|
== Մշակույթ ==
ՀՀ Վայոց ձորի մարզի բնակչության զբաղվածության ամենամեծ տոկոսը բաժին է ընկնում գյուղատնտեսությանը։ Ազգաբնակչության 65,0 %-ը կազմում է գյուղական բնակչությունը։ Մարզում գյուղատնտեսական արտադրությունը հիմնականում կազմակերպվում է գյուղացիական տնտեսությունների և այլ տնտեսվարող սուբյեկտների միջոցով։ 2013թ.-ի դրությամբ մարզում գործում են 11439 գյուղացիական տնտեսություններ և գյուղատնտեսությամբ զբաղվող 11 տնտեսվարող այլ սյուբեկտներ։ 326.Գյուղատնտեսական հողատեսքերը ընդգրկում են մարզի ընդհանուր տարածքի 83,0%- ը (190340.8հա)։ Աղյուսակ 1-ում ներկայացված են մարզի գյուղատնտեսական հողատեսքերը։ Վայոց ձորի մարզի գյուղատնտեսության համախառն արտադրանքը կազմել է` 2010թ.` 13.9 մլրդ դրամ, 2011թ. 15.7 մլրդ դրամ, 2012թ.՝ 18.2.0 մլրդ դրամ և 2013թ.՝ 20 մլրդ դրամ։ Մարզի բնակլիմայական պայմանները ցածրադիր և միջին գոտում նպաստավոր են բանջարաբուծության, խաղողագործության և պտղաբուծության համար, իսկ բարձրադիր գոտին` հացահատիկի, կերային մշակաբույսերի ու անասնապահության համար։ 327. ՀՀ կառավարության կողմից մարզի հողօգտագործողներին աջակցելու նպատակով մարզին տրամադրվում է աշնանացան ցորենի առաջին վերարտադրության, գարնան գարու, առվույտի, կորնգանի և եգիպտացորենի բարձորակ սերմացուներ, որի արդյունքուն 2014թ. նախորդ տարվա համեմատ ընդhանուր ցանվող տարածքները ավելացել են 180 հա-ով:
=== Գրադարաններ և թանգարաններ ===
==== Բուսաբուծություն ====
[[Պատկեր:Eagle carpet final (trsp).png|մինի|322x322փքս|[[20-րդ դար|20-րդ դարի]] [[Հայկական գորգ|հայկական արծվագործ]] [[Արփի (գյուղ)|Արփի գյուղից]]։ Պահվում է [[Եղեգնաձորի երկրագիտական թանգարան|Եղեգնաձորի երկրագիտական թանգարանում]]։]]
Բուսաբւծությունը ընդհանուր գյուղատնտեսական համախառն արտադրանքի մեջ կազմում է 33.9 % նախկինում և այժմ բուսաբուծության առաջատար ճյուղեր են համարվում պտղաբուծությունը, խաղողագործությունը, բանջարաբուծությունը և հացահատիկի արտադրությունը։ Աղյուսակ 6.2-ում ներկայացված են մարզում հիմնական մշակվող
Վայոց ձորի մարզում կան բազմաթիվ մշակութային օջախներ՝ [[Գրադարան|գրադարաններ]], [[Թանգարան|թանգարաններ]], [[Թատրոն|թատերասրահներ]] և այլն։ 2014 թվականի տվյալներով, մարզի տարածքում գործում են թվով 45 գրադարաններ, որոնցից մեկը՝ [[Վայոց ձորի մարզային գրադարան|մարզային կենտրոնական]], չորսը՝ քաղաքային, իսկ մնացյալ քառասունմեկը՝ գյուղական։ Ամենամեծ գրադարանը [[Վայոց ձորի մարզային գրադարան|Վայոց ձորի մարզային գրադարանն]] է, որը գտնվում է [[Եղեգնաձոր|Եղեգնաձոր քաղաքում]]։ Իսկ արդեն [[2018|2018 թվականի]] [[Հունվարի 1|հուվարի 1-ի]] դրությամբ, գրադարանն ունի 65 814 պահպանության միավորից բաղկացած հավաքածու՝ գրքեր, պարբերական մամուլ, տեսալսողական նյութեր, էլեկտրոնային տեղեկատվության միջոցներ։ Գործունեության առարկան ազգային, արտասահմանյան տպագիր արտադրանքի հավաքածուի պահպանումն է, համալրումը, մշակումը, գրադարանային, տեղեկատվական, մատենագիտական սպասարկման կազմակերպումը, գրադարանների զարգացման գիտական և մեթոդական աջակցության ապահովումը: 2013-ից ի վեր հանրային կարգավիճակ ունի նաև Վայքի գրադարանը։
Վայոց ձորում գործում են թվով չորս թանգարաններ, որոնցից երեքը գտնվում են [[ՀՀ մշակույթի նախարարություն|Հայաստանի Հանրապետության մշակույթի նախարարության]], իսկ մեկը՝ Վայոց ձորի մարզպետարանի ենթակայության ներքո։ Եղեգնաձորում և [[Ջերմուկ (քաղաք)|Ջերմուկում]] գործում են [[Հայաստանի ազգային պատկերասրահ|Հայաստանի ազգային պատկերասրահի]] մասնաճյուղեր։ [[Եղեգնաձորի պատկերասրահ|Եղեգնաձորի պատկերասրահի]] վերանորոգումից հետո մասնաճյուղի վերաբացումը համընկել է [[Մոմիկ|միջնադարյան մանրանկարիչ Մոմիկի]] ծննդյան 750-ամյակին նվիրված տոնակատարությունների հետ, և պատկերասրահում ցուցադրվել է նաև Մոմիկի և իր ժամանակակիցների աշխատանքները։ Ընդհանուր հաշվով, Վայոց ձորի պատկերասրահներում ցուցադրվում են այնպիսի արվեստագետների աշխատանքներ, ինչպիսիք են [[Մարտիրոս Սարյան|Մարտիրոս Սարյանը]], [[Խաչատուր Իսկանդարյան|Խաչատուր Իսկանդարյանը]], [[Անատոլի Պապյան|Անատոլի Պապյանը]], [[Հովհաննես Զարդարյան|Հովհաննես Զարդարյանը]], [[Արա Սարգսյան|Արա Սարգսյանը]], [[Էդուարդ Իսաբեկյան|Էդուարդ Իսաբեկյանը]] և այլք։
Աղյուսակ 6.2-ից երևում է, որ մարզում հացահատիկի և հատիկաընդեղենային մշակաբույսերի ցանքատարածությունները վերջի տարիներին նվազել են, որովհետև հիմնականում մշակվում են անջրդի վարելահողերի վրա /70 %/, որտեղ չի կիրառվում ցանքաշրջանառություն ու լիարժեք պարարտացում, ցածր է հողի բնական բերրիությունը, որի արդյունքում բերքատվությունը լինում է ցածր և տնտեսապես ոչ շահավետ։
[[Գլաձոր (համայնք)|Գլաձոր համայնքի]] [[Վերնաշեն|Վերնաշեն գյուղի]] տարածքում գործում է [[Գլաձորի համալսարան|«Գլաձորի համալսարան» պատմամշակութային արգելոց-թանգարանը]]։ Թանգարանային ցուցադրությունը կազմակերպվում է Սուրբ Հակոբ եկեղեցում և [[Թանահատի վանք|Թանահատի վանական համալիրում]], նվիրված է [[Գլաձորի համալսարան|Գլաձորի համալսարանի]] հիմնադրման պատմությանը, գործունեությանը, [[Միջնադարյան Հայաստան|միջնադարյան Հայաստանի]] հոգևոր, գիտական, հասարակական կյանքում նրա ունեցած դերին ու նշանակությանը: Վայոց ձորի մարզի կարևորագույն մշակութային ու գիտակրթական օջախներից է նաև [[Եղեգնաձորի երկրագիտական թանգարան|Եղեգնաձորի երկրագիտական թանգարանը]]։ Թանգարանում ամփոփված են Վայոց ձոր մարզի տարածքից հայտնաբերված պատմական տարբեր ժամանակաշրջանների հնագիտական ուշագրավ նյութեր, մի շարք եզակի նմուշներ։ Եղեգնաձորի երկրագիտական թանգարանում պահպանվում է Վայոց ձորի նյութական մշակույթի ամենամեծ հավաքածուն:
=== Բնապահպանություն ===
Վայոց ձորի [[Բնապահպանական ճգնաժամ|բնապահպանական հիմնախնդիրները]] ունեն համապետական նշանակություն։ Մարզի էկոլոգիական ծրագրերի հիմնական ուղղություններն են համարվում [[Անտառ|անտառների]] վերականգնումը, վերարտադրությունը, անտառային ռեսուրսների պահպանությունը և կայուն օգտագործումը, [[Հողերի դեգրադացիա|հողերի դեգրադացիայի]] կանխումը, [[Անապատացում|անապատացմանը]] նպաստող մարդածին գործոնների նվազեցումը, բնական կերահանդակների կայուն կառավարումը, [[Կենսաբազմազանություն|կենսաբազմազանության]] պահպանությունը, [[Ջրային ռեսուրսների կառավարում|ջրային ռեսուրսների արդյունավետ կառավարումն ու օգտագործումը]], ինչպես նաև [[Թափոնների կառավարում|արդյունաբերական թափոնների և կենցաղային աղբի հեռացումը]]<ref name=":0">{{Cite journal|last=|first=|date=|title=Հայաստանի Հանրապետության Վայոց ձորի մարզի 2015-2018 թվականների սոցիալ-տնտեսական զարգացման ծրագիր|url=https://www.e-gov.am/u_files/file/decrees/kar/2015/01/15_0038_1.pdf|journal=Վայոց ձորի մարզպետարան|doi=|pmid=|access-date=}}</ref>։
[[Պատկեր:Mountain Amulsar, Armenia.jpg|ձախից|մինի|250x250փքս|[[Ամուլսար լեռ|Ամուլսար լեռը]]՝ 2987 մետր բարձրությամբ։ Լեռն ընդգրկված է [[Ամուլսարի հանքավայր|համանուն ոսկու հանքավայրի]] տարածքում, որի [[Ամուլսարի հանքավայր#Հանքավայրի շահագործման դեմ պայքար|շահագործման դեմ]] շարունակաբար պայքարում են բնապահպանական մի շարք խմբեր։]]
Վայոց ձորի մարզում գոյություն ունեցող [[Բնության հատուկ պահպանվող տարածքներ|բնության հատուկ պահպանվող տարածքները]] 2013 թվականի հողային հաշվեկշռով կազմում է 18169.5 հա<ref name=":0" />։ Դրանք են [[Ջերմուկի ջրաբանական արգելավայր|Ջերմուկի ջրաբանական արգելավայրը]], [[Ջերմուկի անտառային արգելավայր|Ջերմուկի անտառային արգելավայրը]], [[Հերհերի նոսրանտառային արգելավայր|Հերհերի նոսրանտառային արգելավայրը]] և [[Եղեգնաձորի արգելավայր|Եղեգնաձորի պետական արգելավայրը]]։ Վայոց ձորում հաշվվում են շուրջ 54 [[Բնության հուշարձաններ|բնության հուշարձանների]]։ 2010 թվականից ի վեր [[Արփա|Արփա գետի ավազանի]] ձախափնյա մասը կազմող [[Վայքի լեռներ|Վայոց ձորի լեռնաշղթայի]] հյուսիս-արևմտյան հատվածում գործում է [[Գնիշիկ|«Գնիշիկ» հատուկ պահպանվող տարածքը]] («Գնիշիկ» պահպանվող լանդշաֆտ)<ref>{{Cite journal|last=Հայաստանի Հանրապետության բնապահպանության նախարարություն|first=|date=|title=«Գնիշիկ» պահպանվող լանդշաֆտի կառավարման պլան (2014-2018)|url=http://www.mnp.am/uploads/1/1512403037Gnishik_Management-Plan_2014-2018_Oct_2013%20compressed.pdf|journal=|doi=|pmid=|access-date=}}</ref>:
[[Պատկեր:429 Djermouk canyon à l'entrée de la ville vu du pont.JPG|մինի|245x245փքս|Ջերմուկի կիրճն ու անտառները [[Ջերմուկի անտառային արգելավայր|անտառային արգելավայրի]] տարածքում՝ [[Աշուն|աշնանային եղանակին]]։]]
Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների ստեղծման հիմնանպատակը [[Հանքային ջուր|հանքային ջրերի]] տաք աղբյուրների սնման ավազանների, [[Գիհի|ռելիկտային գիհու]] և [[Կաղնի|խոշոր առեջ կաղնու]] [[Անտառ|լեռնային անտառների]], [[Կենդանական աշխարհ|կենդանական աշխարհի]] և այլ արժեքավոր համակարգերի առավել արդյունավետ պահպանությունն է։ Մարզի գրեթե բոլոր [[Էկոհամակարգ|էկոհամակարգերը]] ենթարկվում են մարդու ուղղակի կամ անուղղակի ազդեցությանը, որի արդյունքում էական վնասներ է կրում տարածաշրջանի բուսական և կենդանական աշխարհը՝ ինչպես և ողջ բնական միջավայրը։
=== Արվեստ ===
Մարդու տնտեսական գործունեությունը և դրա վնասակար հետևանքները առավել ակնառու և նկատելի են [[Անտառ|անտառային]] ու [[Ջրային ռեսուրսներ|ջրային էկոհամակարգերի]] վրա։ Այդօրինակ դեպքերից առանձնահատուկ հնչեղություն է ստացել [[Ամուլսարի հանքավայր#Հանքավայրի շահագործման դեմ պայքար|Ամուլսարի ճգնաժամն ու տեղի ոսկու հանքավայրի շահագործման դեմ պայքարը]], որը ընթանում է 2018 թվականից ի վեր։ [[Ամուլսարի հանքավայր|Ամուլսարի հանքավայրի]] շինարարության ընթացքում մի քանի անգամ վնասվել է մոտակա բնակավայրերի ([[Ջերմուկ (քաղաք)|Ջերմուկ]], [[Գնդեվազ]]) խմելու ջրի խողովակը, աղտոտվել են [[Խմելու ջուր|խմելու ջրերը]], ոռոգման համար նախատեսված ջրամբարները, հանքավայրից տարածվող փոշուց վնասվել են և անպիտան են դարձել խոտհարքներըն ու ցանքատարածությունները, կեղտաջրեր են լցվել մոտակա առվակներն ու գետերը։ Ամուլսարի հանքի շահագործման հնարավոր ռիսկերի վերաբերյալ հասարակական տարբեր շերտեր, փորձագետներ, բնապահպաններ իրենց մտահոգություններն են բարձրաձայնել, որոնք կապված են Ջերմուկի հանքային ջրերի, մոտակա ջրամբարների (այդ թվում՝ [[Կեչուտի ջրամբար|Կեչուտի ջրամբարի]]), գետերի (Արփա), գետակների, ինչպես նաև [[Սևանա լիճ|Սևանա լճի]] աղտոտման, [[Աղտոտում|շրջակա միջավայրի թունավորման]], բնակչության առողջական վիճակի վատթարացման հետ<ref name="զֆկյսֆիկվյսֆհիւհֆ1">[http://www.armecofront.net/amulsar/experts/ «Ամուլսարում ոսկու արդյունահանման ծրագիրն այս տեսքով մեծ սպառնալիք է շատ լավ որակի ջրերի համար և լուրջ խնդիր է լինելու ձեր թոռների համար». միջազգային անկախ փորձագետներ», ''armecofront.net''], ([https://web.archive.org/save/http://www.armecofront.net/amulsar/experts/ արխիվացված]):</ref><ref name="ԶԴԿՖակյդֆկյա 2">[http://www.armecofront.net/amulsar/final-expert-summary/ «ՀՀ կառավարությունը և քաղաքացիները պետք է դադարեցնեն Ամուլսարի ոսկու ծրագիրը․ միջազգային փորձագետներ», ''armecofront.net''], ([https://web.archive.org/save/http://www.armecofront.net/amulsar/final-expert-summary/ արխիվացված]):</ref> Կլիմայական փոփոխություններով պայմանավորված էկոմիջավայրի դեմ ի հայտ է գալիս անտառային հրդեհների սպառնալիքը։ Նախորդ տարիներին մարզի անտառծածկույթը զգալի կորուստ է կրել նաև էներգետիկ ճգնաժամի և 2001 թվականին բռնկված հրդեհի պատճառով։
|
