeoO
Պիտակներ՝ Հետ շրջել SWViewer [1.4]
No edit summary
Տող 1.
{{Այլ կիրառումներ|Եղիշե (այլ կիրառումներ)}}
{{Տեղեկաքարտ Անձ}}
'''
'''Եղիշե''' ({{ԱԾ}}), հայ գրականության [[Հայ գրականության ոսկե դար|Ոսկեդարի]] գրող, պատմագիր։
== Եղիշե ==
'''Եղիշե''' ({{ԱԾ}}), հայ գրականության [[Հայ գրականության ոսկե դար|Ոսկեդարի]] գրող, պատմագիր։ Եղել է [[Մեսրոպ Մաշտոց]]ի և [[Սահակ Ա Պարթև|Սահակ Պարթև]]ի աշակերտը։
 
== Կենսագրություն ==
ԱյսV պատմիչիդարի մասինհայ քիչպատմագրության բանմեջ գիտենք,իր այնուրույն քիչնտեղն էլ մեզունի հասցրելպատմիչ է ավանդությունըԵղիշեն, որիորը համաձայն Եղիշեն եղելհեղինակել է վարդապետ «[[ՍահակՎարդանի Աև Պարթևհայոց պատերազմի մասին|ՍահակիՎասն Վարդանայ և հայոց պատերազմի]]ն»գիրքը։ ևԵղիշեի կենսագրական տվյալները հիմնականում չեն պահպանվել։ Եղիշեի մասին որոշակի տեղեկություններ են պահպանվել «[[Ճառընտիր]]ի» մեջ՝ Անանուն հեղինակի կողմից։ Այդ տեղեկություններից պարզ է դառնում, որ Եղիշեն Սահակ Պարթևի և Մեսրոպ Մաշտոց|Մաշտոցի աշակերտն է եղել, ով հայրենիքում կրթություն ստանալուց հետո անցնում է [[Ալեքսանդրիա]]՝ կրտսերուսումը աշակերտներից։շարունակելու։ Կարծիք կա, որ Եղիշեն Ալեքսանդրիա է մեկնել 434 թվականին։ Եթե հաշվի առնենք այդ հանգամանքը, ապա այդ ժամանակ նա 20-25 տարեկան էր ու հավանաբար ծննդյան տարեթիվը տատանվում է 410-415 թվականների սահմանում։Եղիշեն սկզբնական կրթությունը ստացել է հայրենիքում, նորաբաց դպրոցներում հայերենի հետ սովորել է նաև [[հունարեն]], [[ասորերեն]] և [[պարսկերեն]]։ Ապա Մեսրոպ Մաշտոցի և Սահակ Պարթևի կողմից մի խումբ այլ աշակերտների հետ 432-433 թթ ուղարկվել է [[Ալեքսանդրիա]]յիԱլեքսանդրիայի հռչակավոր համալսարան։ Մի քանի տարի այնտեղ սովորելուց հետո 441-442 թթ վերադարձել է [[Հայաստան]]՝ ստանալով վարդապետական աստիճան։ Եթե ընդունենք, որ Եղիշեն Ալեքսանդրիա մեկնելիս եղել է 24-25 տարեկան հասակում, ապա նա պետք է ծնված լինի 410-415 թթ ժամանակամիջոցում։ Հայրենիք վերադառնալով՝ ըստ ավանդապատման, դարձել է [[Վարդան Զորավար]]ի գրագիրը, [[451]] թ հայոց ազատագրական պայքարի՝ [[Ավարայրի ճակատամարտ|Ավարայրի հերոսամարտի]] ժամանակակիցն ու մասնակիցն է եղել։ Հայտնի է, որ հայոց պատերազմից հետո Եղիշեն դարձել է մենակյաց և ճգնավոր՝ մեկուսանալով [[Մոկք|Մոկաց]] լեռներում՝ մի քարայրում, որը հետագայում կոչվել է «'''Եղիշեի Այր'''»։ Հենց այդտեղ էլ գրել է «[[Վարդանի և հայոց պատերազմի մասին|Վարդանի և Հայոց Պատերազմի Մասին]]» երկը և աստվածաբանական<ref>[https://digilib.aua.am/book/1394/ Մեկնութիւն Արարածոց Գրոց Եղիշէի Վարդապետի («Մատենագիրք Հայոց»-ից)]</ref> և կանոնական<ref>[https://digilib.aua.am/book/1396/ Կանոնք («Մատենագիրք Հայոց»-ից)]</ref>, խրատական<ref>[https://digilib.aua.am/book/1395/ Խրատք («Մատենագիրք Հայոց»-ից)]</ref> բնույթի աշխատություններ։աշխատություններ։Պատմիչն Մահացելիր կյանքն անց է ենթադրաբարկացնում [[Ռշտունիք|Ռշտունյաց գավառ]]ի ծովափնյա այրերում, որտեղ էլ 470-475 թթթվականներին մահանում է։ Նրա գերեզմանը գտնվում է [[Ոստան գավառ]]ում, [[Վանա լիճ|Վանա լճի]] ափի Չաղար կամ միջևՉարահան ընկածՍ․Նշան ժամանակամիջոցում։վանքում։
== «Վասն Վարդանայ և Հայոց պատերազմին» բովանդակությունը և կառուցվածքը ==
 
== Աշխատություններ ==
Եղիշեի ամենահայտնի ստեղծագործությունն է [[«Վարդանի և հայոց պատերազմի մասին»]] («Վասն Վարդանայ և հայոց պատերազմի»)<ref>[https://digilib.aua.am/book/150/ Եղիշէ, Վասն Վարդանայ եւ Հայոց պատերազմին («Մատենագիրք Հայոց»-ից)]</ref>, որի պատմական հիմք է ծառայել 5-րդ դարում հայ ժողովրդի մղած անձնուրաց ազատագրական պայքարը [[Սասանյան Պարսկաստան]]ի դեմ և առանձնապես 450-451 թվականներին [[Վարդան Մամիկոնյան]]ի գլխավորած հերոսական ապստամբությունն ու [[Ավարայրի Ճակատամարտ]]ը։ «Վասն Վարդանայ և Հայոց պատերազմին» մատյանի շնորհիվ Եղիշեն իր հետևորդների կողմից կոչվել է «Ոսկեբերան»։ Եղիշեի գիրքը սկզբնաղբյուր է դարձել [[Դերենիկ Դեմիրճյան]]ի «[[Վարդանանք (պատմավեպ)|Վարդանանք]]» վեպի համար։
Եղիշեի աշխատության մեկենասը եղել է [[Մամիկոնյան Դավիթ երեց]]ը։ Սկզբնական շրջանում Եղիշեի պատմությունը կաչվում էր «Վասն հայոց պատերազմին», բայց ինչպես [[Մանուկ Աբեղյան]]ն է վկայում, հետագայում ավելացվել է նաև «Վարդանայ» անունը։ Հավանաբար, Եղիշեն իր աշխատությունը ավարտել է 458-464 թվականների միջակայքում։ Նրա աշխատությունն ընդգրկում է շուրջ մեկ տասնամյակի պատմություն՝ 440-ական թվականների վերջերից, երբ մահացել էին իր ուսուցիչներ Մեսրոպ Մաշտոցը և Սահակ Պարթևը՝ հասցնելով մինչև 450-ական թվականների սկիզբը՝ մասնավորապես ներկայացնելով հայ-պարսկական իրադարձությունները։ Համաձայն այլ համանման կարծիքի՝ քանի որ աշխատությունն ավարտվում է պարսից [[Հազկերտ Բ|Հազկերտ]] Բ-ին հաջորդած [[Պերոզ]] թագավորի 5-րդ տարվա դեպքերով, ըստ այդմ Եղիշեի երկը գրված է մոտ 462-465 թթ։ Հարկ է նշել, որ Եղիշեի աշխատությունը արժանահավատ է այնքանով, որ նա եղել է ոչ միայն դեպքերի ականատես, այլև մասնակից։
Հարկ է նշել, որաշխատության հեղինակը ոչ թե 449/50 թվականի [[Արտաշատի ժողով]]ի մասնակից Տեր Եղիշե Ամատունյաց եպիսկոպոսն է, այլ 444/45 թվականի [[Շահապիվանի ժողով|Շահապիվան]]ի եկեղեցական ժողովի մասնակից և քարտուղար՝ դրան երեց Եղիշե Մոկացին, որն այդ ժամանակ [[Վասակ Սյունի (մարզպան)|Վասակ Սյունու]] ադենադպիրն էր։
Եղիշեի պատմությունը բաղկացած է համառոտ առաջաբանից՝ ընծայականից «Դավիթ Երեցու Մամիկոնի հայցեալ» ու յոթ եղանակներից (այսպես էր նա անվանում աշխատության գլուխները) և երկու հավելվածներից՝ «Դարձեալ վասն խոստովանող աշակերտաց նոցունց» և «Անուանք նախարարանցն»։ Հավելվածները եղանակներից տարբերվում են զուտ իրենց վկայաբանական բովանդակությամբ։ Ակներև է, որ Ընծայականը գրված է Պատմության շարադրանքից հետո, որտեղ հեղինակն ամփոփել է իր ողջ ասելիքը։
«Այն գործը, որ պատվիրեցիր, կատարեցի, ո՛վ առաքինի․ Հայոց պատերազմի մասին հրամայեցիր գրել, որի մեջ քչերի հանդեպ շատերն առաքինի գտնվեցին։
Ահա շարադրեցի այս յոթը գլուխների մեջ։
Առաջին՝ Ժամանակը։
Երկրորդ՝ Արևելքի իշխանի ձեռնարկած գործերը։
Երրորդ՝ Եկեղեցու ուխտի միաբանությունը։
Չորրորդ՝ նույն ուխտից բաժանված մի քանի երկպառակությունը։
Հինգերորդ՝ Արևելցիների հարձակումը։
Վեցերորդ՝ Հայերի ընդդիմանալը պատերազմով։
Յոթերորդ՝ Խռովության գործերի երկարաձգումը։
Այս յոթ գլուխների մեջ կարգով գրեցի և մանրամասն շարադրեցի սկիզբը, միջին ու ավարտը,,,»<ref>{{Cite book|title=Վարդանի և հայոց պատերազմի մասին|first=Եղիշե|publisher="Հայաստան"|year=1994|location=Երևան|pages=8}}</ref> ։
Առաջին գլխում նա համառոտ անդրադառնում է [[Արշակունիների թագավորություն|Արշակունիների թագավորության անկման]]ը, պարսից տիրապետության հաստատմանը, ներկայացնում ծանր հարկային քաղաքականությունը, ինչպես նաև հայ նախարարների ունեցած իրավունքները։ Եղիշեն պատմում է, որ հայոց այրուձին անհրաժեշտության դեպքում կռվում էր պարսից զորքի կողքին՝ ընդդեմ երրորդ երկրի։
Երկրորդ գլխում հեղինակը ներկայացնում է Հազկերտ Բ-ի կրոնափոխության առաջարկը, Հայաստան ուղարկված հրովարտակին, ինչպես նաև Արտաշատի ժողովին։ Բացի դրանից վերլուծում Վասակի և Վարդանի կերպարները։
Իր աշխատության առանցքային հատվածը՝ Ավարայրի ճակատամարտը, հեղինակը շարադրել է 6-րդ գլխում, իսկ վերջին գլխում՝ պատերազմի հետևանքները, մասնավորապես Պարսկաստան օտարված մեծամեծերը, որոնց մեջ էր նաւ կաթողիկոս [[Հովսեփ Ա Վայոցձորցի|Հովսեփ Վայոցձորեցի]]ն։ Աշխատությունն ավարտվում է «գերության մեջ տառապող հայ փափկասուն կանանց շանր դրության աննման նկարագրությամբ»։
Եղիշեի երկը 5-րդ դարի առաջին կեսի Սասանյան Պարսկաստանի տիրապետության դեմ մղված հայ ազատագրական պայքարի պատմության համադրությունն է, որն առավել հայտնի է Վարդանանց պատերազմ անունով։ Աշխատության մեջ ներկայացված է ընդամենը 36 տարվա պատմություն՝ 428-464 թթ․։
Ողջ ապստամբական շարժումը հեղինակը բաժանել է երեք շրջանի՝ զսկիզբ, որտեղ խոսվում է Վարդանանց պատերազմի պատճառների մասին, զմիջոցն՝ ներկայացված է ապստամբության սկիզբը և ընթացքը, զկատարումն՝ խոսվում է ապստամբության վախճանի և հետևանքների մասին։ Եղիշեն հստակ նշում է ազատագրական պայքարի գլխավոր պատճառները։ Առաջին պատճառը պարսից կառավարության քրիստոնեահալած քաղաքականությունն էր և մասնավորապես 449 թ․ հայերին ուղարկված հավատափոխման թուղթը։ Երկրորդը՝ հարկային ծանր քաղաքականությունն էր, որը սկսել էր կիրառվել դեռևս 447թ․՝ Հայաստան ուղարկված [[Դենշապուհ]]ի աշխարհագրով։ Երրորդ՝ Հայկական այրուձիի հեռացնելը, որի արդյունքը կլիներ հայերի դիմոադրողական կարողության թուլացումը։ Դրան գումարած՝ պաշտոններից հայերին հեռացնելը։ Հենց այս բոլորի հետևանքով էլ սկսվեցին ժողովրդական հուզումներն ու պատերազմը։ Հազկերտ Բ-ի կործանարար քաղաքականությունը դրդեց հայերին դիմել ինքնապաշտպանական գործողությունների։
Ըստ Եղիշեի՝ հայերի համար դավանանքի կորուստը հավասարազոր է ազգային ինքնության կորստի, քանզի այն մի ամբողջության մեջ է միավորում եկեղեցի, ազգ և երկիր հասկացությունները։ Հեղինակն իր երկում գլխավոր շեշտը դնում է քրիստոնեական կրոնին հավատարիմ մնալու հանգամանքի վրա։ Այն հարցին, թե ինչու է Եղիշեն հեղինակել նման մի երկասիրություն, Եղիշեն բացատրում է այսպես, որպեսզի նեղ օրերում այն լինի «սիրելիների համար՝ մխիթարություն, հուսացողների համար՝ հույս և քաջերի համար՝ քաջալերություն»։
Եղիշեի աշխատությունը հայերեն, գրաբար կամ աշխարհաբար լույս է տեսել շուրջ 30 անգամ։ Հրատարակումներից ամենահաջողվածը 1957 թվականին [[Երևան]]ում լույս տեսածն է։
 
Նա իր պատմությունը գրել է քահանա Դավիթ Մամիկոնյանի պատվերով, և ավարտել է մոտ (458-464) թթ։ Եղիշեի երկը սովորական պատմություն չէ, այլ վկայաբանական բնույթի պատմական դյուցազներգություն։ Եղիշեի նպատակը, ինչպես ինքը գրում է, հույս և քաջություն ներշնչել սիրելիների համար։ Իր այս երկի աղբյուրը ինքն է, քանի որ իրենից առաջ որևէ գիրք չի եղել [[Վարդանանց պատերազմ]]ի հետ կապված։ Եղիշեն ազատագրական շարժումը դիտում է որպես հայրենիքի և եկեղեցու հարատևումը պահպանող շարժում։ Բայց քանի որ ուժերը անհավասար էին, ուստի հայերի ազատագրական պայքարը պետք է դառնար նահատակության, ասինքն՝ հանուն հավատի զոհաբերություն։ Երբ Եղիշեն ասում է '''գիտակցված մահը անմահություն է''', նկատի ունի հանուն հավատի և հայրենիքի իրեն զոհաբերելը, նա կարծում է, որ նախարարների միասնության դեպքում Հայաստանը կարող է դառնալ հզոր, պահպանել իր անկախությունը, ուստի նա իր ոսկեղենիկ մատյանում միասնության կոչ է անում, և նշում է, որ միաբանությունը՝ «Մայր է բարյաց», իսկ անմիաբանությունը ծնում է չարիքներ։ Եղիշեն կարծում է որ երկրում պետք է առաջնություն ունենան հոգևոր առաջնորդները, եկեղեցին։
 
== Ծանոթագրություններ ==
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/wiki/Եղիշե» էջից