«Մասնակից:Sununa/List of chemical element name etymologies»–ի խմբագրումների տարբերություն

[[Քիմիա|Քիմիայի]] պատմության ընթացքում հայտնաբերվել են բազմաթիվ [[քիմիական տարրեր]]: Քանի որ վերջիններսդրանք հայտնաբերվել են տարբեր ժամանակներումվայրերում և վայրերում՝ժամանակաշրջաններում՝ սկսած հնագույն ժամանակներից մինչև մեր օրերը, նրանց անունները ծագել են տարբեր լեզուներից և մշակույթներից: Քիմիական տարրերի անվանումները կարող են ծագել տարբեր աղբյուրներից՝ երբեմն ի պատիվ այն անձի, որը հայտնաբերել է այն, կամ այն վայրի անունով, որտեղ տարրը հայտնաբերվել է: Որոշ տարրեր ունեն [[լատիներեն]] կամ [[հունարեն]] արմատներ, որոնք բխում են տարրի հատկություններից կամ կիրառությունից:

118 քիմիական տարրերից 32-ի հայերեն անունները կապված են [[Երկիր|Երկրի]] վրա գտնվող վայրերի հետ, ևս 8-ն անվանակոչվել են [[Արեգակնային համակարգ|Արեգակնային համակարգի]] մարմինների պատվինանունով.

{{Հիմնական հոդված|Մարդկանց անվամբ կոչված քիմիական տարրերի ցանկ}}19 տարրերի անվանումներ կապված են 20 անձանց անունների հետ. ([[կյուրիում]] տարրն անվանվել է [[Մարի Կյուրի|Մարի]] և [[Պիեռ Կյուրի|Պիեռ Կյուրիների]] պատվինանունով)։ 15 տարր անվանվել է գիտնականների պատվինանունով, ևս չորսն անուղղակիորեն կապված են այլ անձանց անունների հետ<ref name="Boudreaux">{{Cite web|url=http://www.angelo.edu/faculty/kboudrea/periodic/hist_names.htm|title=Derivations of the Names and Symbols of the Elements|last=Kevin A. Boudreaux|publisher=Angelo State University}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFKevin_A._Boudreaux">Kevin A. Boudreaux. [http://www.angelo.edu/faculty/kboudrea/periodic/hist_names.htm "Derivations of the Names and Symbols of the Elements"]. Angelo State University.</cite></ref>: [[Գլենն Սիբորգ|Գլեն Սիբորգը]] և [[Յուրի Հովհաննիսյան|Յուրի Հովհաննիսյանը]] միակ գիտնականներն են, որոնց պատվինանունով քիմիական տարրեր են անվանակոչվել դեռևս նրանց կենդանության որոք: Գիտնական չհանդիսացող չորս անձանց անուններով անվանակոչված տարրերն իրականում անվանվել են որևէ վայրի կամ հաստատության անունով, որն իր հերթին անվանված է եղել այդ մարդկանց անունով[[Սամարիում|.]]

* [[Սամարիում]] տարրի անվանումը կապված է [[սամարսկիտ]] հանքանյութի հետ, որից այն առանձնացվել է: Վերջինս իր հերթին անվանվել է ինժեներ Վասիլի Սամարսկի-Բիխովեցի պատվինանունով:

* կասիոպեում (Cp)` [[Կասիոպեա (համաստեղություն)|Կասիոպեա]] [[Համաստեղություններ|համաստեղության]] և, հետևաբար, անուղղակիորեն առասպելական [[Կասիոպեա (դիցաբանություն)|Կասիոպեայի]] պատվինանունով:

|Ծագում է {{lang-ar|نطرون}}` '' (նատրուն )''` «փրփրող նյութ», [[եգիպտերեն]] netjeri, {{lang-hbo|ברית}}` «օճառ» և {{lang-hbo2he|נתר}}` «ալկալի» (օճառային հեղուկ)<ref>[http://www.bibleist.ru/tmp/lexicon.php?strongid=1287&lang=1&search=Где+встречается%3F&maxcount=10 Библейская симфония с еврейским и греческим словарём]</ref> բառերից: Ի սկզբանե այդպես էին անվանում բնական սոդան ([[նատրիումի կարբոնատ]])։ Հունարենին է անցել νίτρον (''նիտրոն'') ձևով:

Ֆոսֆորը նաև [[Վեներա (մոլորակ)|Վեներա]] մոլորակի կամ [[Հեսպեր|Հեսպերոսի]] հին անվանումն էր:

|ԱնվանումըՀայերեն անվանումը կազմված է կրկնությամբ՝ այլուստ անծանոթչհանդիպող *''ծում'' արմատից՝ ''-բ-''ի հավելմամբ: Համեմատելի է [[վրացերեն]] փոխառյալ ''cumcuma, cumcuba, cuncuba'' բառերի հետ<ref name=":0">{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/787877496|title=Հայերեն ստուգաբանական բառարան|last=Ջահուկյան|first=Գ. Բ.|date=|publisher=Ասողիկ|year=2010|isbn=978-9939-50-121-5|location=Երևան|oclc=787877496}}</ref>: Պարզ չէ, թե *''ծում''-ը կապ ունի արդյոք [[Հնդեվրոպական նախալեզու|հնդեվրոպական]] ''*swelp-''` «այրվել» արմատի հետ, որից հավանաբար ծագում է {{lang-lat|}} ''sulp(h)ur''` «ծծումբ» բառը:

|Անվանվել է [[Սկանդինավիա|Սկանդինավիայի]] պատվինանունով:

|Անվանվել է [[Հունական դիցաբանություն|հունական դիցաբանության]] կերպարների` [[Տիտաններ (դիցաբանություն)|տիտանների]] պատվինանունով:

|Անվանվել է գեղեցկության [[Սկանդինավյան դիցաբանություն|սկանդինավյան]] աստվածուհի [[Ֆրեյա|Ֆրեյայի]] պատվինանունով, որին անվանել են նաև Վանադիս (հին սկանդինավերեն` Vanadís` [[Վաներ|Վաների]] դուստր):

|Թեսալիայում գտնվող հին հունական Մագնեսիա (Μαγνησία) շրջանի պատվինանունով, որտեղ հայտնաբերվել է։

|Գալիումը որպես ազատ մետաղ ստացել է Լեկոկ դե Բուաբոդրանը, որն այն անվանել է իր հայրենի երկրի` [[Ֆրանսիա|Ֆրանսիայի]] պատվինանունով, որի {{lang-lat|}} անվանումն էր Գալիա ({{lang-lat|}}՝ Gallia): Ավելի ուշ մեղադրանքներ են հնչել, որ նա քիմմիական տարրն անվանել էր իր անունով, քանի որ նրա անունը` Լեկոկ, նույն կերպ է հնչում, ինչ ֆրանսերեն le coq` «աքաղաղ» բառը: Այդպես է թարգմանվում նաև {{lang-lat|}} gallus բառը: Սակայն նա պնդել է, որ այդպիսի մտադրություն չի ունեցել<ref>{{Cite journal|last=Weeks|first=Mary Elvira|date=1932-09|title=The discovery of the elements. XV. Some elements predicted by Mendeleeff|url=http://dx.doi.org/10.1021/ed009p1605|journal=Journal of Chemical Education|volume=9|issue=9|pages=1605|doi=10.1021/ed009p1605|issn=0021-9584}}</ref>:

|Անվանվել է [[Գերմանիա|Գերմանիայի]] պատվինանունով:

Տարրն այդպես է անվանակոչվել այն պատճառով, որ նման է [[Տելուր]] տարրին, որն իր անվանումն ստացել է [[Երկիր]]մոլորակի պատվինանունով, որի արբանյակն է Լուսինը։

|Անվանվել է ստրոնցիանիտ հանքանյութի անվանմամբ, որն իր հերթին այդպես է կոչվել [[Շոտլանդիա|Շոտլանդիայում]] գտնվող Ստրոնտիան գյուղի պատվինանունով, որտեղ այն առաջին անգամ հայտնաբերվել է։

|Ծագում է իտերբիտ միներալի անունից, որից առաջին անգամ առանձնացվել է իտրիումը։ Միներալն իր հերթին անվանվել է [[Շվեդիա|Շվեդիայի]] Իտերբի գյուղի պատվին։անունով։

|Անվանվել է հին հունական դիցաբանության հերոսուհի Նիոբեի՝ [[Տանտալոս|Տանտալոսի]] դստեր պատվինանունով` նիոբիում և տանտալ քիմիական տարրերի նմանության պատճառով։

|Անվանվել է [[Ռուսաստան|Ռուսաստանի]] պատվինանունով, [[Կիևյան Ռուսիա|Կիևյան Ռուսիայի]]լատիներեն էկզոնիմ [[Ռուտենիա|Ռուտենիայի]] (Ruthenia) անվամբ:

|Անվանվել է [[(2) Պալաս|Պալաս]][[Աստղակերպ|աստղակերպի]] անունով, որը հայտնաբերվել էր տարրի հայտնաբերումից երկու տարի առաջ։ Աստղակերպն իր հերթին անվանվել է իմաստության և հաղթանակի աստվածուհի [[Աթենաս|Աթենաս Պալասի]] պատվին։անունով։ Պալադիում բառը ծագում է Παλλάδος սեռական հոլովաձևից<ref>{{Cite journal|date=2003-10-01|title=Online etymology dictionary|url=http://dx.doi.org/10.5860/choice.41-0659|journal=Choice Reviews Online|volume=41|issue=02|pages=41–0659-41-0659|doi=10.5860/choice.41-0659|issn=0009-4978}}</ref>:

|Անվանվել է ի պատիվ [[Սերես]] [[Աստղակերպ|աստղակերպի]], որը հայտնաբերվել էր երկու տարի առաջ։ Աստղակերպը, որն այժմ դասակարգվում է որպես [[գաճաճ մոլորակ]], անվանվել է հռոմեական դիցաբանության պտղաբերության աստվածուհի [[Կերես (դիցուհի)|Կերեսի]] պատվինանունով: Կերես բառը ծագում է [[Հնդեվրոպական նախալեզու|հնդեվրոպական նախալեզվի]] ''*ker'' արմատից, որը նշանակում է «աճել»<ref>{{Cite web|url=https://www.behindthename.com/name/ceres|title=Meaning, origin and history of the name Ceres|last=Campbell|first=Mike|website=Behind the Name|language=en|accessdate=2022-01-10}}</ref><ref>{{Cite journal|date=2003-10-01|title=Online etymology dictionary|url=http://dx.doi.org/10.5860/choice.41-0659|journal=Choice Reviews Online|volume=41|issue=02|pages=41–0659-41-0659|doi=10.5860/choice.41-0659|issn=0009-4978}}</ref>:

|Տարրն անվանվել է առասպելական հերոս [[Պրոմեթևս|Պրոմեթևսի]] պատվինանունով, որը [[Զևս|Զևսից]] կրակ էր գողացել և փոխանցել մարդկանց։

|Անվանումը կապված է [[սամարսկիտ]] միներալի հետ, որից այն առաջին անգամ առանձնացվել է: Վերջինս իր հերթին անվանվել է ինժեներ Վասիլի Սամարսկի-Բիխովեցի պատվինանունով:

|Անվանվել է [[Եվրոպա]] [[Մայրցամաք|մայրցամաքի]] պատվինանունով, որտեղ այն հայտնաբերվել է։ Մայրցամաքն իր հերթին անվանվել է [[Փյունիկիա|փյունիկյան]] առասպելական արքայադուստր [[Եվրոպա (դիցաբանություն)|Եվրոպայի]] պատվինանունով:

|Անվանվել է [[Փարիզ|Փարիզի]] պատվինանունով` քաղաքի լատիներեն Լյուտեցիա (''Lutetia'') անունով (գալերենից թարգմանաբար նշանակում է «ցեխոտ տեղ»):

|Անվանվել է [[Կոպենհագեն|Կոպենհագենի]] պատվինանունով` քաղաքի լատիներեն Հաֆնիա (''Hafnia'') անունով:

|Անվանվել է տարրը հայտնաբերողներից [[Մարի Կյուրի|Մարի Կյուրիի]] հայրենիքի` [[Լեհաստան|Լեհաստանի]] պատվինանունով` երկրի լատիերեն Պոլոնիա (''Polonia'') անվանումով:

|Անվանվել է [[Ֆրանսիա|Ֆրանսիայի]] պատվինանունով, որտեղ [[Փարիզ|Փարիզի]] Կյուրի ինստիտուտում ստացվել է առաջին անգամ:

|Անվանվել է [[Սկանդինավյան դիցաբանություն|սկանդինավյան դիցաբանությունում]] ամպրոպի աստված [[Թոր|Թորի]] պատվինանունով:

|Անվանվել է [[Ուրան (մոլորակ)|Ուրան]] մոլորակի պատվինանունով, որը հայտնաբերվել էր ութ տարի առաջ՝ 1781 թվականին: Մոլորակն անվանվել է [[Հունական դիցաբանություն|հունական դիցաբանությունում]] երկնքի աստված[[Ուրանոս|Ուրանոսի]] (''Οὐρανός'') պատվինանունով:

|Անվանվել է [[Նեպտուն]] մոլորակի պատվինանունով, որն իր հերթին անվանվել է [[Հռոմեական դիցաբանություն|հռոմեական դիցաբանությունում]] օվկիանոնսերի աստված [[Նեպտուն (դիցաբանություն)|ՆեպտունիՆեպտունիանունով]]պատվին:

|Անվանվել է այն ժամանակ [[Արեգակնային համակարգ|Արեգակնային համակարգի]] իններորդ մոլորակը համարվող [[Պլուտոն]] [[Գաճաճ մոլորակ|գաճաճ մոլորակի]] պատվինանունով` [[Ուրան (տարր)|ուրանի]] և [[Նեպտունիում|նեպտունիումի]] համանմանությամբ: Մոլորակն իր հերթին անվանումն ստացել է [[Պլուտոն (դիցաբանություն)|Պլուտոն]] աստծո անունից:

|Անվանվել է [[Ամերիկա]] աշխարհամասի պատվինանունով ([[Եվրոպիում|եվրոպիումի]] համնմանությամբ), քանի որ հայտնաբերվել է [[Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ|Միացյալ Նահանգներում]]: Ամերիկա անվանումն իր հերթին ծագում է ֆլորենացի ծովագնաց [[Ամերիգո Վեսպուչի|Ամերիգո Վեսպուչիի]] անունից:

|Անվանվել է [[Պիեռ Կյուրի|Պիեռ]] և [[Մարի Կյուրի|Մարի Կյուրիների]] պատվինանունով, որոնք հայտնաբերել են [[Ռադիում|ռադիումը]] և [[Ռադիոակտիվություն|ռադիոակտիվությունը]]:

|Անվանվել է [[Բերքլի (Կալիֆոռնիա)|Բերքլի]]քաղաքի պատվինանունով, որտեղ առաջին անգամ ստացվել է[[Կալիֆոռնիայի համալսարան (Բերքլի)|Կալիֆոռնիայի համալսարանում]]: Քաղաքն անվանվել է [[Ջորջ Բերկլի|Ջորջ Բերքլիի]] պատվինանունով:

|Անվանվել է[[Կալիֆոռնիայի համալսարան (Բերքլի)|Բերքլիի Կալիֆոռնիայի համալսարանի]] պատվինանունով, որտեղ առաջին անգամ ստացվել է: Ինչպես գրել են հեղինակները, այս անունն ընտրելով` նրանք ցանկանում էին նշել, որ իրենց համար նույնքան դժվար էր նոր տարր հայտնաբերելը, որքան մեկ դար առաջ Ամերիկայի նորաբնակների համար [[Կալիֆոռնիա]] հասնելը: