|
Խորհրդային տարիներին Մարտակերտը հայտնի էր հիմնականում գյուղատնտեսական և սննդի արդյունաբերությամբ, տնտեսական կապի մեջ էր իրենից ոչ հեռու գտնվող Մարգուշևան (Լենինավան, [[Մարաղա (քաղաք)|Մարաղա]]) հայկական և Միր-Բաշիր ([[Թարթառ (քաղաք)|Թարթառ]]) ադրբեջանական քաղաքների հետ։ Երկաթուղային կապն ապահովվում էր [[Աղդամ]] և [[Բարդա]], հազվադեպ՝ մարզկենտրոն [[Ստեփանակերտ]] քաղաքների հետ։ Ավտոխճուղով կապված էր վերոնշյալ քաղանքերին, ինչպես նաև՝ Քելբաջարին ([[Քարվաճառ]])։ Վերջինս [[Ադրբեջանական ԽՍՀ]] մյուս շրջանների հետ կապվում էր միայն ԼՂԻՄ [[Մարտակերտի շրջան]]ով։ Քաղաքի բնակչությունն աճեց ավելի քան երկու անգամ։
1988-1994 թվականների [[Արցախյան շարժում|Արցախյան շարժման]] տարիներինսկզբին սկսեցինՄարտակերտի ռազմականհիմնարկ-ձեռնարկությունների աշխատողները կազմակերպել են բողոքի ցույցեր, ստորագահավաք և այլն։ գործողություններ։Ռազմական Դրանքգործողությունները վերաճեցին [[Արցախյան ազատամարտ|պատերազմի]], երբ ԼՂԻՄ-ը և [[Շահումյանի շրջան (Ադրբեջանի ԽՍՀ)|Շահումյանի շրջան]]ը անկախացան (սեպտեմբերի 2, 1991)՝ որպես Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն։ Շրջանի տարածքը պաշտպանելու համար ստեղծվել են աշխարհազորայինների շտաբ (ընդհանուր համակարգող՝ Վ. Բեգլարյան, շտաբի պետ՝ Վ. Խոնդկարյան), ինքնապաշտպանական երեք զինված ջոկատներ (հրամանատարներ՝ Ա. Բաղդասարյան, Ա. Նավթալյան, Վ. Մինասյան)։ Մարտակերտում էր նաև շրջանում կազմավորված ինքնապաշտպանական բոլոր ջոկատների մարտական գործողությունները համակարգող շտաբը (համընդհանուր ղեկավար՝ Վ. Գալստյան, շտաբի պետ՝ [[Հայկազ Բաղմանյան]])։ 1988-1992 թվականներին Մարտակերտի և Հայաստանի կամավորական ջոկատները, [[Արցախի Հանրապետության ինքնապաշտպանական ուժեր]]ը մարտեր են մղել հակառակորդի գերակշիռ ուժերի դեմ։ 1992 թվականին քաղաքում ծավալվեցին ղարաբաղյան պատերազմի մարտերը․ սկզբում շրջանի արևմտյան հատվածում՝ Քելբաջարի շրջանի հարևանությամբ, գրավվեց դրա անկլավ Աղդաբան գյուղը: Ստեփանակերտի և Շուշիի շուրջ վարվող մարտական գործողություններից հետո կռիվը տեղափոխվեց նաև Արցախի հյուսիս․ ապրիլի 10-ին տեղի է ունենում [[Մարաղայի կոտորած]]ը։ Հուլիսի 4-ին [[Գորանբոյ գործողություն|ամառային հարձակման ընթացքում]] ադրբեջանցիները գրավեցին Մարտակերտը և վերահսկեցին այն գրեթե մեկ տարի: Շուրջ 50 հազար բնակիչ ունեցող շրջանը գրեթե ամբողջությամբ հայաթափվեց, ապա 1993 թվականի հունիսի 27-ին [[Մարտակերտի ազատագրման ռազմական գործողություն (1993)|քաղաքն ազատագրվեց]] Արցախի Պաշտպանության բանակի կողմից: [[Արցախի Հանրապետության «Մարտական խաչ» 1-ին աստիճանի շքանշան]]ով պարդևատրվել են 5, «Մարտական խաչ» 2–րդ աստիճանի շքանշանով՝ 40 ազատամարտիկ։ Զոհվել է 134 ազատամարտիկ։<ref name="ՂԱՊ">Ղարաբաղյան ազատագրական պատերազմ.1988-1994, Ե., ՀՀՀ, 2004, էջ 466-467։</ref>։ Շրջան վերադարձան հայերի փոքր մասը։ Հուլիսի 28-ին Մարտակերտի մոտակայքում հանդիպում են Ադրբեջանի և Լեռնային Ղարաբաղի պաշտոնյաները` պայմանավորվելով կարճատև հրադադար հաստատել։ 1994 թվականին պատերազմն ավարտվում է, և Մարտակերտի մի քանի գյուղեր մնում են Ադրբեջանի կազմում։
Քաղաքը հրետանակոծվել է [[Քառօրյա պատերազմ|2016]] և [[Հայ-ադրբեջանական պատերազմ (2020)|2020]] թվականների պատերազմների ժամանակ, որոշակի վնասներ կրել նաև ռազմական գործողությունների ընթացքում ([[Հայ-ադրբեջանական ռազմական բախում (մարտ, 2008)|2008]], [[Հայ-ադրբեջանական ռազմական բախում (սեպտեմբեր, 2010)|2010]])։
|'''style="background: bgcolor="#DEB887" |'''4 262 (100 %)'''
|}
== Մարտակերտը Արցախյան ազատամարտին ==
Շարժման սկզբին Մարտակերտի հիմնարկ-ձեռնարկությունների աշխատողները կազմակերպել են բողոքի ցույցեր, ստորագահավաք և այլն։ Շրջանի տարածքը պաշտպանելու համար ստեղծվել են աշխարհազորայինների շտաբ (ընդհանուր համակարգող՝ Վ. Բեգլարյան, շտաբի պետ՝ Վ. Խոնդկարյան), ինքնապաշտպանական երեք զինված ջոկատներ (հրամանատարներ՝ Ա. Բաղդասարյան, Ա. Նավթալյան, Վ. Մինասյան)։ Մարտակերտում էր նաև շրջանում կազմավորված ինքնապաշտպանական բոլոր ջոկատների մարտական գործողությունները համակարգող շտաբը (համընդհանուր ղեկավար՝ Վ. Գալստյան, շտաբի պետ՝ [[Հայկազ Բաղմանյան]])։ 1988-1992 թվականներին Մարտակերտի և Հայաստանի կամավորական ջոկատները, [[Արցախի Հանրապետության ինքնապաշտպանական ուժեր]]ը մարտեր են մղել հակառակորդի գերակշիռ ուժերի դեմ։ 1992 թվականի հուլիսի 4-ին ԽՄՀՄ 4-րդ բանակի աջակցությամբ հակառակորդն սկսել է լայնածավալ մարտական գործողություններ և գրավել Մարտակերտը։ Մարտակերտի, Կենտրոնական, Ասկերանի, Մարտունիի Պաշտպանության շտաբները, 5-րդ կամավորական բրիգադը (հրամանատար՝ [[Մանվել Գրիգորյան]]) և ՀՀ կամավորական ջոկատները 1993 թվականի հունիսի 12-ին ձեռնարկել են Մարտակերտի և [[Մարտակերտի շրջան|շրջանի]] բնակավայրերի ազատագրման խոշորամասշտաբ ռազմական գործողություն և 1993 թվականի հունիսի 28-ին ազատագրել են քաղաքը։ [[Արցախի Հանրապետության «Մարտական խաչ» 1-ին աստիճանի շքանշան]]ով պարդևատրվել են 5, «Մարտական խաչ» 2–րդ աստիճանի շքանշանով՝ 40 ազատամարտիկ։ Զոհվել է 134 ազատամարտիկ։<ref name="ՂԱՊ">Ղարաբաղյան ազատագրական պատերազմ.1988-1994, Ե., ՀՀՀ, 2004, էջ 466-467։</ref>։
== Տես նաև ==
* [[Մարտունի (Արցախ)|Մարտունի]]
* [[Մարտակերտի ազատագրման ռազմական գործողություն (1993)]]
* [[Մարտակերտի շրջան (ԼՂԻՄ)|Մարտակերտի շրջան]], ԼՂԻՄ
* [[Մարտակերտի շրջան]], Արցախ
== Ծանոթագրություններ ==
|
