«Առյուծ»–ի խմբագրումների տարբերություն

{{Taxobox|name=Առյուծ|latin=''Panthera leo''|image file=Lion_cub_with_mother.jpg|image descr=Էգ առյուծն իր կորյունի հետ|image title=290px|iucnstatus=VU | image file2 =Lion view.jpg | iucn=15951|regnum=Կենդանիներ|phylum=[[Քորդավորներ]]|classis=[[Կաթնասուններ]]|ordo=[[Գիշատիչներ]]|familia=[[Կատվազգիներ]]|genus=[[Հովազներ]]|species='''Առյուծ'''|wikispecies=Panthera leo|commons=Category:Panthera leo|itis=183803|ncbi=9689|range map=Wiki-Panthera leo.png|range legend=}}'''Առյուծ''' ({{lang-lat|''Panthera leo''}}), [[Կատվազգիներ|կատվազգիներիկատվազգիներ]]ի [[Ընտանիք (կենսաբանություն)|ընտանիքի]] [[Գիշատիչներ|գիշատիչ]] [[կաթնասուն]], որը համարվում է նաև հովազների ցեղի չորս խոշոր ներկայացուցիչներից մեկը<ref name="IUCN2">{{cite web|url=https://www.iucnredlist.org/species/15951/115130419|title=''Panthera leo''|last=|first=|author2=Փակեր|date=|year=2016|website=|publisher=[[IUCN]]|accessdate=|author3=Ֆունսթոն Ֆ․|author4=Հենշել|author5=Նովել Կ․||journal=Համաշխարհային կարմիր գրքի խոցելի տեսակներ|author=Բաուեր Հ․}}</ref>։ Առյուծները խոշոր չափերի մկանոտ, բաշավոր կատուներ են, որոնց արտաքին բնութագրիչներն են կարճ, կլորավուն գլուխը, ցածր պարանոցը, շրջանաձև ականջները, ինչպես նաև երկար և մազոտ պոչը։ Առյուծների մոտ հստակորեն արտահայտված է սեռական տարբերակվածությունը (դիմորֆիզմը)․ արուների միջին համեմատական քաշը կազմում է 150-250 կգ, էգերինը՝ 120-182 կգ։ Ի տարբերություն էգերի՝ արուներն ունեն կրծքավանդակը և պարանոցը ծածկող բաշ, որն էլ այս տեսակի գլխավոր տարբերակիչ առանձնահատկությունն է։ Առյուծներն ապրում են խմբերով․ դասական փրայդը կազմված է մի քանի ազգակից արուներից, չափահաս էգերից և ձագերից՝ կորյուններից։

Առյուծները ակտիվ գիշատիչներ են և կարևոր նշանակություն ունեն [[Շրջակաշրջակա միջավայր|շրջակա միջավայրի]]ի [[Կենսաբազմազանություն|կենսաբազմազանության]] ձևավորման և պահպանության համար։ Առյուծների խմբի որոշ առանձնյակներ հայտնի են որպես [[Մարդակերություն|մարդակերներ]], թեպետ սա տեսակի [[Մարսողություն|սննդառության]] ուղղակի բնութագրիչներից չէ։

Պայմանականորեն, առյուծները բնակվում են [[Անտառ|խոտածածկ տարածություններում]] և [[Սավաննա|ազատ սավաննաներում]]։ Մյուս մեծ կատուների համեմատությամբ՝ առյուծները շատ ավելի ընտելացած են ցերեկային կենսակերպին, սակայն որոշ հանգամանքներից ելնելով կարող են ակտիվություն ցուցաբերել նաև գիշերային ժամերին։ [[Պլեյստոցեն|Պլեյստոցենի ժամանակաշրջանում]] այս կենդանիները տարածված են եղել ամբողջ [[Եվրասիա|Եվրասիայում]]յում, [[Աֆրիկա|Աֆրիկայում]]յում և [[Հյուսիսային Ամերիկա|Հյուսիսային Ամերիկայում]]յում, սակայն ներկայումս վերջիններիս պոպուլյացիաները պահպանվել են բացառապես [[Ենթասահարական Աֆրիկա|Ենթասահարական Աֆրիկայում]]յում և [[Հնդկաստան|արևմտյան Հնդկաստանի]] մի փոքր հատվածում։

[[1996|1996 թվականին]] առյուծները [[Կարմիր գիրք|ԲՊՄՄ Համաշխարհային Կարմիր գրքում]] գրանցվել են որպես «խոցելի տեսակներ»․ միայն [[1990-ական թվականներ|1990-ական թվականներից]]ից ի վեր Աֆրիկայում առյուծների թվաքանակը նվազել է 43%-ով։ Ներկայումս այս կատվազգիները գլխավորապես հանդիպում են [[Բնությանբնության հատուկ պահպանվող տարածքներ|բնության հատուկ պահպանվող տարածքներում]]։ում։ Թեպետ առյուծների կրճատման բնական պատճառներն ամբողջությամբ հայտնի չեն, այնուամենայնիվ, հարկ է նշել մարդու կենսագործունեության անուղղակի ներգործության բացասական հետևանքների մասին։

Առյուծների կերպարը մշակույթում ամենամեծ տարածումը գտած կենդանական խորհրդանիշներից է, որն ամենատարբեր ձևերով ուղեկցել է մարդկությանը՝ իր պատմության ամբողջ ընթացքում։ Առյուծների պատկերով կանգնեցվել են արձաններ, նրանց մասին հյուսվել են լեգենդներ և առասպելներ, ինչպես նաև վերջիններս կերպարը դարձել է տարբեր պետությունների ազգային խորհրդանիշների բաղկացուցիչ մաս։ Հնագույն աղբյուրները վկայում են դեռևս վաղ շրջանում [[Հռոմեական կայսրություն|Հռոմեական կայսրությունում]]ում առյուծների վարժեցման մասին։ Այս կատվազգիների հնագույն նկարներ են հայտնաբերվել [[Ֆրանսիայի պատմություն|հազարամյակների պատմություն]] ունեցող [[Լասկո քարանձավ|Լասկոյի]] և [[Շովե քարանձավ|Շովեի քարանձավներում]]։ Առյուծը պատկերված է նաև [[Հայաստանի զինանշան|Հայաստանի]] և [[Երևանի զինանշան|քաղաքամայր Երևանի զինանշաններին]]։

Առյուծների [[Կարգաբանություն|միջազգային կարգաբանական]] անվանումն է ''Panthera leo'', որի համար հիմք է ծառայել [[լատիներեն]] «leo» բառը<ref>{{Cite book|title=Cassell's Latin Dictionary|last=Սիմփսոն|first=Դ․Փ․|publisher=Cassell Ltd.|year=1979|isbn=978-0-304-52257-6|edition=5-րդ հրատարակչություն|location=Լոնդոն, Միացյալ Թագավորություն|page=342|pages=}}</ref>։ Ինքնին, այս բառի լատիներեն տարբերակը փոխառություն է [[Հինհին հունարեն|հին հունարենից]]ից (հին հունարենում՝ λέων ― լեոն)<ref name="Liddell 19802">{{Cite book|title=հունարեն-անգլերեն բառարան|last=Լիդել|first=Հենրի Ջորջ|last2=Սքոթ|first2=Ռոբերտ|publisher=[[Օքսֆորդի համալսարան]]ի հրատարակչություն|year=1980|isbn=978-0-19-910207-5|location=Միացյալ Թագավորություն|page=411|pages=}}</ref>, որն էլ հավաստում է գիտական եզրի հունական ծագման մասին։ Վերոհիշյալ բառը որոշակի ձևափոխությունների ենթարկվելով կիրառվում է [[Ռոմանական լեզուներ|ժամանակակից ռոմանական]] և [[Սլավոնականսլավոնական լեզուներ|սլավոնական լեզուներում]]։ում։ [[Եբրայերեն|Եբրայերենում]]ում ևս բառը արտասանվում է գրեթե նույնությամբ (לָבִיא‎ ― լավի)<ref>{{Cite encyclopedia|title=Առյուծ|encyclopedia=Օքսֆորդի անգլերեն բառարան|editor1=Սիմփսոն Ջոն|editor2=Էդմունդ Վեյներ|year=1989|edition=2-րդ հրատարակչություն|location=Օքսֆորդ, ՄԹ|publisher=«Քլարենդոն» հրատարակչություն|isbn=978-0-19-861186-8}}</ref>:

[[Հայերեն|Հայերենում]]ում կիրառվող «առյուծ» տարբերակն ունի բնիկ [[Հնդեվրոպական լեզվաբանություն|հնդեվրոպական ծագում]] և առաջացել է «reug՛» (թարգմանաբար նշանակում է «մռնչալ») բառարմատից<ref>{{Գիրք|հեղինակ=Հրաչյա Աճառյանի անվան Լեզվի Ինստիտուտ|մաս=|վերնագիր=Ժամանակակից հայոց լեզվի բացատրական բառարան|բնօրինակ=|հղում=http://www.nayiri.com/imagedDictionaryBrowser.jsp?dictionaryId=29&dt=HY_HY&query={{PAGENAME}}|հրատարակություն=|պատասխանատու խմբագիր=|վայր=Երևան|հրատարակչություն=Հայկական ՍՍՀ Գիտությունների Ակադեմիայի Հրատարակչություն|թվական=1969|հատոր=|էջերի թիվ=|մեջբերվող էջեր=|isbn=}}</ref>։ Գրական և խոսակցական լեզվուն օգտագործվում են նաև «շեր» և «ասլան» փոխառությունները, իսկ «ուշբան» տարբերակը բնորոշ է բարբառային լեզվին<ref>{{Գիրք|հեղինակ=Էդուարդ Բագրատի Աղայան|մաս=|վերնագիր=Արդի հայերենի բացատրական բառարան|բնօրինակ=|հղում=http://www.nayiri.com/imagedDictionaryBrowser.jsp?dictionaryId=24&query={{PAGENAME}}|հրատարակություն=|պատասխանատու խմբագիր=|վայր=Երևան|հրատարակչություն=Հայաստան|թվական=1976|հատոր=|էջերի թիվ=|մեջբերվող էջեր=|isbn=}}</ref>։

Առյուծների «''Felis leo»'' գիտական անվանումն առաջին անգամ օգտագործվել է շվեդ գիտնական [[Կառլ Լիննեյ|Կառլ Լիննեյի]]ի կողմից, որը վերջինս հիշատակել է իր հեղինակավոր «Բնության համակարգ» (''Systema naturae'') աշխատությունում։ [[18-րդ դար|18-րդ դարի]]ի կեսերից մինչև [[20-րդ դար|20-րդ դարն]]ն ընկած ժամանակահատվածում նկարագրվել և ներկայացվել են առյուծների 25 տարատեսակ խմբավորման առանձնյակներ, որոնցից 11-ը 2005 թվականին ճանաչվել են անկյունաքարային նշանակության ենթատեսակներ։ Վերջիններս միմյանցից տարբերվում են արտաքին տեսքով, չափերով և գունավորմամբ։

Տարբեր պոպուլյացիաների առանձնյակները [[Ֆիզիոլոգիա|ֆիզիոլոգիականֆիզիոլոգիա]]կան և [[Մորֆոլոգիական անալիզ|մորֆոլոգիական]] առանձնահատկություններից ելնելով հաճախ ունենում էին զանազան տարբերություններ՝ գենետիկորեն պատկանելով միևնույն [[Կենսաբանական տեսակ|ենթատեսակային խմբին]], ուստի այս հանգամանքից ելնելով առյուծների [[Կարգաբանություն|կարգաբանական դասակարգումը]] ժամանակակից գիտնականների կողմից փոքր-ինչ վերանայվել է։ Գենետիկորեն ամենաազնվացեղ առյուծները ''Panthera leo persica'' ենթատեսակի [[Ասիականասիական առյուծ|ասիական առյուծներն]]ներն են, իսկ Կապյան առյուծներն իրենց ֆիզիոմորֆոլոգիական հատկանիշներով շատ ավելի նման են ոչ թե [[Ենթասահարական Աֆրիկա|Ենթասահարական Աֆրիկայում]]յում ապրող առանձնյակներին, այլ ''Panthera leo persica''-ին։

Առյուծների ամենամոտ ազգակիցները [[Հովազներ|հովազների ցեղի մյուս խոշոր գիշատիչներն]] են՝ [[Վագր|վագրերըվագր]]երը, [[Ձյունահովազ|ձյունահովազներըձյունահովազ]]ները, [[Յագուար|յագուարներըյագուար]]ները և [[Ընձառյուծ|ընձառյուծներըընձառյուծ]]։ները։ 2010 և 2011 թվականներին լույս տեսած [[Մոլեկուլային գենետիկա|մոլեկուլային ուսումնասիրությունների]] արդյունքները հավաստում են, որ ընձառյուծը և առյուծը պատկանում են միևնույն «եղբայր խմբին» և ընդհանուր տաքսոնից բաժանվել են շուրջ 2.8-4 մլն տարի առաջ։ [[Ձյունահովազ|Ձյունահովազների]]ների և առյուծների միջև հիբրիդացման գործընթացն ամենայն հավանականությամբ տեղի է ունեցել ոչ ավելի, քան 2,5 մլն տարի առաջ։

* ''Panthera leo leo''<small>`</small> այս անվան տակ ներառված են [[Ասիականասիական առյուծ|ասիական առյուծները]]ները, ներառյալ՝ վերացած բարբարյան առյուծը, ինչպես նաև [[Արևմտյան Աֆրիկա|Արևմտյան]] և [[Կենտրոնական Աֆրիկա|Կենտրոնական Աֆրիկայի]]յի հյուսիսային շրջանների առանձնյակները։ Դրանք են՝ ''P. l. persica'', ''P. l. senegalensis'', ''P. l. kamptzi'', and ''P. l. azandica''։ Որոշ հետազոտողներ այս խումբն անվանում են ''հյուսիսային առյուծների'' ենթատեսակ<ref name="Wood1865">{{cite book|title=The Illustrated Natural History. Mammalia, հատոր 1|last=Վուդ|first=Ջ․|publisher=«Ռութլիջ» հրատարակչություն|year=1865|isbn=|location=Լոնդոն, ՄԹ|page=129−148|pages=|chapter=Felidæ; or the Cat Tribe|chapterurl=https://books.google.am/books?id=v1DPAAAAMAAJ&pg=PA147#v=onepage&q&f=false}}</ref><ref name="Hunter2018">{{cite book|title=Աշխարհի գիշատիչների ուղեցույց|last1=Հանթեր|first1=Լ․|last2=Բարեթ|first2=Փ․|date=2018|publisher=«Բլումսբերի» հրատարակչություն|year=|isbn=978-1-4729-5080-2|edition=2-րդ հրատարակչություն|location=Լոնդոն, Օքսֆորդ, Նյու Յորք, Նյու Դելի, Սիդնեյ|pages=46−47|chapter=Առյուծ (Panthera leo)|chapter-url=https://books.google.am/books?id=4HpxDwAAQBAJ&pg=PA46&f=false}}</ref>։

* ''Panthera leo melanochaita''<small>`</small> այս անվան տակ ներառված են [[Արևելյան Աֆրիկա|Արևելյան]] և [[Հարավային Աֆրիկա|Հարավային Աֆրիկայի]]յի առանձնյակները, ինչպես նաև վերացած Կապյան առյուծը։ Դրանք են՝ ''P. l. somaliensis'', ''P. l. massaica'', ''P. l. sabakiensis'', ''P. l. bleyenberghi'', ''P. l. roosevelti'', ''P. l. nyanzae'', ''P. l. hollisteri,'' ''P. l. krugeri'', ''P. l. vernayi'', and ''P. l. webbiensis''։ Ի հակադրություն Panthera leo leo-ի՝ այս խմբի կաթնասուններն անվանումում են հարավային ենթատեսակի առյուծներ<ref name="Hunter2018" />։

* '''Մոսբախյան առյուծ''' (''Panthera leo fossilis)''<ref name="Marciszak2010">{{cite journal|first=Ադրիան|last2=Ստեֆանիակ|date=|year=2010|title=Two forms of cave lion: Middle Pleistocene ''Panthera spelaea fossilis'' Reichenau, 1906 and Upper Pleistocene ''Panthera spelaea spelaea'' Goldfuss, 1810 from the Bisnik Cave, Poland|url=|journal=Neues Jahrbuch für Geologie und Paläontologie, Abhandlungen|issue=3|pages=339–51|pmid=|access-date=}}</ref>` [[Գերմանիա|Գերմանիայի]]յի, [[Միացյալ Թագավորություն|Մեծ Բրիտանիայի]], [[Իտալիա|Իտալիայի]]յի և [[Չեխիա|Չեխիայի]]յի տարածքում հայտնաբերված բրածոները հավաստում են, որ այս [[Գիշատիչներ|գիշատիչներըգիշատիչներ]]ը նշյալ տարածքներում բնակվել են մեզանից 700 000-ից մինչև 600 000 տարի առաջ<ref name="Sabol2014">{{cite journal|last=Sabol|first=Martin|date=|year=2014|title=''Panthera fossilis'' (Reichenau, 1906) (Felidae, Carnivora) from Za Hájovnou Cave (Moravia, The Czech Republic): A Fossil Record from 1987-2007|url=|journal=Acta Musei Nationalis Pragae, Series B, Historia Naturalis|issue=1–2|pages=59–70|doi=10.14446/AMNP.2014.59|pmid=|access-date=}}</ref>։ Վերջիններս չափերով շատ ավելի մեծ են եղել, քան ժամանակակից առյուծները<ref name="BurgerJ-Molecular-phylogeny">{{Cite journal|date=|year=2004|title=Վերացած մոսբախյան քարանձավային առյուծի մոլեկուլային ֆիլոգենեզը|url=http://www.uni-mainz.de/FB/Biologie/Anthropologie/MolA/Download/Burger%202004.pdf|journal=Մոլեկուլային ֆիլոգենիա և էվոլյուցիա|issue=30/3|pages=841–849|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070925204424/http://www.uni-mainz.de/FB/Biologie/Anthropologie/MolA/Download/Burger%202004.pdf|archivedate=սեպտեմբերի 25, 2007|access-date=}}</ref><ref>{{Cite book|title=Deutschland in der Urzeit|last=Probst|first=E.|publisher=Orbis|year=1999|isbn=978-3-572-01057-8|location=|pages=|language=գերմաներեն}}</ref>։

* '''Քարանձավային առյուծ''' (''Panthera leo spelaea)''` նախակենդանու ոսկրային բեկորները պեղվել են [[Եվրոպա|Եվրոպայում]]յում, [[Հյուսիսային Ասիա|Հյուսիսային Ասիայում]]յում, [[Կանադա|Կանադայում]]յում և [[Ալյասկա (նահանգ)|Ալյասկա թերակղզում]]։ Համարվում է մոսբախյան առյուծի առավել տարածված տեսակը<ref name="Marciszak2010" />։ Քարանձավաբնակ այս առյուծների ոսկրերի ուսումնասիրության արդյունքում պարզ դարձավ, որ վերջիններս ունեն մինչև 100 հազար տարվա վաղեմություն<ref name="Marciszak2010" />։ Գիշատիչները նախամարդկանց կողմից պատկերվել են [[Պալեոլիթ|պալեոլիթյանպալեոլիթ]]յան [[Քարանձավ|քարանձավերիքարանձավ]]երի պատերին, փղոսկրե կտորների վրա և պատրաստել կավե արձանիկներ։ Քարանձավային առյուծներն արտաքին հատկանիշներով բավականին նմանություն են ունեցել վագրերի հետ՝ մաշկի վրա ունենալով որոշ բծեր<ref name="Packer00">{{Cite journal|last=Packer|first=C.|last2=Clottes|first2=J.|date=2000|title=When Lions Ruled France|journal=Natural History|pages=52–57}}</ref>։

* '''Ամերիկյան առյուծ''' (''Panthera leo atrox)''՝ հայտնի է նաև որպես ամերիկյան քարանձավային առյուծ։ Գլխավորապես բնակվել են [[Հյուսիսային Ամերիկա]] մայրցամաքում, իսկ [[Պլեյստոցեն|Պլեյստոցենի դարաշրջանում]]՝ նաև [[Պատագոնիա|Պատագոնիայում]]։յում։ Սա երբևիցե գոյություն ունեցած խոշորագույն առյուծի ենթատեսակն է, որի մարմնի ընդհանուր երկարությունը կարող է հասնել մինչև 4―5 մ<ref name="Quaternary extinctions">{{Cite book|url=https://books.google.am/?id=O8SgPwAACAAJ|title=Quaternary Extinctions|last=Մարտին|first=Պաուլ Ս․|publisher=Արիզոնայի համալսարանի հրատարակչություն|year=1984|isbn=978-0-8165-1100-6|location=Թաքսոն, Արիզոնա, Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ|page=59|pages=}}</ref>, բայց պոչով, իսկ քաշը՝ Առավելագույն խոշորագույն չափի արուների պարագայում հասնում է մինչև 450―600 կգ<ref name="DeSantisetal.,2012">{{cite journal|author1=ԴեՍանթիս|first=|author2=Շուբերտ Բ․Վ․|author3=Սքոթ Ռ․|author4=Ունգար|date=|year=2012|title=Ամերիկյան առյուծների ոչնչացման պատճառները|url=|journal=«Փլոս ուան» ամսագիր|issue=12|pages=|access-date=}}</ref>։ Ամերիկյան առյուծի ոսկրի ամենանոր բրածոն գտնվել է [[Կանադա|Կանադայի]]յի [[Էդմոնտոն]] քաղաքի տարածքից և ունի շուրջ 10 հազար տարվա հնություն։

Նախորդ տասնամյակներում [[Արևելյան Աֆրիկա|Արևելյան]] և [[Հարավային Աֆրիկա|Հարավային Աֆրիկայի]]յի առյուծների [[Գենետիկա|ֆիլոգենետիկ հետազոտությունները]] ցույց են տվել, որ վերջիններիս [[Կենսաբանական տեսակ|կենդանական տեսակը]] կարող է բաժանվել գենետիկական երկու հիմնական խմբերի՝ առաջինը՝ [[Արևելյան Ասիա|Արևելյան Ասիայի]]յի արևմտյան և երկրորդը՝ արևելյան։ [[Քենիա|Արևելյան Քենիայում]] բնակվող առյուծները գենետիկորեն ավելի մոտ են [[Հարավային Աֆրիկա|Հարավային Աֆրիկայի]]յի, քան արևմտյան Քենիայի գիշատիչներին<ref name="Dubach_al2005">{{Cite journal|last=Dubach|first=J.|last2=Patterson|first2=B. D.|last3=Briggs|first3=M. B.|last4=Venzke|first4=K.|last5=Flamand|first5=J.|last6=Stander|first6=P.|last7=Scheepers|first7=L.|last8=Kays|first8=R. W.|date=2005|title=Molecular genetic variation across the southern and eastern geographic ranges of the African lion, ''Panthera leo''|url=|journal=Conservation Genetics|issue=1|pages=15–24|doi=10.1007/s10592-004-7729-6|pmid=|access-date=}}</ref>։ Հաջորդ ուսումնասիրությունների համար օգտագործվել են 32 ոսկրային նմուշներ։ Արդյունքները ցույց են տվել, որ առյուծները բաժանվում են ոչ թե երկու, այլ երեք ֆիլոգենետիկ խմբերի․ դրանք են՝ [[Ասիա]]-[[Հյուսիսային Աֆրիկա]], [[Կենտրոնական Աֆրիկա]] և [[Հարավային Աֆրիկա]]<ref name="Barnett2006">{{Cite journal|last1=Barnett|first1=R.|last2=Yamaguchi|first2=Nobuyuki|last3=Barnes|first3=I.|last4=Cooper|first4=A.|date=|year=2006|title=The origin, current diversity and future conservation of the modern lion (''Panthera leo'')|url=http://www.adelaide.edu.au/acad/publications/papers/Barnett%20PRS%20lions.pdf|deadurl=yes|journal=|issue=1598|pages=2119–2125|doi=|pmid=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070808182526/http://www.adelaide.edu.au/acad/publications/papers/Barnett%20PRS%20lions.pdf|archivedate=օգոստոսի 8, 2007|accessdate=սեպտեմբերի 4, 2007}}</ref>։ Հետագա [[Մոլեկուլային կենսաբանություն|մոլեկուլային հետազոտությունների]] համար դիտարկվել են 22 երկրների շուրջ 480 առյուծներ, որի ժամանակ հաստատվել է այս կատվազգիների տարրաբաշխումն ըստ երկու գենետիկական խմբերի<ref name="Antunes2008">{{Cite journal|author=Antunes, A.|first=|author2=Troyer, J. L.|date=|year=2008|title=The Evolutionary Dynamics of the Lion ''Panthera leo'' Revealed by Host and Viral Population Genomics|url=|journal=PLOS Genetics|issue=11 (հատոր 4)|doi=|pmid=|access-date=}}</ref>։ Հերթական ֆիլոգենետիկ ուսումնասիրությունների համար օգտագործվել են 15 երկրներում բնակվող 53 առյուծներ։

Աշխատանքներից հետո գիտնականները հետևում են, որ Արևելյան և Հարավային Աֆրիկայի առյուծների մոլեկուլներն ունեն շատ ավելի երկար ժամանակահատվածի [[Էվոլյուցիոն կենսաբանություն|էվոլյուցիոն պատմություն]], քան Ասիայի, Արևմտյան և Կենտրոնական Աֆրիկայի առանձնյակներինը<ref name="Bertola2011">{{Cite journal|date=|year=2011|title=Գենետիկական բազմազանություն, էվոլյուցիոն պատմություն և առյուծի ֆիլոգենետիկամ Արևմտյան և Կենտրոնական Աֆրիկայում|url=|journal=Կենսաաշխարհագրության ամսագի|issue=7 (թողարկում 83)|pages=1356–1367|pmid=|access-date=|last11=Վան Հերինգեն}}</ref>։ Հետազոտությունների արդյունքում պարզ է դառնում նաև, որ հյուսիսային (Հյուսիսային և Արևմտյան Աֆրիկա, Հարավային Ասիա) և հարավային (Արևելյան և Հարավային Աֆրիկա) գենետիկական խմբերի տարանջատումը տեղի է ունեցել մեզանից շուրջ 245 հազար տարի առաջ<ref name="Bertola2016">{{cite journal|last=|first=|date=|year=2016|title=Ֆիլոգենետիկ հետազոտություններ առյուծների գենետիկ խմբերի շփումների հնարավորությունների մասին|url=https://www.nature.com/articles/srep30807?WT.feed_name=subjects_evolution|journal=Սայնթիֆիք ռիփորթս|page=30807|doi=|pmid=|access-date=}}</ref>։ Գենետիկական բացահայտումներից ուշագրավ էր Արևելյան Աֆրիկայի տեսակների ուսումնասիրության արդյունքում բացահայտված հանգամանքները։ Այս ուսումնասիրությունների ժամանակ ուսումնասիրվել են [[Եթովպական բարձրավանդակ|Եթովպական բարձրավանդակում]]ում բնակվող 190 առյուծներ։ Նրանցից մի մասը հետազոտական կենտրոն է տեղափոխվել Եթովպիայի Օգադենի և Գամբելայի երկրամասերից, Բալեի լեռների ազգային պարկից, մյուս մասը՝ [[Չադ|Չադի]]ի ու [[Կամերուն|Կամերունի]]ի հարակից միջսահմանային շրջաններից։ Վերջին գիտափորձի արդյունքում պարզ է դառնում, որ Եթովպիան երկու գենետիկական խմբերի շփման և մերձեցման գոտի է<ref name="Bertola2016" />։

Առյուծի հատկանիշներով [[Կատվազգիներ|կատվազգի]] [[Գիշատիչներ|գիշատչի]] ամենահին բրածոն հայտնաբերվել է [[Տանզանիա|Տանզանիայի]]յի հյուսիսում և ունի շուրջ 1,4 միլիոն տարվա հնություն<ref name="Hemmer2011">{{cite journal|author=Hemmer, H.|year=2011|title=The story of the cave lion - Panthera Leo Spelaea (Goldfuss, 1810) - A review|publisher=Quaternaire4|pages=201–208|url=https://www.researchgate.net/publication/285886884}}</ref>։ [[Արևելյան Աֆրիկա|Արևելյան Աֆրիկայից]]յից առյուծները տարածվում են ամբողջ [[Աֆրիկա|«սև մայրցամաքով»]] մեկ և ապա բնակության սահմաններն ընդարձակում մինչ Հոլարկտիկա և [[Հնդուստան թերակղզի|Հինդուստան թերակղզի]]<ref name="Yamaguchietal2004Mane">{{Cite journal |last1=Yamaguchi |first1=Nobuyuki |last2=Cooper |first2=A. |last3=Werdelin |first3=L. |last4=MacDonald |first4=David W. |date=2004 |title=Evolution of the mane and group-living in the lion (''Panthera leo''): a review |journal=Journal of Zoology 263 |issue=4 |pages=329–342 |doi=10.1017/S0952836904005242 |bibcode=2010JZoo..281..263G }}</ref> ։

[[Եվրոպա|Եվրոպայում]]յում հայտնաբերված առյուծների հնագույն մնացորդները գտնվել են [[Մեծ Բրիտանիա (կղզի)|Մեծ Բրիտանիա կղզու]] տարածքում և թվագրվում են մինչև 680 հազար տարվա վաղեմության<ref>{{cite book |last=Bölsche| first= W.| last2= Harder| first2= H. |year=1900 |title=Tiere der Urwelt. Serie III |location=Wandsbek-Hamburg |publisher=Verlag der Kakao-Compagnie Theodor Reichardt}}</ref>։ [[Եվրոպա|Եվրոպայում]]յում տարածված այս [[Կատվազգիներ|կատվազգիներնկատվազգիներ]]ն ունեցել են հսկա չափեր և գենետիկորեն տարբերվել [[Աֆրիկա|Աֆրիկայի]]յի և [[Ասիա|Ասիայի]]յի առանձնյակներից<ref name=Barnett2016>{{cite journal |last1=Barnett | first1= Ross |last2=Mendoza| first2= Marie Lisandra Zepeda |last3= Soares | first3= André Elias Rodrigues |last4=Ho | first4= Simon Y. W. |last5=Zazula | first5=Grant |last6=Yamaguchi| first6= Nobuyuki |last7=Shapiro| first7= Beth |last8=Kirillova| first8= Irina V. |last9=Larson| first9= Greger |last10=Gilbert| first10= M. Thomas P. |year=2016 |title=Mitogenomics of the Extinct Cave Lion, ''Panthera spelaea'' (Goldfuss, 1810), resolve its position within the ''Panthera'' cats |journal=Open Quaternary 2 |page=4 |doi=10.5334/oq.24 }}</ref>։ Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ առյուծների բնակության արեալը հնում տարածվել է մինչև [[Սիբիր]] և [[Ալյասկա (նահանգ)|արևմտյան Ալյասկա]], որոնք մինչև [[Սառցադաշտային ժամանակաշրջան|Սառցադաշտային ժամանակաշրջանի]]ի ավարտն ունեցել են ցամաքային ընդհանուր սահման<ref name="Hemmer2011"/>։ Այս տեսակի տարածվածության աշխարհագրական սահմանները կրճատվում են խիտ անտառների աստիճանական ձևավորմամբ պայմանավորված։ [[Բալկանյան թերակղզի|Բալկանյան թերակղզուց]], [[Փոքր Ասիա|Փոքր Ասիայից]]յից և [[Հայկական լեռնաշխարհ|Հայկական լեռնաշխարհից]]ից հայտնաբերվել են հնագույն կենդանիների ոսկորներ, որոնք ապացուցում են այն վարկածը, որ [[Պլեյստոցեն|Պլեյստոցենի ժամանակաշրջանում]] առյուծները բնակվել են նաև այս տեղանքում։ Այստեղից էլ հավանաբար վերջիններս տեղաշարժվելով հաստատվել են [[Հնդուստան թերակղզի|Հինդուստան թերակղզում]]<ref name="Kurtén1968">{{cite book |last=Kurtén| first= Björn |year=1968 |title=Pleistocene Mammals of Europe |publisher=Transaction Publishers |isbn=978-0202309538 |url=https://books.google.com/books?id=OsPBXSNL8ZkC&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false}}</ref>։ [[Հնդկաստան|Հնդկաստանի]]ի [[Արևմտյան Բենգալիա|Արևմտյան Բենգալիա երկրամասի]] տարածքից հայտնաբերվել են պլեյստոցենյան բազմաթիվ բրածոներ<ref name=Dutta1976>{{cite journal |last=Dutta| first= Aron Kumar |year=1976 |title=Occurrence of fossil lion and spotted hyena from Pleistocene deposits of Susunia, Bankura District, West Bengal |journal=Journal of the Geological Society of India 17 |issue=3 |pages=386–91}}</ref> ։

Ամերիկյան առյուծներն առաջացել են մեզանից մոտ 370 հազար տարի առաջ՝ Հյուսիսամերիկյան մայրցամաքային սառցաշերտի հարավում բերինգյան առյուծների տեսակային մեկուսացման արդյունքում<ref name=Barnett/>։ Կարճ ժամանակահատվածում այս կատուները կարողանում են տարածվել ամբողջ [[Հյուսիսային Ամերիկա|Հյուսիսային Ամերիկայով]]յով, բացառությամբ՝ մայրցամաքի հյուսիսարևմտյան շրջանների։ Բանն այն է, որ այդ տեղանքը հարուստ է եղել [[Տայգա|բարեխառն գոտու փշատերև անտառներով]], որն էլ ոչ բարենպաստ կենսատեղի է կատվազգիների ընտանիքի այս գիշատիչների համար<ref name="Database">{{cite web|url=http://fossilworks.org/bridge.pl?a=taxonInfo&taxon_no=162281|title=''Panthera leo atrox''|last=|first=|date=|work=Paleobiology Database|publisher=|format=|accessdate=2012-03-11}}</ref><ref name="Harrington1996">{{Cite web|url=http://www.tc.gov.yk.ca/publications/Lion_1996.pdf|title=American Lion|last=Harrington|first=C. R.|date=March 1996|website=Yukon Beringia Interpretive Centre|archive-url=https://web.archive.org/web/20171030054134/http://www.tc.gov.yk.ca/publications/Lion_1996.pdf|archive-date=2017-10-30|dead-url=|access-date=2017-10-30}}</ref>։ Մինչ օրս էլ շատ գիտնականներ հակված են այն համոզմունքին, որ առյուծները [[Կենսաբազմազանություն|կենսաբազմազանություններիկենսաբազմազանություն]]ների ամերիկյան մեծ փոխատեղման արդյունքում տարածվել են նաև [[Ամերիկա|Ամերիկա աշխարհամասի]] հարավային հատվածում՝ [[Լատինական Ամերիկա|Լատինական Ամերիկայի]]յի հյուսիսարևմտյան տարածություններում։ [[Պերու|Պերուում]]ում հայտնաբերված [[Ոսկոր|կենդանական ոսկրերի]] ուսումնասիրությունները սկզբնական շրջանում հանգում են այն համոզմունքին, որ դա պատկանել է ամերիկյան առյուծին և այդ գիշատիչները բնակվել են նաև [[Հարավային Ամերիկա|Ամերիկայի հարավում]]։ Սակայն հետագա հետազոտությունների արդյունքում պարզ է դառնում, որ դա ոչ թե առյուծի, այլ անհամեմատ մեծ չափի [[Յագուար|յագուարիյագուար]]ի ոսկր է<ref name="Yamaguchietal2004Mane"/><ref>{{Cite journal |last=Seymour |first=Kevin L. |date=2015 |title=Perusing Talara: Overview of the Late Pleistocene fossils from the tar seeps of Peru |url=http://www.tarpits.org/sites/default/files/pdfs/Scott%20et%20al%202015.%20LACM%20SS%2042.pdf#page=107 |journal=Science Series 42 |pages=97–109}}</ref>։ Եվրոպական քարանձավային և ամերիկյան առյուծները վերանում են [[Սառցադաշտային ժամանակաշրջան|Ուշ սառցադաշտային դարաշրջանում]]՝ առանց այլ մայրցամաքներում [[Միտոքոնդրիումներ|միտոքոնդրիալ]] ժառանգներ թողնելու<ref name = "Chimento2017BurgerJ-Molecular-phylogeny"/>{{Cite<ref journal|last1name= Chimento|first1= N. R. |last2= Agnolin|first2=F. L. |year=2017 |title=The fossil American lion (''Panthera atrox'') in South America: Palaeobiogeographical implications |journal=Comptes Rendus Palevol 16|issue= 8 |pages= 850–864 |doi=10.1016Barnett2016/j.crpv.2017.06.009 |url=https://www.researchgate.net/profile/Federico_Agnolin/publication/321056731_The_fossil_American_lion_Panthera_atrox_in_South_America_Palaeobiogeographical_implications/links/5a1d8c570f7e9b2a53176830/The-fossil-American-lion-Panthera-atrox-in-South-America-Palaeobiogeographical-implications.pdf}}</ref><ref name=Barnett>{{Cite journal |last1=Barnett |first1=R. |last2=Shapiro |first2=B. |authorlink2=Beth Shapiro |last3=Barnes |first3=I. |last4=Ho |first4=S. Y. W. |last5=Burger |first5=J. |authorlink5=Joachim Burger |last6=Yamaguchi |first6=N. |last7=Higham |first7=T. F. G. |last8=Wheeler |first8=H. T. |title=Phylogeography of lions (''Panthera leo'' ssp.) reveals three distinct taxa and a late Pleistocene reduction in genetic diversity |journal=Molecular Ecology |date=2009 |issue=8 |pages=1668–1677 |pmid=19302360 |doi=10.1111/j.1365-294X.2009.04134.x |url=http://www.uni-mainz.de/FB/Biologie/Anthropologie/MolA/Download/Barnett%20et%20al.%202009.pdf |first9=W. |last9=Rosendahl |last10=Sher |first10=A. V. |last11=Sotnikova |first11=M. |last12=Kuznetsova |first12=T. |last13=Baryshnikov |first13=G. F. |last14=Martin |first14=L. D. |last15=Harington |first15=C. R. |last16=Burns |first16=J. A. |last17=Cooper |first17=A. |accessdate=23 November 2011 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120121153712/http://www.uni-mainz.de/FB/Biologie/Anthropologie/MolA/Download/Barnett%20et%20al.%202009.pdf |archivedate=21 January 2012 |df=dmy-all }}</ref><ref name = "BurgerJ-Molecular-phylogenyChimento2017"/><ref{{Cite namejournal|last1=Barnett2016 Chimento|first1= N. R. |last2= Agnolin|first2=F. L. |year=2017 |title=The fossil American lion (''Panthera atrox'') in South America: Palaeobiogeographical implications |journal=Comptes Rendus Palevol 16|issue= 8 |pages= 850–864 |doi=10.1016/j.crpv.2017.06.009 |url=https://www.researchgate.net/profile/Federico_Agnolin/publication/321056731_The_fossil_American_lion_Panthera_atrox_in_South_America_Palaeobiogeographical_implications/links/5a1d8c570f7e9b2a53176830/The-fossil-American-lion-Panthera-atrox-in-South-America-Palaeobiogeographical-implications.pdf}}</ref>։ Առյուծները եղել են [[Արևելյան Աֆրիկա|Արևելյան]] և [[Հարավային Աֆրիկա|Հարավային Աֆրիկայի]]յի ռեֆուգիում բնակիչները, որոնք ոչ ավելի քան 100 հազար տարի առաջ ընդարձակել են իրենց արեալները և հաստատվել [[Աֆրիկա|«սև մայրցամաք»-ի այլ շրջաններում]] և [[Ասիա|Ասիայում]]։յում։ [[Հյուսիսային Աֆրիկա|Աֆրիկայի հյուսիսային]], [[Արևմտյան Աֆրիկա|արևմտյան]] և [[Կենտրոնական Աֆրիկա|կենտրոնական շրջանների]] առյուծները վերացել են 40-18 հազար տարի առաջ՝ [[Անապատային կլիմա|չոր և խիստ անապատային կլիմայական պայմանների]] ձևավորման արդյունքում<ref name=Bertola2011"Barnett2006"/><ref name="Barnett2006"Bertola2011/>։ <!-- {{clade|{{clade

[[Պատկեր:ALiger.jpg|մինի|243x243փքս|Առյուծի և [[Գենետիկա|գենետիկորեն]] տարբեր այլ [[Կենդանիներ|օրգանիզմի]] [[Խաչասերում|խաչասերումիցխաչասերում]]ից առաջացած ամենահայտնի [[Հիբրիդ|հիբրիդըհիբրիդ]]ը [[Վագրառյուծ|վագրառյուծնվագրառյուծ]]ն է՝ մինչ օրս հայտնի ամենամեծ [[Կատվազգիներ|կատվազգի կենդանին]]։]]

[[Առյուծներ|Առյուծների]]ի և [[Ժառանգականություն|ժառանգականորեն]] տարբեր այլ [[Օրգանիզմներ|օրգանիզմներիօրգանիզմներ]]ի [[Խաչասերում|խաչասերումիցխաչասերում]]ից ստացվել են նոր տեսակի բազմաթիվ բեղուն [[Սերունդ|սերունդներսերունդ]]ներ<ref name=Carnivores>{{Cite book |last1=Rafferty|first1=J. P. |title=Carnivores |date=2011 |location=New York |publisher=The Rosen Publishing Group |isbn=978-1-61530-340-3 |page=120 |url=https://books.google.com/?id=EMui7zVOqeUC&pg=PA120#v=onepage&f=false|accessdate=4 July 2014}}</ref><ref name=shi>{{cite book |last=Shi |first=W. |year=2005 |title=Growth and Behaviour: Epigenetic and Genetic Factors Involved in Hybrid Dysgenesis |work=Digital Comprehensive Summaries of Uppsala Dissertations from the Faculty of Science and Technology |page=9 |isbn=978-91-554-6147-8|url=http://urn.kb.se/resolve?urn=urn:nbn:se:uu:diva-4784|publisher=Acta Universitatis Upsaliensis|location=Uppsala}}</ref>։ Այս տեսակի [[Հիբրիդ|առաջացրած հիբրիդներից]] ամենահայտնին [[Վագրառյուծ|վագրառյուծնվագրառյուծ]]ն է (միջազգային եզրույթով՝ լիգր), որը հիմնականում [[Ամուրյան վագր|ամուրյան]] կամ [[Բենգալյանբենգալյան վագր|բենգալյան վագրի]]ի և առյուծի խաչասերման արդյունքում ձևավորված գենետիկորեն անկախ (այսինքն ամբողջությամբ չունի ծնողներից մեկի [[Ժառանգականություն|ժառանգական հատկանիշները]], սակայն այնուամենայնիվ դրանք արտահայտված են [[Դոմինանտություն|դոմինանտ]] և [[Ռեցեսիվություն|ռեցեսիվ]] հարաբերակցությամբ)<ref>{{Cite book |last=Doi |first=H |last2=Reynolds |first2=B |title=The Story of Leopons |year=1967 |publisher=Putnam |location=New York |oclc=469041}}</ref> տեսակ է: Լիգրն արտաքին տեսքով հիշեցնում է շերտավոր մեծ առյուծի և ինքնին համարվում է ներկայումս գոյություն ունեցող 50%-անոց խառնուրդ ամենամեծ կատվազգին։ [[Գինեսի ռեկորդների գիրք|Գինեսի ռեկորդների գրքում]] գրանցված Հերկուլես անունով լիգրը կամ վագրառյուծը (ծնվել է 2000 թվականին [[Մայամի|Մայամիում]]ում) մոտ երկու անգամ գերազանցում է նույն տարիքի առյուծի զանգվածին՝ կազմելով ավելի շատ քան 400-ից մինչև 500 կիլոգրամ։

Մինչ օրս, առյուծների ձևավորած հիբրիդների մեծ մասը առաջացել է ազգակցական խաչասերման ([[Հովազներ|հովազներիհովազներ]]ի կարգի ներկայացուցիչ հանդիսացող [[Վագր|վագրերիվագր]]երի, [[Ընձառյուծ|ընձառյուծներիընձառյուծ]]ների, [[Յագուար|յագուարներիյագուար]]ների հետ) արդյունքում<ref>{{cite web |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/595552/tigon|title= Tigon—Encyclopædia Britannica Article|accessdate=25 January 2011}}</ref>։ [[Հիբրիդացում|Ազգակցական խաչասերման]] դեպքում, որը կոչվում է իմբրիդինգ, հաճախ դրսևորվում են կենդանու օրգանիզմի հատկանիշների բացասական փոփոխություններ։ [[Կենդանիներ|Կենդանիների]]ի խաչասերման արդյունքում հետերոզիսի երևույթը կիրառվում է հիբրիդների առաջին սերնդի անմիջական օգտագործման դեպքում։ Առյուծների բոլոր հիբրիդները ժառանգել են ծնողական տեսակների [[Մորֆոլոգիական անալիզ|ֆիզիոմորֆոլոգիական]] և [[Վարք|վարքայինվարք]]ային հատկանիշները․ օրինակ՝ վագրառյուծներն ունեն բաշ և մաշկային բծեր<ref name=shi/>։

Առյուծները խոշոր չափերի մկանոտ բաշավոր կատուներ են, որոնց արտաքին բնութագրիչներն են կարճ, կլորավուն գլուխը, ցածր պարանոցը, շրջանաձև [[Ականջներ|ականջներըականջներ]]ը, ինչպես նաև երկար և մազոտ պոչը։ Մորթին ունի արտահայտիչ գունավորում․ որոշ առանձնյակների մոտ դա կարող է լինել արծաթափայլ երանգի, դեղնակարմրավուն և մուգ շագանակագույն<ref name=Haas2005>{{cite journal |author1=Haas, S. K. |author2=Hayssen, V. |author3=Krausman, P. R. |title=''Panthera leo'' |year=2005 |journal=Mammalian Species 762 |pages=1–11 |url=http://www.science.smith.edu/msi/pdf/762_Panthera_leo.pdf |doi=10.1644/1545-1410(2005)762[0001:PL]2.0.CO;2 |dead-url=yes |archive-url=https://web.archive.org/web/20170728131140/http://www.science.smith.edu/msi/pdf/762_Panthera_leo.pdf |archive-date=28 July 2017 |df=dmy-all}}</ref>։ Ստորին վերջույթներն ունեն համեմատաբար ավելի վառ գունավորում։ Ի ծնե առյուծների մաշկի վրա լինում են վառ երանգի պուտեր, որոնք ժամանակի ընթացքում վերանում են չափահասությանը զուգընթաց։ Այնուամենայնիվ, որոշ դեպքերում այդ պուտերը ([[Ընձառյուծ|ընձառյուծիընձառյուծ]]ի նմանությամբ) մարմնի որոշ հատվածներում, մասնավորապես՝ ոտքերին և ծայրանդամներին, պարունակում են պահպանվել նույնիսկ սեռահասուն տարիքից հետո։ Առյուծները կատվազգիների ընտանիքի միակ ներկայացուցիչներն են, որոնք ցուցաբերում են բացահայտ սեռական դիմորֆիզմ։ Ի տարբերություն էգերի՝ արուները շատ ավելի ամրակազմ են, սակայն վերջիններիս գլխավոր տարբերությունը արուների մոտ մեջքի մի մասը և կուրծքը ծածկող բաշի առկայությունն է։ Բաշը տարբեր առանձնյակների մոտ ունի տարբեր գունավորում․ հիմնականում՝ բաց շագանակագույն, դեղին, իսկ եզակի դեպքերում՝ սև։ Ունեն յուրօրինակ և ինքնատիպ պոչ, որը նման չէ հովազների կենդանական խմբի որևէ այլ ներկայացուցչի։ Պոչի երկարությունը էգերի մոտ կազմում է 72-89.5 սմ, արուների շրջանում՝ շուրջ 1 մետր։ Առյուծների երկար, կատվային պոչն ավարտվում է եզրային մազափնջով։ Կորյունների մոտ պոչի եզրային մազափունջը բացակայում է մինչև {{frac|5|1|2}} ամսական և ամբողջովին ձևավորվում միայն յոթ լիարժեք ամիսների ընթացքում։ Մարմնի չափերով և զանգվածով կատվազգիների ընտանիքում առյուծները զիջում են միայն [[Վագր|վագրերինվագր]]երին<ref name="Mitra2005">{{cite book |last1=Mitra |first1=S. |title=Gir Forest and the saga of the Asiatic lion |year=2005 |publisher=Indus |location=New Delhi |url=https://books.google.com/?id=J0rME6RjC1sC&lpg=PA5&pg=PP1 |isbn=978-8173871832}}</ref>։ Ե՛վ առյուծները, և՛ վագրերը ունեն միանման, ոչ հավասար գանգ, թեպետ առյուծների պարագայում ճակատային հատվածը շատ ավելի խորքային է և տափակ<ref name="nowak">{{Cite book |last=Nowak |first=R. M. |year=1999 |title=Walker's Mammals of the World |location=Baltimore |publisher=Johns Hopkins University Press |pages=832–834 |isbn=978-0-8018-5789-8}}</ref><ref name=CAP>{{Cite book |last=Nowell |first=K. |last2=Jackson |first2=P. |title=Wild Cats: Status Survey and Conservation Action Plan|chapter-url=http://carnivoractionplans1.free.fr/wildcats.pdf |year=1996 |publisher=IUCN/SSC Cat Specialist Group |location=Gland, Switzerland |isbn=978-2-8317-0045-8 |pages=17–21; 37–41 |chapter=African lion, ''Panthera leo'' (Linnaeus, 1758); Asiatic lion, ''Panthera leo persica'' (Meyer, 1826)}}</ref><ref name="Smuts et al., 1982">{{cite book |author=Smuts, G. L. |year=1982 |title=Lion |location=Johannesburg, South Africa |publisher=MacMillan |isbn=}}</ref><ref name="Sinha1987">{{citation |author=Sinha, S. P. |year=1987 |title=''Ecology of wildlife with special reference to the lion (''Panthera leo persica'') in Gir Wildlife Sanctuary, Saurashtra, Gujurat,'' Ph.D. thesis |work=Saurashtra University |location=Rajkot|isbn=978-3844305456}}</ref> ։ Առյուծների մարմնի ընդհանուր երկարությունը բավականաչափ տարբերվում է արուի և էգի պարագայում․ միջին հաշվարկներով սեռահասուն արու առյուծի մարմնի երկարությունը կազմում է 184-208, իսկ էգինը՝ 160-184 սմ<ref name=West2013>{{cite book |last1=West |first1=P. M. |last2=Packer |first2=C. |chapter=''Panthera leo'' Lion |pages=150–159 |chapterurl=https://books.google.com/books?id=B_07noCPc4kC&lpg=PP1&pg=RA4-PA150#v=onepage&q&f=false |editor1=Kingdon, J. |editor2=Happold, D. |editor3=Butynski, T. |editor4=Hoffmann, M. |editor5=Happold, M. |editor6=Kalina, J. |title=Mammals of Africa |year=2013 |publisher=Bloomsbury Publishing |location=London |isbn=978-1-4081-8996-2}}</ref>։

Առյուծների չափն ու արտաքին կառուցվածքը մեծապես կախված է նաև գլոբալ շրջանից և բնակության արեալից<ref name=Carnivores/><ref name=shi/><ref name="USSR">{{Cite book |last=Heptner |first=V. G. |last2=Sludskii |first2=A. A. |orig-year=1972 |year=1992 |title=Mlekopitajuščie Sovetskogo Soiuza. Moskva: Vysšaia Škola |trans-title=Mammals of the Soviet Union, Volume II, Part 2 |publisher=Smithsonian Institution and the National Science Foundation |location=Washington DC |chapter=Lion |chapterurl=https://archive.org/stream/mammalsofsov221992gept#page/82/mode/2up |pages=83–95 |isbn=978-90-04-08876-4}}</ref>։ Գիտականորեն ապացուցված է այն հանգամանքը, որ նախկինում գոյություն ունեցած առյուծի տեսակները չափերով շատ ավելի մեծ են եղել, քան ներկայիս [[Հնդկաստան|Հնդկաստանում]]ում և [[Աֆրիկա|Աֆրիկայում]]յում ապրող առնաձնյակները<ref name=Smuts_etal_1980>{{Cite journal |last=Smuts|first=G. L. |author2=Robinson, G. A. |author3=Whyte, I. J. |title=Comparative growth of wild male and female lions (''Panthera leo'') |journal=Journal of Zoology |year=1980 190 |issue=3 |pages=365–373 |doi=10.1111/j.1469-7998.1980.tb01433.x|bibcode=2010JZoo..281..263G }}</ref><ref name=Chellam1993>{{cite book |author=Chellam, R. and A. J. T. Johnsingh |year=1993 |chapter=Management of Asiatic lions in the Gir Forest, India |chapterurl= |pages=409–23 |title=Mammals as predators: the proceedings of a symposium held by the Zoological Society of London and the Mammal Society, London. Volume 65 of Symposia of the Zoological Society of London |editor1-last=Dunstone |editor1-first=N. |editor2-last=Gorman |editor2-first=M. L. |publisher=Zoological Society of London |location=London}}</ref><ref name="BCKM1993">{{cite book |author=Brakefield, T. |chapter=Lion: Sociable Simba |chapterurl=https://books.google.com/books?id=szBm5kPeC-cC&lpg=PP1&pg=PA50#v=onepage&f=false |pages=50–67 |title=Big Cats: Kingdom of Might |publisher=Voyageur Press |location=London |year=1993 |isbn=978-0-89658-329-0}}</ref>։ Նույն տվյալներով չափահաս արուն կշռում է 155-169 կգ, իսկ էգը՝ 90.5-138<ref name=West2013/>։ Քաշի առումով տարբեր շրջանների առանձնյակներ ունեն անհատական տվյալներ․ օրինակ՝ [[Հարավային Աֆրիկա|Հարավային Աֆրիկայում]]յում արու առյուծը կշռում է 187.5-193.3, էգը՝ 124.2-139.8 կգ<ref name=West2013/>, [[Արևելյան Աֆրիկա|Արևելյան Աֆրիկայում]]յում արուն՝ 174.9 կգ<ref name=West2013/>, էգը՝ 119.5 կգ։ Հնդկաստանում տարածված առանձնյակները համեմատականորեն շատ ավելի փոքր են․ [[Ասիական առյուծ|ասիական արու առյուծը]] կշռում է 160–190 կգ, իսկ էգը՝ 110-120 կգ<ref name=West2013/>։

[[Արական սեռական համակարգ|Արու]] [[Առյուծներ|առյուծներնառյուծներ]]ն ունեն ընդգծուն և շքեղ բաշ, որը այս կենդանիների գլխավոր [[Կենսաբանական տեսակ|տեսակային առանձնահատկությունն]] է<ref name=Hemmer>{{cite journal |author=Hemmer, H. |year=1974 |title=Untersuchungen zur Stammesgeschichte der Pantherkatzen (''Pantherinae'') Teil 3. Zur Artgeschichte des Löwen ''Panthera (Panthera) leo'' (Linnaeus, 1758) |journal=Veröffentlichungen der Zoologischen Staatssammlung 17| pages=167–280 |url=https://archive.org/stream/verfentlichungen171974zool#page/178/mode/2up}}</ref>։ Այն սկսում է աճել մոտ մեկ տարեկան հասակում և ժամանակի ընթացքում էլ ավելի է խտանում։ Առյուծի բաշխի մգությունը կարող է պայմանավորված լինել մի քանի գործոններով, որոնցից գլխավորը [[Շրջակա միջավայր|արտաքին միջավայրի]] գործոնն է՝ շրջակա [[Ջերմաստիճան|տեղանքի ջերմաստիճանային պայմանները]]։ Բաշի երկարությունը և մգությունը կարող է էական նշանակություն ունենալ [[Գոյության կռիվ|ներտեսակային հարաբերություններում]], բացի այդ ավելի մուգ [[Մազեր|մազածածկույթ]] ունեցող առանձնյակները որպես կանոն ունենում են ավելի երկար կյանք և բեղուն սերունդ, չնայած որ տառապում են տարվա ամենաշոգ ամիսներին<ref name=West>{{Cite journal |last=West |first=P. M. |author2=Packer, C. |date=2002 |title=Sexual Selection, Temperature, and the Lion's Mane |journal=[[Science (journal)|Science]] 297 |issue=5585 |pages=1339–1943 |doi=10.1126/science.1073257 |pmid=12193785|bibcode=2002Sci...297.1339W }}</ref><ref name="Trivedi02">{{cite web |last=Trivedi |first=Bijal P. |title=Female Lions Prefer Dark-Maned Males, Study Finds |work=National Geographic News |publisher=National Geographic |date=2002 |url=http://news.nationalgeographic.com/news/2002/08/0822_020822_TVlion.html |accessdate=1 September 2007}}</ref>։ Բաշի առկայություն, և բացակայությունը, գույնը և չափը կապված է [[Գենետիկա|գենետիկական նախապայմանների]], [[Սեռական հասունացում|սեռական հասունության]], [[Կլիմա|կլիմայիկլիմա]]յի և [[Տեստոստերոն|տեստոստերոնիտեստոստերոն]]ի ([[Սերմնարան|սերմնարաններումսերմնարան]]ներում արտադրվող [[արական սեռական հորմոն]], [[Ստերոիդներ|ստերոիդ]], որը խթանում է [[Սեռական հատկանիշներ|երկրորդային սեռական հատկանիշների]] զարգացումը) արտադրության հետ: [[Պատկեր:Lion_(15433888440).jpg|մինի|259x259փքս|Մուգ գունավորում և խիտ մազածածկույթ ունեցող բաշ կրող արու առյուծները որպես կանոն ներտեսակային շրջանակներում ունենում են ավելի ազդեցիկ դիրքեր։]]

Այս հանգամանքները հաշվի առնելով կարելի է ենթադրել, որ բաշի մգությունը վկայում է նաև կենդանու [[Առողջություն|առողջական վիճակի]] մասին և տրամաբանականորեն որքան կենդանին ավելի մուգ բաշ ունի, այնքան ավելի առողջ է։ Եվ սա է պատճառը, որ բազմացման շրջանում էգերը նախընտրում են զուգավորվել ավելի մուգ բաշ ունեցող արուների հետ։ Բաշը ունի նաև արտաքին պաշտպանական նշանակություն այս տեսակի համար։ Մազածածկույթը կենտրոնացված է կենդանիների պարանոցային և կոկորդային հատվածներում՝ այդպիսով պաշտպանելով վերջիններիս մրցակիցների հարվածներից և արտաքին միջավայրի սպառնալիքներից։ [[Հյուսիսային Ամերիկա|Հյուսիսային Ամերիկայի]]յի և [[Եվրոպա|Եվրոպայի]]յի [[Կենդանաբանականկենդանաբանական այգիներ|կենդանաբանական այգիների]]ի բարենպաստ ջերմային միջավայրն անուղղակիորեն նպաստում է կենսաբանական այդ գործընթացների բարվոք իրականացմանը և դա է պատճառը, որ անազատության մեջ գտնվող առյուծների բաշը շատ ավելի մուգ և խիտ է, քան [[Բնություն|ազատ բնության]] մեջ բնակվող առանձնյակներինը<ref name="Menon">{{Cite book |last=Menon |first=V. |year=2003 |title=A Field Guide to Indian Mammals |location=New Delhi |publisher=Dorling Kindersley India |isbn=978-0-14-302998-4| pages=}}</ref>։

[[Բենին|Բենինի]]ի [[Պենջարի (ազգային պարկ)|Պենջարի ազգային պարկի]] գրեթե բոլոր առյուծներն ունեն չափազանց կարճ և նոսր բաշ<ref name="Schoeetal2010">{{cite book |author1=Schoe, M. |author2=Sogbohossou, E. A. |author3=Kaandorp, J. |author4=De Iongh, H. |title=Progress Report – collaring operation Pendjari Lion Project, Benin |work=The Dutch Zoo Conservation Fund (for funding the project) |year=2010}}</ref>, իսկ որոշների մոտ տվյալ շրջանում մազածածկույթն առհասարակ բացակայում է։ Անբաշ առյուծներ հայտնաբերվել են նաև [[Սենեգալ|Սենեգալում]]ում, [[Քենիա|Քենիայիում]]յիում և [[Սուդան|Սուդանում]]ում<ref>{{cite web |last=Trivedi |first=Bijal P. |title=Are Maneless Tsavo Lions Prone to Male Pattern Baldness? |publisher=National Geographic |year=2005 |url=http://news.nationalgeographic.com/news/2002/04/0412_020412_TVtsavolions.html |accessdate=7 July 2007}}</ref>։ Բաշի աճին և զարգացմանը մեծապես նպաստում է նաև [[Տեստոստերոն|տեստոստերոն հորմոնը]], որը կարևոր նշանակություն [[Արական սեռական համակարգ|արական վերարտադրողական օրգանների]] [[Հյուսվածքներ|հյուսվածքներիհյուսվածքներ]]՝ի՝ [[Սերմնարան|սերմնարաններիսերմնարան]]ների և [[Շագանակագեղձ|շագանակագեղձիշագանակագեղձ]]ի, ինչպես նաև [[Սեռական հատկանիշներ|երկրորդային սեռական հատկանիշների]]՝ ավելացող [[Մկաններ|մկանային]] և [[Ոսկոր|ոսկրային զանգվածի]], [[Մազեր|մարմնի մազերի աճի]], ձևավորման մեջ: Որոշ անբաշ տեսակներ չունեն տեստոստերոնի հորմոնային խանգարումներ, քանի որ [[Կրտում|կրտման և ամորձատման]] արդյունքում առհասարակ դադարեցվում է այդ ստերոիդի արտադրությունը<ref>{{Cite journal |first=L. |last=Munson |date=2006 |title=Contraception in felids |journal=Theriogenology |pmid=16626799 66 |issue=1 |pages=126–134 |doi=10.1016/j.theriogenology.2006.03.016}}</ref>: [[Մուտացիա|Մուտացիայի]]յի արդյունքում տեստոստերոն հորմոնը կարող է արտադրվել նաև էգ կենդանատեսակի օրգանիզմում և հենց այս հիվանդության արդյունքում էլ [[Բոտսվանա|Բոտսվանայի]]յի հյուսիսում նկատվել են բաշավոր էգ առյուծներ<ref>{{Cite web |last=Dell'Amore |first=C. |date=2016 |accessdate=18 April 2016 |title=No, Those Aren't Male Lions Mating. One Is Likely a Female |url=http://news.nationalgeographic.com/2016/04/160418-lions-mating-africa-animals-science/|publisher=National Geographic}}</ref>

։

[[Եվրոպական առյուծ|Եվրոպական առյուծի]]ի քարանձավային բոլոր պատկերներում վերջիններս պատկերված են առանց բաշի։ Սակայն կարելի է հաշվի առնել նաև այն հանգամանքը, որ նրանք հիմնականում ներկայացված են որսի ժամանակ, իսկ որսով մեծամասամբմեծ մասամբ զբաղվում են էգերը<ref name="Koenigswald02">{{Cite book |last=Koenigswald |first=Wighart von |year=2002 |title=Lebendige Eiszeit: Klima und Tierwelt im Wandel |location=Stuttgart |publisher=Theiss |isbn=978-3-8062-1734-6| pages=|language=de}}</ref>։ [[Ֆրանսիա|Ֆրանսիայում]]յում գտնվող [[Շովե քարանձավ|Շովե նախապատմական քարանձավում]] պահպանվել են եվրոպական երկու անբաշ առյուծների [[ժայռապատկերներ]], որոնցից մեկի սրբանային շրջանում նկատվում է [[Արականարական սեռական համակարգ|արական սեռական համակարգին]]ին բնորոշ [[ամորձապարկ]]։

Արտաքին կամ ներքին միջավայրի ազդեցության տակ գենոտիպի կայուն փոփոխությունները, որոնք տեղի են ունենում [[ԴՆԹ-ի կրկնապատկում|ԴՆԹ-ի կրկնապատկման]] և [[Ռեկոմբինացիա|գենետիկական ռեկոմբինացիայի]] արդյունքում, առյուծների մոտ առաջացնում են գունանյութի մուտացիաներ։ Մուտացիաներով էլ պայմանավորված, առյուծների տեսակում առաջանում են [[Երկձևություն|երկձևություններերկձևություն]]։ներ։ Ազատ բնության մեջ հանդիպում են սպիտակ առյուծներ, որոնք սակայն չեն համարում [[ալբինոս]], քանի որ վերջիններիս աչքերն ունեն նորմալ [[Պիգմենտ|պիգմենտացիապիգմենտ]]։ացիա։ Հետազոտությունները ցույց են տվել, որ սպիտակ առյուծների ճերմակությունը պայմանավորված է լեյկիզմով, որն էլ ինքնին ալբինիզմի մեղմ տարբերակն է<ref>{{Cite book|title=Mystery of the White Lions—Children of the Sun God|last=Tucker|first=L.|publisher=Npenvu Press|year=2003|isbn=978-0-620-31409-1|location=Mapumulanga}}</ref>։

Ինքնին, լեյկիզմը հազվադեպ հանդիպող բնածին դրսևորում է, որն արտահայտվում է մաշկի շրջանում գունանյութի մասամբ բացակայությամբ։ Ներկայումս սպիտակ առյուծները հանդիպում են [[Հարավաֆրիկյան Հանրապետություն|Հարավաֆրիկյան Հանրապետության]] [[Կրյուգերի ազգային պարկ|Կրյուգերի ազգային պարկում]]ում, ինչպես նաև Տիմբավատի արգելավայրում<ref>{{Cite book|title=The White Lions of Timbavati|last=McBride|first=C.|publisher=E. Stanton|year=1977|isbn=978-0-949997-32-6|location=Johannesburg}}</ref>։ [[1970-ականներ|1970-ական թվականներից]] ի վեր սպիտակ առյուծները գտնվում են հատուկ վերահսկողության տակ և ազատ բնությունում չեն հանդիպում, որի արդյունքում էլ վերջիններիս [[Պոպուլյացիոն գենետիկա|պոպուլյացիաների գենային վարիացիան]] նվազում է։ Այնուամենայնիվ, 2007-2015 թվականների ընթացքում գրանցվել է 27 սպիտակ առյուծի ծնունդ<ref>{{cite journal|last=Turner|first1=J. A.|last2=Vasicek|first2=C. A.|last3=Somers|first3=M. J.|year=2015|title=Effects of a colour variant on hunting ability: the white lion in South Africa|journal=Open Science Repository Biology|page=e45011830}}</ref>։ Առյուծների շրջանում մաշկի գույնի մուտացիոն դրսևորում է նաև [[Մելանիզմ|մելանիզմըմելանիզմ]]։ը։ Սա ևս առաջանում է այն պարագայում, երբ երկու ծնողական գեներն էլ լինում են ռեցեսիվ։ Մելանոս առյուծները լինում են բացառապես սև պիգմենտացիայով։ Վերջին տարիներին նմանօրինակ առյուծներ չեն հանդիպել։ 19-րդ դարում ապրած անգլիացի հնագետ [[Օստին Հենրի Լայարդ|Օստին Հենրի Լայարդը]]ը նկարագրել է [[Իրան|Իրանի]]ի հարավ-արևմուտքում գտնվող [[Խուզիստան|Խուզիստանի երկրամասում]] հանդիպած մի առյուծի, որն ամբողջությամբ ունեցել է սև գունավորում<ref name="Kinnear1920">{{cite journal|author=Kinnear, N. B.|first=|date=|year=1920|title=The past and present distribution of the lion in south eastern Asia|url=https://archive.org/stream/journalofbombayn27192022bomb#page/32/mode/2up|journal=Journal of the Bombay Natural History Society|volume=|pages=v. 23, 34–39|doi=|pmid=|access-date=}}</ref>։

Առյուծը բոլոր [[Կատվազգիներ|կատվազգիներիցկատվազգիներ]]ից [[Հասարակություն|ամենահասարակականն]] է, որն իր հարազատների հետ ապրում է մի խմբում, որտեղ հետագայում պետք է ներառվեն նաև սեփական սերունդները։ Առյուծների կողմից ստեղծված նմանօրինակ խմբերը կոչվում են «փրայդեր», սակայն գոյություն ունեն նաև այլ տեսակի խմբեր (որոնք էլ իրենց հերթին կոչվում են «կոալիցիա»), որտեղ ներառված են գլխավորապես արու առանյակները, որոնք որպես կանոն միմյանց հետ չունեն արյունակցական առնչություններ և կապեր։ Էգերը դասական փրայդի կարևոր անդամներ են, ովքեր չեն հանդուրժում խմբի հետ անուղղակի կապ չունեցող որևէ այլ էգի անդամակցությունը։ Փրայդի անդամների թիվը կարող է փոփոխվել ծնելիության և մահացության արդյունքում, ինչպես նաև որոշ էգերի կամովի հեռանալու պատճառով (վերջիններս խմբից դուրս գալով դառնում են վաչկատուն և սկսում վարել քոչվորական կենսակերպ)<ref>{{Cite journal|last=Milius|first=S.|date=2002|title=Biology: Maneless lions live one guy per pride|url=|journal=Society for Science & the Public|volume=|issue=161-16|page=253|doi=|pmid=|access-date=}}</ref>։

[[Տանզանիա|Տանզանիայում]]յում գտնվող [[Սերենգետի|Սերենգետի ազգային պարկում]] կատարված հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ քոչվորական կոալիցիաներում արուները մնում են միջինում մինչև 8 տարեկան հասակը<ref>{{cite journal|author=Borrego, N., Ozgul, A., Slotow, R. and Packer, C.|first=|date=|year=2018|title=Lion population dynamics: do nomadic males matter?|url=|journal=Behavioral Ecology|volume=|issue=3|pages=660–666|doi=10.1093/beheco/ary018|pmid=|access-date=}}</ref>։ Փրայդի կողմից զբաղեցված տարածքը հաստատման պահից ի վեր պատկանում է տվյալ խմբի անդամներին։ Որոշ հանգամանքներից ելնելով, արու առյուծները հակված են բնակություն հաստատել ծայրամասային շրջաններում։ Առյուծների շրջանում հասարակական հարաբերությունների ձևերի նմանօրինակ զարգացվածությունը բազմաթիվ գիտնականների միջև բանավեճերի առարկա է։ Ակնհայտ է, որ խմբային կեցության պայմաններում գրեթե անհնար է պատկերացնել սննդի պակաս, թեպետ այս դեպքում էլ առաջացող խնդիրների մեկը որսի հավասար բաշխումն ու խմբի անդամներից յուրաքանչյուրի համար կերակրի ապահովումն է։

Փրայդի զբաղեցրած արեալը արտաքին սպառնալիքների պաշտպանում են և՛ արուները, և՛ էգերը, թեպետ այս գործը գլխավորապես վերապահված է խմբի առավել հզոր արուներին։ Հարկ է նշել, որ թեպետ արուները մեծապես պաշտպանում են իրենց փրայդը, սակայն որոշ որձերը հրաժարվում են այդ գործառույթից։ Յուրաքանչյուր առանձնյակ ձգտում է իր փրայդում ստանալ յուրահատուկ դեր․ ավելի դանդաղաշարժ առյուծները խմբի համար կարող են կատարել այլընտրանքային աշխատանք, որոնք ծագում են որոշակի իրավիճակներում<ref>{{Cite journal|last=Morell|first=V.|date=|year=1995|title=Cowardly lions confound cooperation theory|url=|journal=Science|volume=|issue=269-5228|pages=1216–1217|bibcode=1995Sci...269.1216M|doi=10.1126/science.7652566|pmid=7652566|access-date=}}</ref>։ Այնուամենայնիվ, որձերն ամեն կերպ պարտավոր են պաշտպանել էգերին և կորյուններին, որոնց ցանկանում են առևանգել այլ փայդերի որսորդները կամ այլ անդամներ։ [[Ասիական առյուծ|Ասիական առյուծների]]ների ձևավորած խմբերն իրենց կազմությամբ էականորեն տարբերվում են աֆրիկյան առյուծների փրայդերից։ [[Հնդկաստան|Հնդկաստանում]]ում այս գիշատիչները կազմում են առավելագույնը երեք արու անհատից բաղկացած խմբեր<ref>{{Cite journal|last=Jahn|first=Gary C.|date=|year=1996|title=Lioness Leadership|url=|journal=Science|volume=|issue=271-5253|page=1215|bibcode=1996Sci...271.1215J|doi=10.1126/science.271.5253.1215a|pmid=17820922|access-date=}}</ref>։ Որձ առյուծներն իրենց խմբերում հանգստանում և սնվում են միասնաբար, ինչպես նաև պարտավորվում համատեղ կերպով պաշտպանել զբաղեցված տարածքը։ Էգ առյուծները ևս իրենց հերթին ստեղծում են մինչև 12 առանձնյակներից բաղկացած բազմանդամ խումբ, որտեղ բնակվում են իրենց կորյունների հետ։ Խմբի ներսում էգերը միմյանց հետ կիսվում են միայն կմախքային ավարով, իսկ մսային զանգվածը հիմնականում բաժին են անում արուների հետ։ Էգերն ու արուները կարճ ժամանակահատվածով համատեղ բնակվում են միայն զուգավորման շրջանում<ref name="Joslin1973">{{cite book|title=The Asiatic lion: a study of ecology and behaviour|author=Joslin, P.|publisher=Department of Forestry and Natural Resources|year=1973|location=University of Edinburgh, UK}}</ref>։ Արուների կոալիցիաներում անդամներից մեկն ունի գերիշխող դիրք մյուս երեքի կամ չորսի նկատմամբ, որն արտահայտվում է նրանց միջև հարաբերությունների ձևերով և դերակատարություններով։ 2012-2016 թվականներին կատարված հետազոտությունների արդյունքում պարզ է դարձել, որ էգերը առավելապես հակված են զուգավորվելու իրենց խմբում դոմինանտ դիրք գրաված որձերի հետ<ref name="Chakrabarti2017">{{cite journal|author=Chakrabarti, S., Jhala, Y. V.|year=2017|title=Selfish partners: resource partitioning in male coalitions of Asiatic lions|journal=Behavioral Ecology|volume=28|issue=6|pages=1532–1539|doi=10.1093/beheco/arx118|pmc=5873260|pmid=29622932}}</ref>։

[[Պատկեր:Lions and a Zebra a.jpg|մինի|252x252px|[[Առյուծներ|Աֆրիկյան էգ առյուծներ]] [[Բոտսվանա|Բոտսվանայում]]՝յում՝ [[Կճղակավորներ|կճղակավոր]] [[Սավաննայիսավաննայի վագերաձի|սավաննայի վագերաձիու]]ու սպանված դիակի [[Կմախք|կմախքիկմախք]]ի շուրջ։]]

Առյուծները [[Գիշատիչներ|հիպերգիշատիչ]] [[կենդանիներ]] են (ամսվա կտրվածքով ուտում են 200―600 կգ միս), ովքեր հիմնականում սնվում են [[Կաթնասուններ|կաթնասուններովկաթնասուններ]]ով<ref name="Frank1998">{{cite book|title=Living with lions: carnivore conservation and livestock in Laikipia District, Kenya|last=Frank|first=L. G.|publisher=US Agency for International Development, Conservation of Biodiverse Resource Areas Project, 623-0247-C-00-3002-00|year=1998|location=Mpala Research Centre, Nanyuki}}</ref>։ [[Աֆրիկա|Աֆրիկայի]]յի պայմաններում առավել հաճախ առյուծների թիրախ են դառնում [[Կապույտկապույտ գնու|կապույտ գնուները]]ները, [[Աֆրիկյանաֆրիկյան գոմեշ|աֆրիկյան գոմեշները]]ները, [[Սավաննայիսավաննայի վագերաձի|սավաննայի վագերաձիերը]]երը, [[Այծքաղներ|այծքաղներըայծքաղներ]]ը և անգամ [[Ընձուղտ|հսկայական ընձուղտները]]<ref name="Hayward2005">{{Cite journal|last1=Hayward|first1=M. W.|last2=Kerley|first2=G. I. H.|year=2005|title=Prey preferences of the lion (''Panthera leo'')|url=http://www.zbs.bialowieza.pl/g2/pdf/1595.pdf|journal=Journal of Zoology|volume=267|issue=3|pages=309–22|bibcode=2010JZoo..281..263G|doi=10.1017/S0952836905007508|citeseerx=10.1.1.611.8271}}</ref>։ Սովորաբար խուսափում են այնպիսի մեծ զոհերից, ինչպիսիք են [[Փղեր|չափահաս փղերը]], [[Ռնգեղջյուր|ռնգեղջյուրներըռնգեղջյուր]]ները և [[Գետաձիեր|գետաձիերըգետաձիեր]]։ը։ Վերջիններս չեն որսում նաև չափազանց փոքր կենդանիներ, ի դեմս [[Ճագար|ճագարներիճագար]]ների, [[Կապիկներ|աֆրիկյան կապիկների]] և մի շարք այլ տեսակների։ Ոչ ստանդարտ սննդատեսակների թվին են պատկանում [[Վայրենակերպեր|վայրենակերպերըվայրենակերպեր]]ը, [[Շինշիլաներ|շինշիլաներըշինշիլաներ]]ը և [[Սողուններ|սողուններըսողուններ]]։ը։ [[Հնդկաստան|Հնդկաստանում]]ում [[Ասիական առյուծ|առյուծները]] նաև հարձակվում են գյուղերի վրա և գոմերից առևանգում [[Խոշոր եղջերավոր կենդանիներ|խոշոր եղջերավոր անասունների]]<ref name="Mukherjee">{{cite journal|last=Mukherjee|first=Shomita|last2=Goyal|first2=Surendra P.|last3=Chellam|first3=Ravi|date=|year=1994|title=Refined techniques for the analysis of Asiatic lion ''Panthera leo persica'' scats|url=http://rcin.org.pl/Content/12321/BI002_26820_Cz-40-2_Acta-T39-nr48-425-430_o.pdf|journal=Acta Theriologica|volume=|issue=39-4|pages=425–30|doi=10.4098/AT.arch.94-50|pmid=|access-date=}}</ref>։ Բավականին հաճախ առյուծները սպանում են իրենց գիշատիչ կենսաբանական հակառակորդներին՝ [[Ընձառյուծ|ընձառյուծներիընձառյուծ]]ների, [[Վագրակատու|վագրակատուներիվագրակատու]]ների, [[Բորենիներ|բորենիներիբորենիներ]]ի և հազվադեպ ուտում նաև նրանց միսը։ Կան տեսակներ, որոնք օրվա կտրվածքով ձևավորում են առյուծների սննդառնության մեծ մասը, սակայն տարբեր շրջաններում ապրող գիշատիչների նախասիրությունները բավականաչափ հակասական են<ref name="Mukherjee2">{{cite journal|last=Mukherjee|first=Shomita|last2=Goyal|first2=Surendra P.|last3=Chellam|first3=Ravi|date=|year=1994|title=Refined techniques for the analysis of Asiatic lion ''Panthera leo persica'' scats|url=http://rcin.org.pl/Content/12321/BI002_26820_Cz-40-2_Acta-T39-nr48-425-430_o.pdf|journal=Acta Theriologica|volume=|issue=39-4|pages=425–30|doi=10.4098/AT.arch.94-50|pmid=|access-date=}}</ref>։

Օրինակ՝ [[Սերենգետի|Սերենգետի ազգային պարկում]] տարածված առյուծների ամենօրյա սննդի մեծ մասը կազմում են [[Գազել|գազելներըգազել]]ները, [[Վագերաձիեր|վագերաձիերըվագերաձիեր]]ը և [[Կապույտ գնու|գնու այծքաղները]], [[Հարավային Աֆրիկա|Հարավային Աֆրիկայի]]յի [[Կրյուգերի ազգային պարկ|Կրյուգեր ազգային պարկում]]՝ ընձուղտները, գոմեշները և կրկին վագերաձիերը<ref name="Pienaar1969">{{Cite journal|last1=Pienaar|first1=U. de V.|date=1969|title=Predator–prey relationships among the larger mammals of the Kruger National Park|url=http://www.koedoe.co.za/index.php/koedoe/article/view/753|journal=Koedoe|volume=|issue=v. 12, 1|doi=10.4102/koedoe.v12i1.753|pmid=|access-date=}}</ref><ref>{{Cite journal|author1=Owen-Smith, N.|first=|author2=Mills, M. G.|date=|year=2008|title=Predator-prey size relationships in an African large-mammal food web|url=http://137.215.9.22/bitstream/handle/2263/9023/Owen-Smith_Predator-prey(2008).pdf?sequence=1|journal=Journal of Animal Ecology|volume=|issue=1|pages=173–83|doi=10.1111/j.1365-2656.2007.01314.x|pmid=18177336|access-date=}}</ref>։ Արևելյան Աֆրիկայի հյուսիսային շրջաններում [[Աֆրիկյան գոմեշ|սև գոմեշները]] ձևավորում են առյուծի սննդաբաժնի 62%-ը<ref>{{cite journal|author=Makacha, S.; Schaller, G. B.|year=1962|title=Observations on lions in the Lake Manyara National Park, Tanzania|journal=African Journal of Ecology|volume=7|issue=1|pages=99–103|doi=10.1111/j.1365-2028.1969.tb01198.x}}</ref>։ [[Հնդկաստան|Հնդկաստանում]]ում տարածված [[Ասիականասիական առյուծ|ասիական առյուծների]]ների հիմնական զոհերն են տեղի ամենանշանավոր կճղակավորները՝ [[Իրական եղջերուներ|զամբարներն]] ու [[Աքսիս|աքսիսներըաքսիս]]ները<ref>{{cite journal|last1=Joubert|first1=D.|year=2006|title=Hunting behaviour of lions (''Panthera leo'') on elephants (''Loxodonta africana'') in the Chobe National Park, Botswana|journal=African Journal of Ecology|volume=44|issue=44|pages=279–281|doi=10.1111/j.1365-2028.2006.00626.x}}</ref>։ Առյուծների սննդային համակարգի մեկ քառորդը ձևավորում են ութ տարբեր տեսակի կենդանիներ։ [[Սովորական գետաձի|Սովորական գետաձիերի]]երի վարած ջրային կենսակերպի և բավականին հզոր ինքնապաշտպանական մեխանիզմների պատճառով այս տեսակի որսը բավականաչափ դժվար է առյուծների համար, սակայն ուսումնասիրությունների արդյունքները հավաստում են, որ այս գիշատիչները [[Կոնգոյի Դեմոկրատական Հանրապետություն|Կոնգոյի]] [[Վիրունգայի ազգային պարկ|Վիրունգայի ազգային պարկում]]ում ժամանակ առ ժամանակ որսում են սովորական գետաձիու ձագերի, իսկ [[Մոզամբիկ|Մոզամբիկի Գորանգոսա պարկում]]՝ նույն հասուն առանձնյակների։ Հետազոտողները նկատել են, որ [[Բոտսվանա|Բոտսվանայի]]յի [[Բնությանբնության հատուկ պահպանվող տարածքներ|բնության հատուկ պահպանվող տարածքներում]]ում կերի պաշարների սակավության պատճառով առյուծները ինքնաբուխ կերպով հարձակվում են սավաննային փղերի ձագերի վրա։ Միայն 2005 թվականի հոկտեմբերին 30 անդամից բաղկացած առյուծների փրայդը սպանել է ութ [[Աֆրիկյան փղեր|աֆրիկյան փղի,]] որոնցից չորսը եղել են 4-11 տարեկանների խմբում։

Երեք ամսեկանից հետ հասունացող կորյունները սկսում են ցուցաբերել [[Գիշատչություն|գիշատչային վարք]]։ Այնուամենայնիվ, մինչև մեկ տարին լրանալը նրանք առհասարակ որսի չեն մասնակցում և արդյունավետորեն սկսում են զոհին որսալ միայն երկու տարեկանից հետո։ Գրեթե յուրաքանչյուր առյուծ միայնակ կարողանում է տապալել իր մարմնի չափերը շուրջ երկու անգամ գերազանցող [[Կապույտկապույտ գնու|կապույտ գնուների]]ների և [[Սավաննայի վագերաձի|վագերաձիերի]], մինչդեռ առանց օժանդակության [[Աֆրիկյան գոմեշ|գոմեշի]] և [[Ընձուղտ|ընձուղտիընձուղտ]]ի որսը բավականին ռիսկային է և որպես կանոն գրեթե միշտ մատնվում է անհաջողության։ [[Պատկեր:Serengeti Lion Running saturated.jpg|մինի|249x249px|Էգ առյուծը [[Սերենգետի|Սերենգետի ազգային պարկում]] որսի ժամանակ։]]

Փրայդի ներսում որսով զբաղվում են բացառապես էգերը։ Այսուհանդերձ, հետազոտողները հավաստում են, որ արուները ևս որսում նույնքան հաջողակ են, որքան իրենց կենակիցները։ Առյուծները որսի են դուրս գալիս հատկապես գիշերային ժամերին։ Վերջիններս բավականին խորամանկ են որսի ժամանակ․ մութն ընկնելուց հետո արևմտյան Հնդկաստանում ասիական առյուծները երբեմն հարձակվում են նաև [[Ֆերմա (կոնստրուկցիա)|գյուղացիական ֆերմաների]] վրա և որսում անասունների։ Առյուծների հնարավոր հարձակումներից խուսափելու նպատակով ֆերմերները ներկում են կովերի աչքերը՝ ստեղծելով այնպիսի տպավորություն, որ նրանք արթուն են նաև քնած ժամանակ<ref name="simba">{{Cite book|title=Simba: the life of the lion.|last=Guggisberg|first=C. A. W.|publisher=Howard Timmins|year=1961|location=Cape Town}}</ref>։

Առյուծների հարձակումները կարճատև են և զորեղ․ նրանք նախ և առաջ փորձում են բռնել զոհին և ճնշում գործադրելով՝ խեղդամահ անել վերջինիս։ Արտաքին ազդեցությամբ առյուծի զոհը կարճ ժամանակ անց սատկում է [[Թերթթվածնարյունություն|թերթթվածնարյունության]] կամ [[Թթվածնաքաղց|թթվածնային քաղցի]] հետևանքով, քանի որ գիշատիչները հմտորեն կարողանում են ոստյունով փակել վերջիններիս [[Շնչառական համակարգ|շնչառական ուղիները]]։ Առյուծները սովորաբար զոհին սպանելուց հետո վերջինիս ուտում են հենց նույն վայրում, սակայն որոշ դեպքերում ստիպված են լինում տեղափոխել մի տեղից մյուսը՝ փրայդի մյուս անդամներին ու կորյուններին ևս կերակրելու համար։ Հետազոտությունները ցույց են տվել, որ առյուծներն առավել հակված են որսալու արու կենդանիների։ Կորյունները ավարին չեն կարող մոտենալ այնքան ժամանակ, քանի դեռ փրայդի բոլոր անդամները լիարժեքորեն չեն կշտացել։ Սեռահասուն արուները միջինում օրվա կտրվածքով ունեն 7, իսկ ծեր առանձնյակները՝ մինչև 5 կգ մսի պահանջ<ref name="AWF">{{cite web|url=http://www.awf.org/wildlife-conservation/lion|title=Behavior and Diet|year=1996|work=African Wildlife Foundation website|publisher=African Wildlife Foundation|accessdate=6 June 2014}}</ref>։

[[Պատկեր:Leones (Panthera leo) deborando un búfalo africano negro (Syncerus caffer caffer), parque nacional de Chobe, Botsuana.png|կենտրոն|1102x1102փքս|<center>Առյուծների փրայդը սնվում է [[Աֆրիկյանաֆրիկյան գոմեշ|աֆրիկյան գոմեշի]]ի որսով, [[Բոտսվանա]]</center>]]<br />

[[Առյուծներ|Առյուծները]]ը և [[Բորենիներ|բորենիներըբորենիներ]]ը բնակվում են միևնույն [[Արեալ|էկոլոգիական տարածքում]] և երկու [[Գիշատիչներ|գիշատիչ տեսակների]] գոյակցման հետևանքով էլ ձևավորվում է փոխադարձ [[մրցակցություն]]։ Առյուծները սովորաբար արհամարհում են բորենիներին և վերջիններիս չեն դիտարկում որպես լուրջ կենսաբանական մրցակիցներ, թեպետ նպատակահարմարությունից ելնելով հակված են վերջիններիս ձագերի ոչնչացմանը<ref name="prey">{{Cite journal|last=Hayward|first=M. W.|year=2006|title=Prey preferences of the spotted hyaena (''Crocuta crocuta'') and degree of dietary overlap with the lion (''Panthera leo'')|url=http://www.zbs.bialowieza.pl/g2/pdf/1598.pdf|journal=Journal of Zoology|volume=270|issue=4|pages=606–614|bibcode=2010JZoo..281..263G|doi=10.1111/j.1469-7998.2006.00183.x}}</ref>։ [[Պատկեր:Կոկորդիլոսի և առյուծի մենամարտ.png|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:%D4%BF%D5%B8%D5%AF%D5%B8%D6%80%D5%A4%D5%AB%D5%AC%D5%B8%D5%BD%D5%AB%20%D6%87%20%D5%A1%D5%BC%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%AE%D5%AB%20%D5%B4%D5%A5%D5%B6%D5%A1%D5%B4%D5%A1%D6%80%D5%BF.png|մինի|263x263px|Ջրային տարածքներում և հարակից գոտիներում առյուծների համար պատուհաս կարող են դառնալ հսկայական [[Նեղոսյաննեղոսյան կոկորդիլոս|նեղոսյան կոկորդիլոսների]]ների հանկարծակի հարձակումները։]]

Իրականում սա հեռատեսական քայլ է, քանի որ այս կերպ առյուծները ցանկանում են ազատվել հետագայում կերի համար մրցակցող հակառակորդներից<ref name="Kruuk21Kruuk212">{{Cite book|title=The Spotted Hyena: A Study of Predation and Social Behaviour|last=Kruuk|first=H.|publisher=The University of Chicago Press|year=1972|isbn=978-0-226-45508-2|place=Chicago|chapter=Interactions between Hyenas and other Carnivorous Animals}}</ref>։ Հյուսիսային [[Տանզանիա|Տանզանիայի]]յի [[Նգորոնգորո (խառնարան)|Նգորոնգորո խառնարանում]], և վերջինիս շրջակայքում ձևավորված ազգային պարկում, սովորական երևույթ է առյուծների կողմից թե՛ նորածին և թե՛ նույնիսկ սեռահասուն բորենիների սպանությունը, ինչն էլ նպաստում է այս երկրամասում բծավոր բորենիների թվի կտրուկ անկմանը։ Իրավիճակը բավականին այլ է մեկ այլ տարածաշրջանում՝ [[Բոտսվանա|Բոտսվանայի]]յի Չոբե ազգային պարկում։ Այստեղ բորենիները գործում են մեծ ոհմակներով և շատ հաճախ ոչնչացնում առյուծների նորածին կորյուններին<ref name="Kruuk212">{{Cite book|title=The Spotted Hyena: A Study of Predation and Social Behaviour|last=Kruuk|first=H.|publisher=The University of Chicago Press|year=1972|isbn=978-0-226-45508-2|place=Chicago|chapter=Interactions between Hyenas and other Carnivorous Animals}}</ref>։ Բացի այդ, ոհմակը երբեմն շրջափակում է նաև փրայդից հեռու գտնվող առանձնյակի և հաշվեհարդար տեսնում վերջինիցս։ Ընդհանուր հաշվով Չոբե ազգային պարկում առյուծների սպանությունների 63%-ն իրականացնում են բորենիները<ref name="Conservation">{{Cite book|title=Carnivore Conservation|last1=Creel|first1=S.|last2=Spong|first2=G.|last3=Creel|first3=N.|publisher=Cambridge University Press|year=2001|isbn=978-0-521-66232-1|editor1-last=Gittleman|editor1-first=J. L.|edition=1st|pages=35−60|chapter=Interspecific competition and the population biology of extinction-prone carnivores|editor2-last=Funk|editor2-first=S. M.|editor3-last=Macdonald|editor3-first=D. W.|editor4-last=Wayne|editor4-first=R. K.|chapterurl=https://books.google.com/books?id=v39RdyYUfRIC&lpg=PP1&pg=PA36#v=onepage&f=false}}</ref>։ Առյուծների և բորենիների [[Օրգանիզմների միջև հարաբերությունների տեսակներ|միջտեսակային հարաբերություններն]] այնքան լարված են, որ վերջիններս կարող են առճակատվել ցանկացած պատահական հանդիպման ժամանակ՝ առանց որևէ դրդապատճառի։ Ապացուցված է նաև այն փաստը, որ բորենիները մեծ թիվ են կազմում հատկապես Աֆրիկայի այն հատվածներում, որտեղ առյուծների թվաքանակը համեմատաբար քիչ է (կամ բացակայում է):

Առյուծները ձգտում են [[Դոմինանտություն|դոմինանտել]] [[Հովազներ|հովազների կենդանական խմբի]] իր մյուս ազգականների՝ [[Վագրակատու|հեպարդների]] և [[Ընձառյուծ|ընձառյուծներիընձառյուծ]]ների նկատմամբ՝ սպանելով վերջիններիս նորածին ձագերին և հնարավորության դեպքում՝ նույնիսկ սեռահասուն [[Կատվազգիներ|կատվազգի]] հակառակորդներին։ [[Աֆրիկա|Աֆրիկայում]]յում, վագրակատուների 50%-ը սպանվում է առյուծների և այլ գիշատիչների կողմից։ Առյուծները մեծապես հակված են ոչնչացնելու վագրակատվի ձագերին․ արդյունքում՝ այս տեսակի կատվազգիների ձագերի 78.2%-ը սատկում է մինչև չափահաս դառնալը<ref name="enemies">{{cite video|last1=Joubert|first1=D.|last2=Joubert|first2=B.|author-link=|title=Eternal Enemies: Lions and Hyenas|medium=DVD|publisher=National Geographic Channel|year=1992}}</ref>։ Առհասարակ, [[Հեպարդ|հեպարդները (վագրակատուները)]] այս հանգամանքները հաշվի առնելով ամեն կերպ ցանկանում են զերծ մնալ առյուծների հետ անմիջական շփումներից՝ զբաղեցնելով այլ տարածություններ և վարելով համեմատաբար ավելի գիշերային կենսակերպ։ [[Ընձառյուծ|Ընձառյուծներին]]ներին հաջողվում է ապաստանել ծառերի վրա, սակայն առյուծները շատ ժամանակ կարողանում են հաղթահարել այս արգելքը ևս<ref>{{cite journal|last=Green|first=D. S.|last2=Johnson-Ulrich|first2=L.|last3=Couraud|first3=H. E.|last4=Holekamp|first4=K. E.|year=2018|title=Anthropogenic disturbance induces opposing population trends in spotted hyenas and African lions|url=|journal=Biodiversity and Conservation|volume=27|issue=4|pages=871−889|doi=10.1007/s10531-017-1469-7}}</ref>։ Առյուծները գերիշխող դիրք ունեն նաև [[Աֆրիկյան վայրի շուն|աֆրիկյան վայրի շների]] նկատմամբ և հաճախ սպանում են այս առանձնյակներին ևս<ref>{{cite journal|last1=Woodroffe|first1=R.|last2=Ginsberg|first2=J. R.|year=1999|title=Conserving the African wild dog ''Lycaon pictus''. I. Diagnosing and treating causes of decline|journal=Oryx|volume=33|issue=2|pages=132–142|doi=10.1046/j.1365-3008.1999.00052.x}}</ref>։ Այնուամենայնիվ, լինում են դեպքեր, երբ վայրի շների ոհմակը հարձակվում է ծեր կամ վիրավոր առյուծի վրա։ Առյուծների համար լուրջ մրցակիցներ են հատկապես [[Նեղոսյաննեղոսյան կոկորդիլոս|նեղոսյան կոկորդիլոսները]]ները<ref>{{cite web|url=https://www.pbs.org/wgbh/nova/transcripts/2509crocs.html|title=Crocodiles!|date=1998|work=Nova|publisher=PBS|type=transcript|accessdate=21 November 2010}}</ref>։ Հանգամանքներից ելնելով վերջիններս առավելության են հասնում միմյանց նկատմամբ։ Որպես կանոն՝ ջրային միջավայրում կոկորդիլոսները կարողանում են հեշտությամբ մաս-մաս անել առյուծներին, իսկ ցամաքում՝ զոհի կարգավիճակ են ունենում հիմնականում նեղոսյան կոկորդիլոսները<ref name="Guggisberg1972">{{Cite book|url=<!-- rem url : no preview provided -->|title=Crocodiles: Their Natural History, Folklore, and Conservation|last=Guggisberg|first=C. A. W.|publisher=David & Charles|year=1972|isbn=978-0-7153-5272-4|location=Newton Abbot|page=195}}</ref>։

Առյուծների մեծ մասը սեռահասուն է դառնում չորս տարեկան հասակում։ Նրանք չեն զուգավորվում տարվա որոշակի ժամանակահատվածի ընթացքում, իսկ էգերը՝ պոլիէստրուսային են (կարող են զուգավորվել ամբողջ տարվա ընթացքում)։ Մյուս [[Կատվազգիներ|կատվազգիներիկատվազգիներ]]ի պես, որձ առյուծների [[Առնանդամ|առնանդամըառնանդամ]]ը ևս ունի դեպի հետ ուղղված փշեր։ Հեշտոցից առնանդամի դուրս գալու ընթացքում փշերը կծկում են [[Հեշտոց|հեշտոցիհեշտոց]]ի պատերը, որն էլ առաջացնում է օվուլյացիա։ Էգը կարող է կենակցել մեկից ավելի տարբեր որձերի հետ<ref>{{Cite journal|last1=Schramm|first1=Ralph Dee|last2=Briggs|first2=Michael B.|last3=Reeves|first3=Jerry J.|year=1994|title=Spontaneous and induced ovulation in the lion (Panthera leo)|journal=Zoo Biology|volume=13|issue=4|pages=301–307|doi=10.1002/zoo.1430130403}}</ref><ref>{{Cite book|title=Patterns of mammalian reproduction|last=Asdell|first=Sydney A.|publisher=Cornell University Press|year=1993|isbn=978-0-8014-1753-5|location=Ithaca|orig-year=1964}}</ref>։ [[Վերարտադրողական համակարգ|Սերնդաստեղծման գործընթացի]] ժամանակ տեղի է ունենում երկու [[հապլոիդ]]՝ իգական և արական [[Գամետներ|գամետներիգամետներ]]ի միաձուլում, որի հետևանքով էլ առաջացած [[Զիգոտ|դիպլոիդ բջիջը (բեղմնավորված բջիջը կոչվում է զիգոտ)]]՝ զարգանալով դառնում է նոր [[օրգանիզմ]]։

Առյուծների բեղուն սերնդատվությունը տևում է յոթ տարի<ref>{{cite journal|author=Pacifici, M., Santini, L., Di Marco, M., Baisero, D., Francucci, L., Grottolo Marasini, G., Visconti, P. and Rondinini, C.|year=2013|title=Generation length for mammals|journal=Nature Conservation|issue=5|pages=87–94}}</ref>։ [[Հղիություն (կենդանիներ)|Հղիության շրջանը]] կազմում է շուրջ 110 օր, որից հետո էգերը փրայդից հեռու գտնվող կամայական տեղանքում ծնում են մեկից չորս կորյունի։ Մայր առյուծները սովորաբար շարունակում են իրենց մենակյաց կենսակերպը, քանի դեռ կորյունները փոքր են և անօգնական։ Կորյունները ծնվում են կույր․ որպես կանոն նրանց աչքերը բացվում են միայն յոթ օր հետո։ Նորածին կատվազգիները ծննդյան պահին կշռում են միջինում 1.2-2.1 կգ, մեկից երկու օր հետո կատարում են չորեքթաթ անելու առաջին փորձերը և հավասարակշռորեն քայլում միայն երեք շաբաթական հասակում։ Այլ [[Գիշատիչներ|գիշատիչներիգիշատիչներ]]ի ուշադրությունը շեղելու, հավանական հետապնդումներից զերծ մնալու և կորյունների անվտանգությունից ելնելով մայր առյուծներն իրենց ձագերին ամսվա մեջ մի քանի անգամ տեղափոխում են նոր ապաստարան՝ պարանոցի եզրային հատվածի մաշկից բռնած։ Վեցից ութ շաբաթ անց կորյունները մոր ուղեկցությամբ վերադառնում են փրայդ։ Երբեմն էգն իր ձագերի հետ խմբին միանում է շատ ավելի վաղ, հատկապես այն դեպքում, երբ կորյունները ծնվում են միաժամանակ<ref>{{Cite book|title=The management of wild animals in captivity|last=Crandall|first=Lee S.|publisher=University of Chicago Press|year=1964|location=Chicago|oclc=557916}}</ref>։

[[Պատկեր:Panthera_leo_massaica_mating.jpg|alt=|մինի|241x241px|Առյուծները բազմանում են [[Բեղմնավորում|ներքին բեղմնավորմամբ]]՝ սեռական [[Բջիջ|բջիջներիբջիջ]]ների հանդիպման և միաձուլման միջոցով։ Նկարում՝ երկու առյուծներ զուգավորվելիս, Մասայ Մարա, [[Քենիա]]։]]

Որոշ դեպքերում առյուծներն իրենց սերունդների խնամքը, կաթով կերակրումը և արտաքին անվտանգությունը համաձայնեցնում են փրայդի մեկ այլ էգի հետ։ Ներխմբային համաձայնեցումն իրատեսորեն ձեռնտու է, քանի որ ձագերը մեծանում են միաժամանակ և ձեռք են բերում գոյատևման հավասար պայմաններ։ Նոր հասունացող կորյուններն առաջին անգամ փրայդի մյուս անդամների հետ հանդիպման ժամանակ վերջիններիս նկատմամբ ցուցաբերում են անվստահություն, քանի որ ծննդյան պահից ի վեր գրեթե երբեք վերջիններս մորից բացի չեն հանդիպում որևէ այլ չափահաս առանձնյակի։ Այնուամենայնիվ, կարճ ժամանակահատվածում կորյուններն ինտեգրվում են փրայդում և սկսում խաղալ չափահաս խմբակիցների հետ<ref name="Packpus83">{{Cite journal|last=Packer|first=C.|last2=Pusey|first2=A. E.|date=May 1983|title=Adaptations of female lions to infanticide by incoming males|journal=American Naturalist|volume=121|issue=5|pages=716–28|doi=10.1086/284097}}</ref>։ Փրայդի բոլոր մայր առյուծները սովորաբար իրենց խմբում առավել հանդուրժող են այլոց կորյունների, քան անձագ էգերի նկատմամբ։ Արուները սովորաբար այնքան էլ հանդուրժող չեն ճարպիկ կորյունների նկատմամբ․ որոշ որձեր պատրաստակամ են իրենց և խմբի մյուս առյուծների ձագերին թույլատրել խաղալ սեփական [[Պոչ|պոչիպոչ]]ի և բաշի հետ, սակայն որոշ ագրեսիվ արուներ տվյալ պարագայում կարող են գռմռալ և նույնիսկ հարվածել մատղաշ կատուներին<ref>{{Cite book|title=The Encyclopedia of Mammals|last=Macdonald|first=David|publisher=Facts on File|year=1984|isbn=978-0-87196-871-5|location=New York|page=31}}</ref>։

Վեցից յոթ ամիս հետո ձագերը դադարում են սնվել [[Կաթ|մայրական կաթով]]։ Որձ առյուծները հասունանում են մոտավորապես երեք տարեկանում, իսկ չորսից հինգերորդ տարում վերջիններս սկսում են քայլեր ձեռնարկել սեփական փրայդի ստեղծման ուղղությամբ և հեռանում են իրենց հարազատ խմբից։ Երբ խմբում իրենց ազդեցությունը տարածելու համար մենամարտում են երկու առյուծներ՝ որպես կանոն հաղթողը սպանում է պարտվածի բոլոր արու կորյուններին։ Մայր առյուծները գրեթե միշտ ագրեսիվորեն ընդդիմանում են ամբարտավան որձերին, թեպետ վերջիններիս դա ոչ միշտ է հաջողվում (դա պայմանավորված է այն հանգամանքով, որ երեքից չորս էգերն անգամ գերակշիռ չեն մեկ որձի դեմ): Թե՛ արուները և թե՛ էգերը որոշակի տարիքում չափահաս դառնալուց հետո կարող են լքել փրայդը և վարել քոչվորական կենսակերպ, թեպետ նման գործելաոճը մեծապես բնորոշ է արուներին (էգերը սովորաբար հավատարմորեն մնում են իրենց խմբերում): Առյուծների շրջանում ևս տարածված երևույթ է [[Նույնասեռականություն|նույնասեռականությունընույնասեռականություն]]։ը։ Որոշ տեսակները կարող են ներգրավված լինել հոմոսեքսուալ խմբերում և սիրահետել միևնույն սեռի այլ առանձնյակի<ref>{{Cite book|title=Biological Exuberance: Animal Homosexuality and Natural Diversity|last=Bagemihl|first=Bruce|publisher=St. Martin's Press|year=1999|isbn=978-0-312-19239-6|location=New York|pages=302–05}}</ref>։

[[Պատկեր:FrontLines Environment Photo Contest Winner -7 (5809039672).jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:FrontLines%20Environment%20Photo%20Contest%20Winner%20-7%20(5809039672).jpg|մինի|254x254px|Առյուծները [[Խայթաճանճեր|աշնանային խայթաճանճերի]] խայթոցից առաջացած [[Համաճարակ|համաճարակներիցհամաճարակ]]ներից զերծ մնալու համար հաճախ բարձրանում են ծառերի վրա։]]

Թեպետ չափահաս առյուծներն [[Բնություն|ազատ բնության պայմաններում]] չունեն այնպիսի [[Գիշատիչներ|գիշատիչ]] հակառակորդներ, որոնց հարձակումները կարող են մեծապես վնաս հասցնել վերջիններիս [[Կենսաբանական տեսակ|տեսակի]] և [[Պոպուլյացիա|պոպուլյացիաներիպոպուլյացիա]]ների գոյությանը, այնուամենայնիվ, բազմաթիվ առանձնյակներ դառնում են մարդու անուղղակի ներգործության զոհ<ref name="Sachs 1969 39–50">{{Cite journal|last=Sachs|first=R|year=1969|title=Untersuchungen zur Artbestimmung und Differenzierung der Muskelfinnen ostafrikanischer Wildtiere [Differentiation and species determination of muscle-cysticerci in East African game animals]|journal=Zeitschrift für Tropenmedizin und Parasitologie|language=de|volume=20|issue=1|pages=39–50|pmid=5393325}}</ref>։ Առյուծները շատ հաճախ ծանր վնասվածքներ են ստանում այլ փրայդերի անդամների հետ առճակատումների արդյունքում, որի ծագման գլխավոր հիմքը բնական արեալի համար պայքարն է<ref>{{Cite journal|lastname="Sachs|first=R|year= 1969|title=Untersuchungen zur Artbestimmung und Differenzierung der Muskelfinnen ostafrikanischer Wildtiere [Differentiation and species determination of muscle-cysticerci in East African game animals]|journal=Zeitschrift für Tropenmedizin und Parasitologie|language=de|volume=20|issue=1|pages=39–50|pmid=5393325}}<"/ref>։ Բացի այդ, նույնիսկ փրայդի ներսում առանձին տեսակներ համակված են ներխմբային ազդեցություն ձեռք բերելու անսանձ մոլուցքով, որն էլ հաճախ դառնում է միևնույն խմբի անդամ երկու արուների միջև վեճի պատճառ<ref>{{Cite book|title=The ixodid ticks of Tanzania|last=Yeoman|first=Guy Henry|author2=Walker, Jane Brotherton|publisher=Commonwealth Institute of Entomology|year=1967|location=London|oclc=955970}}</ref>։ Առյուծների սպանությունների պատճառ կարող է դառնալ նաև կենսաբանական հակառակորդների հետ ուղղակի և անուղղակի բախումները․ օրինակ՝ շերտավոր բորենիներն ու ընձառյուծները հաճախ հաշվեհարդար են տեսնում հաշմանդամ առյուծների և նորածին կորյունների նկատմամբ։ Բացի այդ, նույնիսկ չափահաս առյուծները բազմիցս ոտնատակ են արվում [[Աֆրիկյանաֆրիկյան գոմեշ|աֆրիկյան գոմեշների]]ների և [[Փղեր|սավաննային փղերի]] խմբերի կողմից։ Որոշներն էլ կարող են դառնալ [[Որսագողություն|որսագողության]] զոհ։

[[Տզեր|Տզերը]]ը սովորաբար վարակում են առյուծների ականջները, պարանոցը և աճուկային շրջանները։ Ուսումնասիրությունների արդյունքում չափահաս առյուծի [[Աղիքներ|աղիներից]] հայտնաբերվել է [[Այծքաղներ|այծքաղի]] միս, որը վարակված է եղել երիզորդների տարբեր ենթատեսակներով։ 1962 թվականին հյուսիսային [[Տանզանիա|Տանզանիայի]]յի [[Նգորոնգորո (խառնարան)|Նգորոնգորո հրաբխային խառնարանում]] ապրող առյուծների շրջանում տարածվել է [[Խայթաճանճեր|աշնանային խայթաճանճերի]] առաջացրած համաճարակը։ Վերջիններիս խայթոցը հյուծում էր տեսակին և մաշկը ծածկում արյունով։ Արդյունքում՝ բազմաթիվ առյուծներ սատկում են, իսկ որոշ խմբեր քոչում են այլ տարածք։ Համաճարակը վերստին բռնկվում է 2001 թվականին, որին զոհ է գնում 6 առանձնյակ<ref name="Nkwame06">{{Cite news|last=Nkwame|first=Valentine M|title=King of the jungle in jeopardy|publisher=The Arusha Times|date=9 September 2006|url=http://www.arushatimes.co.tz/2006/36/features_10.htm|accessdate=4 September 2007|deadurl=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070929044925/http://www.arushatimes.co.tz/2006/36/features_10.htm|archivedate=29 September 2007|df=dmy-all}}</ref>։ Այս տեսակի՝ հատկապես անազատության պայմաններում բնակվող, շրջանում հաճախ հարուցվող հիվանդություններից են շների ժանտախտը (''Canine distemper''), կատվազգիների իմունոդեֆիցիտային վիրուսը (''Feline immunodeficiency virus)'' և ինֆեկցիոն պերիտոնիտը (''Feline infectious peritonitis'')<ref>{{Cite journal|last=Roelke-Parker|first=M. E.|last2=Munson|first2=Linda|last3=Packer|first3=Craig|last4=Kock|first4=Richard|last5=Cleaveland|first5=Sarah|last6=Carpenter|first6=Margaret|last7=O'Brien|first7=Stephen J.|last8=Pospischil|first8=Andreas|last9=Hofmann-Lehmann|first9=Regina|displayauthors=9|date=February 1996|title=A canine distemper epidemic in Serengeti lions (''Panthera leo'')|journal=Nature|volume=379|issue=6564|pages=441–45|bibcode=1996Natur.379..441R|doi=10.1038/379441a0|pmid=8559247|first10=Hans|last10=Lutz|first11=George L. M.|last11=Mwanengele|first12=M. N.|last12=Mgasa|first13=G. A.|last13=Machange|first14=Brian A.|last14=Summers|first15=Max J. G.|last15=Appel}}</ref>: Շների ժանտախտի տարածողները շներն ու մյուս մսակեր կենդանիները․ 1994 թվականին [[Սերենգետի|Սերենգետի ազգային պարկում]] բռնկված համաճարակի հետևանքով առյուծների շրջանում զարգանում են [[Նյարդաբանություն|նյարդաբանական]] այնպիսի ախտանշաններ, ինչպիսին է օրինակ [[Էպիլեպտիկէպիլեպտիկ նոպա|էպիլեպտիկ նոպան]]ն (նոպայի առաջացումը կախված է երկու գործոնների համադրությունից՝ ցնցումային օջախի ակտիվությունից և [[Գլխուղեղ|գլխուղեղիգլխուղեղ]]ի ընդհանուր ցնցումային պատրաստակամությունից)։ Համաճարակի պատճառով շատ տեսակների մոտ ի հայտ են գալիս [[Գլխուղեղի բորբոքում|գլխուղեղի բորբոքման]] և [[Թոքաբորբ|թոքաբորբիթոքաբորբ]]ի ախտանշաններ, որն էլ հետագայում դառնում է վերջիններիս մահացությունների պատճառը։  

Առյուծները բնակության համար նախընտրում են խոտածածկ դաշտերն ու սավաննաները, սահմանային գետերի թփուտներն ու անտառաշատ վայրերը։ Իսպառ բացակայում են [[Խոնավ անտառներ|խոնավ արևադարձային անտառներում]]։ Առյուծներով բնակեցված ամենաբարձրադիր արեալը [[Ուգանդա|Ուգանդայի]]յի և [[Քենիա|Քենիայի]]յի սահմանային հատվածում գտնվող Էլգոն լեռն է, որը գտնվում է 3600 մետր բացարձակ բարձրության վրա։ Որոշ պոպուլյացիաներ բնակվում են նաև [[Քենիա (լեռ)|Քենիա լեռան]] ձյան գծի սահմաններում<ref name="Guggisberg19752">{{Cite book|title=Wild Cats of the World|last=Guggisberg|first=C. A. W.|publisher=Taplinger Publishing|year=1975|isbn=978-0-8008-8324-9|location=New York|pages=138–179|chapter=Lion ''Panthera leo'' (Linnaeus, 1758)}}</ref>։ Առյուծները բնակվում են [[Սավաննաներ|սավաննաներիսավաննաներ]]ի ծառաշատ վայրերում, որտեղ հիմնականում աճում են [[Ակացիա|ակացիաներակացիա]]ներ<ref>{{Cite book|title=The Social Life of the Lion: A study of the behaviour of wild lions (''Panthera leo massaica'' [Newmann] in the Nairobi National Park, Kenya|last=Rudnai|first=Judith A.|publisher=Washington Square East Publishers|year=1973|isbn=978-0-85200-053-3|location=Wallingford}}</ref>։ [[Աֆրիկա|Աֆրիկա մայրցամաքում]] առյուծները գլխավորապես տարածված են կենտրոնական [[Խոնավխոնավ անտառներ|խոնավ անտառներում]]ում և ոչ բևեռային գոտում գտնվող [[Սահարա անապատ|աշխարհի խոշորագույն անապատում՝ Սահարայում]]։ 1960-ական թվականներից ի վեր առյուծները անհետացել են [[Հյուսիսային Աֆրիկա|Հյուսիսային Աֆրիկայից]]յից (բացառությամբ՝ [[Հարավային Սուդան|Սուդանի հարավային շրջանների]])<ref name="Black_al2013">{{cite journal|last1=Black|first1=S. A.|last2=Fellous|first2=A.|last3=Yamaguchi|first3=N.|last4=Roberts|first4=D. L.|year=2013|title=Examining the Extinction of the Barbary Lion and Its Implications for Felid Conservation|journal=PLOS One|volume=8|issue=4|page=e60174|bibcode=2013PLoSO...860174B|doi=10.1371/journal.pone.0060174|pmc=3616087|pmid=23573239}}</ref>: Եվրասիայում առյուծները տարածված են եղել [[Հունաստան|Հունաստանից]]ից ([[Բալկանյան թերակղզի|Բալկանյան թերակղզուց]]) մինչև [[Հնդկաստան]] ընկած տարածություններում։

[[Հին աշխարհ|Հնագույն շրջանի]] նշանավոր պատմիչ [[Հերոդոտոս|Հերոդոտոսը]]ը [[Մ.թ.ա. 480|մ․թ․ա․ 480 թվականին]] առյուծներին հիշատակել է [[Հույնհույն-պարսկական պատերազմներ|հույն-պարսկական պատերազմների]]ի առնչությամբ՝ նշելով, որ առյուծները հարձակվում էին Հունաստան ներխուժած պարսից արքա [[Քսերքսես I|Քսերքսես I-ի]] զորքերում որպես [[Մարտական ուղտ|մարտական կենդանիներ]] օգտագործվող [[Ուղտեր|ուղտերիուղտեր]]ի վրա։ Այս տարածաշրջանում առյուծների բնակության մասին հաջորդ գրավոր հիշատակումը հեղինակել է [[Արիստոտել|Արիստոտելը]]ը մ․թ․ա․ 300 թվականին։ Մեզ հայտնի է նաև, որ մ․թ․ա․ մոտ 100 թվականին վերջիններս անհետացել են տարածաշրջանից։ Արդեն 10-րդ դարում առյուծները վերանում են [[Հայկական լեռնաշխարհ|Հայկական լեռնաշխարհից]]՝ից՝ Եվրոպա աշխարհամասում առյուծների բնակության վերջին արեալից։ [[Պաղեստին|Պաղեստինում]]ում տեսակի պոպուլյացիաներն անհետացել են դեռևս [[Միջնադար|միջնադարյան ժամանակահատվածում]], իսկ 18-րդ դարում հրազենի հայտնագործումից հետո վերջիններիս թիվը կտրուկ նվազել է նաև մյուս երկրամասերի տարածքից։ 19-20-րդ դարերում առյուծներն աստիճանաբար անհետացել են նաև [[Հարավային Ասիա|Հարավային Ասիայից]]յից, 19-րդ դարի սկզբին՝ հյուսիսային [[Հնդկաստան|Հնդկաստանից]]ից և [[Թուրքիա|Թուրքիայից]]յից<ref>{{cite book|title=Hunting in Turkey|author=Üstay, A. H.|publisher=BBA|year=1990|location=Istanbul}}</ref>։ Իրանում բնակվող վերջին առյուծը հայտնաբերվել է 1942 թվականին՝ երկրի հարավ-արևելքում գտնվող [[Խուզիստան|Խուզիստանի օսթանում]]<ref name="Firouz05">{{cite book|url={{Google books|plainurl=yes|id=t2EZCScFXloC|page=66}}|title=The complete fauna of Iran|last=Firouz|first=E.|publisher=I. B. Tauris|year=2005|isbn=978-1-85043-946-2|pages=5–67}}</ref>։ Վերջինիս դիակը 1944 թվականին հայտնաբերվել է Քարուն գետի ափին։ Ներկայումս [[Իրան|Իրանում]]ում այս կենդանիների բնակության մասին որևէ ապացույցներ չկան։ Ներկայումս ասիական առյուծները բնակվում են բացառապես Հնդկաստանի արևմտյան շրջաններում՝ [[Գուջարաթ|Գուջարաթի շրջանում]]։

{{Հիմնական|Հայաստանի կատվազգիներ}}Դեռևս հնագույն ժամանակներում [[Հայկական լեռնաշխարհ|Հայկական լեռնաշխարհի]]ի տարածքում բնակվել են առյուծներ, որոնք պատկանել են [[Ասիական առյուծ|ասիական ենթատեսակին]]<ref>{{Cite web|url=https://allinnet.info/nature/asiatic-lions-that-once-existed-in-armenia/|title=Հայաստանի տարածքից իսպառ վերացած ասիական առյուծները|last=|first=|date=|website=|publisher=|language=ամերիկյան անգլերեն|accessdate=2019-03-07}}</ref>։ Ի դեպ, նախկինում ենթատեսակն անվանվել է ոչ թե ասիական, այլև պարսկական։ Գիտնականները ենթադրում են, որ [[Նախնադարյան Հայաստան|նախապատմական ժամանակներում Հայաստանի]] տարածքում բնակվել են եվրոպական քարանձավային առյուծներ (շուրջ 10 հազար տարի առաջ), իսկ ավելի ուշ՝ նրանց գենետիկական ժառանգորդները։ Հայաստանը համարվում էր այս տեսակի տարածվածության ամենահյուսիսային աշխարհագրական լայնություններից մեկը։

Ենթադրվում է, որ [[Մեծ Հայքի թագավորություն|Մեծ Հայքի թագավորության]] [[Տիգրան Մեծ|«արքայից արքա» Տիգրան Մեծի]] օրոք առյուծները եղել են Հայաստանի լեռնային ֆաունային տիպիկ բնորոշ տեսակներից մեկը<ref>{{Cite web|url=http://forum.hayastan.com/|title=Մեծ կատուները Հայաստանում|last=|first=|date=|website=Hayastan Armenian Forum (The Largest Armenian Forum on the Net՝ հայկական ամենախոշոր ֆորումը ցանցում)|publisher=|language=անգլերեն, ռուսերեն|accessdate=2019-03-07}}</ref>։ Հայաստանի տարածքից ամենայն հավանականությամբ առյուծները վերացել են [[10-րդ դար|10-րդ դարում]]՝ում՝ կարևոր ազդեցություն ունենալով հետագա տարիներին [[Հայաստանի մշակույթ|հայկական քաղաքակրթության]] ձևավորման գործում։

Առյուծները մեծապես բնակվում են [[Աֆրիկա|Աֆրիկայի]]յի [[Արևելյան Աֆրիկա|արևելյան]] և [[Հարավային Աֆրիկա|հարավային շրջաններում]]։ Նրանց թիվը տարեց տարի արագորեն անկում է ապրում․ [[20-րդ դար|20-րդ դարի]]ի երկրորդ կեսից ի վեր ամեն 20 տարում կենդանիների թվաքանակը կրճատվում է 30-50%-ով<ref>Myers, N. (1975). The silent savannahs. International Wildlife 5 (5): 5−10.</ref>։ Տեսակը [[Բնության պահպանության միջազգային միություն|Բնության պահպանության միջազգային միության]] կողմից ներառված է [[Կարմիր գիրք|Համաշխարհային կարմիր գրքում]]։ 1950-ական թվականներին վայրի բնության մեջ [[Առյուծներ|աֆրիկյան առյուծների]] թվաքանակը կազմել է շուրջ 200 հազար առանձնյակ, իսկ 2002-2004 թվականների հետազոտությունների արդյունքում՝ առավելագույնը 47 հազար կենդանի<ref>{{Cite journal|last=Bauer|first=H.|last2=Van Der Merwe|first2=S.|year=2002|title=The African lion database|journal=Cat News|volume=36|pages=41–53}}</ref><ref name="Chardonnet2002">{{Cite book|url=http://conservationforce.org/pdf/conservationoftheafricanlion.pdf|title=Conservation of African lion|last=Chardonnet|first=P.|publisher=International Foundation for the Conservation of Wildlife|year=2002|location=Paris, France|archiveurl=https://web.archive.org/web/20131110184540/http://conservationforce.org/pdf/conservationoftheafricanlion.pdf|archivedate=10 November 2013|deadurl=yes|df=dmy-all}}</ref>։ Աֆրիկյան առյուծների թվաքանակի կտրուկ անկումը պայմանավորված է գիշատիչների շրջանում տարածված բազում [[Հիվանդություն|հիվանդություններովհիվանդություն]]ներով և [[Վարակիչ հիվանդություններ|վարակներով]], ինչպես նաև մարդու ներգործությամբ։ Այնուամենայնիվ, կենդանիների վերացման սպառնալիքի գլխավոր պատճառը մարդկանց հետ կոնֆլիկտներում և առհասարակ՝ շփումներում, վերջիններիս մեծաքանակ սպանություններն են։ [[Քենիա|Հյուսիսային Քենիայի]] Էվասո Նգիրո էկոհամակարգում գտնվող Սամբուրու, Բուֆալո Սփրինգս և Շաբա ազգային արգելոցներում ու արգելավայրերում առյուծների կենսագործունեությունը պաշտպանելու և ուսումնասիրություններ անցկացնելու նպատակով 2007 թվականին ստեղծվել է «Էվասո Լայընս» [[Էկոլոգիա|բնապահպանական կազմակերպությունը]]<ref name="Mangat, R. 2009">{{cite web|url=http://www.theeastafrican.co.ke/magazine/-/434746/657312/-/15kjo9jz/-/index.html|title=Winning with lions|year=2009|publisher=The East African Magazine|author=Mangat, R.}}</ref>։ Այս տարածքներից դուրս խոշոր եղջերավոր անասունների համար գյուղացիների և ագարակ ներխուժած առյուծների միջև կոնֆլիկտը հիմնականում ավարտվում է մարդկանց հաղթանակով, որոնք որպես կանոն սպանում են գիշատիչներին։

[[Պատկեր:Lion Ngorongoro 05.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Lion%20Ngorongoro%2005.jpg|մինի|259x259փքս|[[Տանզանիա|Տանզանիայի]]յի [[Նգորոնգորո (խառնարան)|Նգորոնգորո ազգային պարկում]] առյուծների փրայդը արգելակել է [[Հետազոտական ռեակտորներ|հետազոտական աշխատանքների]] իրականացնող մեքենայի ճանապարհը։]]

[[Զամբիա|Զամբիայի]]յի Կաֆուե ազգային պարկը տարածաշրջանում առյուծների կարևորագույն ապաստաններից է․ այստեղ կատվազգի այս կենդանիների անվերահսկելի որսը զուգորդվում է տարեց տարի վերջիններիս թվի արագընթաց կրճատման հետ, որն էլ ինքնին կասեցնում է առյուծների թվի վերականգնմանն ուղղված գործողությունների իրականացմանը<ref>{{cite web|url=http://www.theeastafrican.co.ke/magazine/-/434746/657312/-/15kjo9jz/-/index.html|title=Winning with lions|year=2009|publisher=The East African Magazine|authorname="Mangat, R.}}< 2009"/ref>։ 2015 թվականին [[Եթովպիա|Եթովպիայի]]յի Ալաթաշ ազգային պարկում՝ Սուդանի հետ սահմանի մոտ, հայտնաբերվել են 200 հոգանոց առյուծների պոպուլյացիա։ Նախկինում գազանները ոչնչացել էին [[Բնության հատուկ պահպանվող տարածքներ|բնության հատուկ պահպանվող այս տարածքից]]։ [[Արևմտյան Աֆրիկա|Արևմտյան Աֆրիկայի]]յի առյուծների [[Պոպուլյացիա|պոպուլյացիաներըպոպուլյացիա]]ները մեկուսացած են [[Կենտրոնական Աֆրիկա|Կենտրոնական Աֆրիկայի]]յի տեսակներից և ունեն փոքր-ինչ տարբեր արտաքին բնորոշիչներ և վարքագծի կանոններ։ 2015 թվականի տվյալներով տարածաշրջանում բնակվում են թվով 400 առյուծներ, որոնցից 250-նն են միայն չափահաս։ Արևմտյան ենթատեսակի առյուծները հիմնականում կենտրոնացած են [[Բենին|Բենինի]]ի, [[Բուրկինա Ֆասո|Բուրկինա Ֆասոյի]]յի և [[Նիգեր|Նիգերի]]ի բաժանարար շրջաններում ձևավորված «Դուբլե Վե» բնության հատուկ պահպանության տարածքում։ Այս արգելավայրում կենդանիների պաշտպանվածության ցուցանիշը բավականին բարձր է։ Տարբեր հաշվարկներով 50-ից մինչև 150 առանձնյակներ բնակվում են նաև [[Բուրկինա Ֆասո|Բուրկինա Ֆասոյի]]յի «Արլի Սունակ» էկոհամակարգում։ 2015 թվականին [[Գանա|Գանայի]]յի Մոլե ազգային պարկում տեսախցիկները ֆիքսել են առյուծի զույգի։ Շուրջ կես դար այս երկրում առյուծների բնակության մասին որևէ տեղեկություն չկար<ref>{{cite web|url=http://news.nationalgeographic.com/news/2003/07/0716_030716_lions.html|title=Lions Vs. Farmers: Peace Possible?|last=Roach|first=John|date=2003|work=National Geographic News|publisher=National Geographic|accessdate=1 September 2007}}</ref>։

2015 թվականի հունվարից մինչև 2017 թվականի սեպտեմբերն ընկած ժամանակահատվածում [[Գաբոն|Գաբոնի]]ի Բատեի Պլատայի ազգային պարկում տեսաթակարդն արձանագրել է այդ տարածքներում բնակվող մեկ արու առյուծի<ref name="NewScientist2016">{{cite news|publisher=New Scientist|title=Hidden population of up to 200 lions found in remote Ethiopia|date=2016|url=https://www.newscientist.com/article/2075740-hidden-population-of-up-to-200-lions-found-in-remote-ethiopia/|accessdate=2 February 2016}}</ref><ref name="BBC Ethiopian lion, 2016">{{cite news|date=2016|url=https://www.bbc.com/news/world-africa-35460573|title=Lions rediscovered in Ethiopia's Alatash National Park|publisher=BBC News|accessdate=1 February 2016}}</ref>։ Հետագայում առյուծը բռնվել է և ենթարկվել կենսաբանական հետազոտությունների։ Մոլեկուլային վերլուծությունները ցույց են տվել, որ Գաբոնում հանդիպած առյուծը գենետիկորեն սերտ կապված է եղել նախկինում այս տարածաշրջանից վերացած տեսակների հետ։ [[Կոնգոյի Հանրապետություն|Կոնգոյի Հանրապետության]] Օձալա-Կոկուայի ազգային պարկը [[1990-ական թվականներ|1990-ական թվականներին]]ին համարվում էր առյուծների «ամրոց»՝ ունենալով այս տեսակի կենդանիների մեծ թվաքանակ<ref>{{cite book|title=The conservation status and dynamics of a protected African lion ''Panthera leo'' population in Kafue National Park, Zambia|author=Midlane, N.|publisher=University of Cape Town|year=2013|location=Cape Town}}</ref>։ 2014 թվականին միևնույն ազգային պարկում ոչ մի առյուծ չի գրանցվել, թեպետ այս տարածքներում որոշ առանձնյակների հավանական բնակությունը չի բացառվում։ [[Կոնգոյի Դեմոկրատական Հանրապետությունում ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության օբյեկտների ցանկ|Կոնգոյի Դեմոկրատական Հանրապետության ՅՈւՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության ցանկում]] գրանցված [[Գարամբա ազգային պարկ|Գարամբա ազգային պարկում]]ում բնակվում է 150, իսկ [[Վիրունգայի ազգային պարկ|Վիրունգայի ազգային պարկում]]՝ում՝ 90 առյուծ<ref name="Bauer & van der Merwe">{{Cite journal|last1=Bauer|first1=H.|last2=Van Der Merwe|first2=S.|year=2004|title=Inventory of free-ranging lions ''Panthera leo'' in Africa|journal=Oryx|volume=38|issue=1|pages=26–31|doi=10.1017/S0030605304000055}}</ref>։ 2010 թվականին [[Ուգանդայի Հանրապետություն|Ուգանդայի]] երեք հատուկ պահպանության տարածքներում բնակվում է ընդհանուր հաշվով ավելի քան 400 առյուծ<ref>{{cite journal|last=Angelici|first=F. M.|last2=Rossi|first2=L.|year=2017|title=Further lion, ''Panthera leo senegalensis'' Meyer, 1826, sightings in Mole National Park, Ghana, and possible first serval ''Leptailurus serval'' Schreber, 1776 record after 39 years (Mammalia Felidae)|url=http://www.biodiversityjournal.com/pdf/8(2)_749-752.pdf|journal=Biodiversity Journal|volume=8|issue=2|pages=749−752}}</ref>։ Տեղեկություններ կան նաև [[Հարավային Սուդան|Հարավային Սուդանում]]ում առյուծների հնարավոր բնակության կապակցությամբ։ [[Սուդան|Սուդանում]]ում [[1980-ականներ|1980-ական թվականներին]] առյուծները տարածված են եղել [[Հարավային Կորդոֆան|Հարավային Կորդոֆանում]]ում և [[Հարավային Դարֆուր|Դարֆուրում]]։

[[Պատկեր:Asiatic lion 02.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Asiatic%20lion%2002.jpg|մինի|256x256փքս|Բացառապես [[Հնդկաստան|Հնդկաստանում]]ում բնակվող [[Ասիականասիական առյուծ|ասիական առյուծները]]ները որպես վերացման եզրին գտնվող տեսակ գրանցված են [[Կարմիր գիրք|ԲՊՄՄ Կարմիր գրքում]]։]]

Ներկայումս [[Ասիականասիական առյուծ|ասիական առյուծները]]ները պահպանվել են բացառապես [[Հնդկաստան|արևմտյան Հնդկաստանի]] [[Գուջարաթ|Գուջարաթ երկրամասում]] գտնվող Գիր ազգային պարկում և շրջակա որոշ տարածքներում՝ ընդհանուր հաշվով ընդամենը 1412 քառակուսի կմ մակերեսով արեալում։ Առանձնյակների թվաքանակը 1974 թվականի տվյալներով 180 էր, սակայն մինչև 2010 թվականն այն հասնում է 400-ի<ref name="Singh, Gibson">{{Cite journal|last1=Singh|first1=H. S.|last2=Gibson|first2=Luke|date=|year=2011|title=A conservation success story in the otherwise dire megafauna extinction crisis: The Asiatic lion (''Panthera leo persica'') of Gir forest|url=|journal=Biological Conservation|volume=|issue=144-5|pages=1753–57|doi=10.1016/j.biocon.2011.02.009|pmid=|access-date=}}</ref>։ Ենթատեսակը աշխարհագրորեն մեկուսացված է, որն էլ ինքնին բարձրացնում է [[Խաչասերում|նեղազգակցական խաչասերման]] (ինբրիեինգ) և [[Գենետիկական բազմազանություն|գենետիկական բազմազանության]] նվազեցման հավանականության ռիսկերը։ 2008 թվականից ի վեր ասիական առյուծը [[Բնության պահպանության միջազգային միություն|Բնության պահպանության միջազգային միության (ԲՊՄՄ)]] կողմից գրանցված է Համաշխարհային կարմիր գրքում՝ որպես վտանգված տեսակ։ 2015 թվականի տվյալներով կենդանիների թիվը հասել է մինչև 523-ի, որի արդյունքում վերջիններս բնակեցրել են նաև Սաուրաշտրայում գտնվող 7 հազար քառակուսի կմ նոր տարածք<ref name="Venkataraman2016">{{cite book|title=Human Animal Conflict in Agro-Pastoral Context: Issues & Policies|author=Venkataraman, M.|publisher=Indian Council of Agricultural Research|year=2016|editor1=Agrawal, P.K|location=New Delhi|page=32−40|chapter=Wildlife and human impacts in the Gir landscape|editor2=Verghese, A.|editor3=Krishna, S.R.|editor4=Subaharan, K.}}</ref><ref>{{cite journal|author=Singh, A.P.|year=2017|title=The Asiatic Lion (''Panthera leo persica''): 50 Years Journey for Conservation of an Endangered Carnivore and its Habitat in GIR Protected Area, Gujarat, India|journal=Indian Forester|volume=143|issue=10|pages=993−1003}}</ref><ref>{{cite journal|author=Singh, H.S.|year=2017|title=Dispersion of the Asiatic lion ''Panthera leo persica'' and its survival in human-dominated landscape outside the Gir forest, Gujarat, India|journal=Current Science|volume=112|issue=5|pages=933−940|doi=10.18520/cs/v112/i05/933-940}}</ref>։ Ըստ 2017 թվականին ացնկացված հետազոտական տվյալների՝ ազատ բնությունում հանդիպող ասիական առյուծների թիվը հասել է մինչև 650-ի<ref>{{cite news|title=Lion population roars to 650 in Gujarat forests|url=http://timesofindia.indiatimes.com/city/ahmedabad/Lion-population-roars-to-650-in-Gujarat-forests/articleshow/59907625.cms|author=Kaushik, H.|publisher=The Times of India|date=2017|accessdate=9 August 2017}}</ref>։

Գիր ազգային պարկը ինքնին սփռված է մարդաշատ մի շարք բնակավայրերի միջև և այս հանգամանքով է պայմանավորված ժամանակ առ ժամանակ առյուծների և տեղի բնակիչների ընդհարումները՝ ընտանի անասունների կորստի վտանգով պայմանավորված<ref>{{cite journal|last1=Saberwal|first1=V. K.|last2=Gibbs|first2=J. P.|last3=Chellam|first3=R.|last4=Johnsingh|first4=A. J. T.|date=1994|title=Lion‐Human Conflict in the Gir Forest, India|journal=Conservation Biology|volume=8|issue=2|pages=501–507|doi=10.1046/j.1523-1739.1994.08020501.x}}</ref>։ Այնուամենայնիվ, ոմանք առյուծների գոյությունը համարում են շահեկան, քանի որ վերջիններս առաջին հերթին ոչնչացնում են հիվանդ, թույլ կենդանիներին։ Շատերը կարծում էին, որ առյուծների բացակայության պայմաններում [[Կճղակավորներ|կճղակավորներիկճղակավորներ]]ի թիվը կարող է աճել, սակայն ստացվում է հակառակը, քանի որ հիվանդությունների տարածման հետևանքով ոչնչանում են ավելի շատ թվով կենդանիներ։ Առյուծների թվի աճին զուգընթաց նախատեսվում էր որոշ պոպուլյացիաներով բնակեցնել նաև անմիջականորեն [[Ինդոս-Գանգեսյան հարթավայր|Ինդոս-Գանգեսյան հարթավայրին]]ին հարող [[Մադհյա Պրադեշ|Մադհյա Պրադեշի երկրամասը]], մասնավորապես՝ Կունո ազգային պարկը։ Սակայն 2017 թվականին Հնդկաստանի կառավարության «ասիական առյուծների վերականգնման ծրագրի» հանձնախմբերը դեմ են քվեարկել նախաձեռնության իրականացմանը<ref name="TOI 12-2017">{{cite news|author=Sharma, R.|publisher=The Times of India|title=Tired of Gujarat reluctance on Gir lions, MP to release tigers in Kuno|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/bhopal/tired-of-gujarat-reluctance-on-gir-lions-mp-to-release-tigers-in-kuno/articleshow/61937836.cms|date=2017|accessdate=2018-01-27|first=|work=|via=}}</ref><ref name="HT 2017">{{cite news|work=Hindustan Times|title=Stalemate on translocation of Gir lions Kuno Palpur in Madhya Pradesh to be used as tiger habitat now|url=https://www.hindustantimes.com/bhopal/stalemate-on-translocation-of-gir-lionskuno-palpur-in-madhya-pradesh-to-be-used-as-tiger-habitat-now/story-hX8ELtxSSL4I8GeLTh6xYI.html|date=2017|accessdate=2018-01-27|last=|first=|via=}}</ref>։

[[Հին աշխարհ|Հնագույն ժամանակներից]] ի վեր մարդիկ զբաղվել են առյուծների որսով, որը սկզբնական շրջանում մեծապես եղել է արքայական զվարճանք։ Առյուծների որսի մասին առաջին գրավոր հիշատակումը մ․թ․ա․ մոտ 1380 թվականին թվագրվող գրավոր արձանագրությունն է, որը [[Հին Եգիպտոս|Հին Եգիպտոսի]]ի [[(4847) Ամենհոտեպ|Ամենհոտեպ III]] [[Փարավոն|փարավոնինփարավոն]]ին հիշատակում է որպես ''«102 առյուծ սպանած առաջնորդ»''։ [[Ասորեստան|Ասորեստանցիները]]ցիները անազատության մեջ գտնվող առյուծներին բաց էին թողնում հատուկ վայրում, որը հետագայում արքայի համար վերածվում էր որսատեղի։ Շատ հաճախ Ասորեստանի թագավորները հանդիսատեսի ներկայությամբ [[Ձի|ձիովձի]]ով կամ [[Մարտակառք|մարտակառքովմարտակառք]]ով դուրս էին գալիս առյուծների դեմ և ապա նիզակով ու նետով սպանում վերջինիս։ [[Ազնվականություն|Ազնվականների]] կողմից առյուծների սպանությունների դեպքեր [[Հնդկաստան|Հնդկաստանում]]ում գրանցվել են նույնիսկ [[18-րդ դար|18-րդ դարում]]։ում։ Այս կապակցությամբ մեզ հասած հիշատակման մեջ ներկայացված է, որ [[Մեծ Մողոլների կայսրություն|Մեծ Մողոլների կայսրության]] տիրակալ [[Ջահանգիր|Ջահանգիրը]]ը մարտի ժամանակ գերազանցության հասավ առյուծի նկատմամբ։ Արքաների կողմից առյուծների որսը նպատակ ուներ ցույց տալու, որ միապետի [[Միապետություն|բացարձակ իշխանությունը]] տարածվում է նույնիսկ [[Բնություն|բնության]] վրա։

[[Տանզանիա|Տանզանիայի]]յի և [[Քենիա|Քենիայի]]յի տարածքում բնակվող մասայի ցեղի շրջանում առյուծների սպանությունը համարվում է [[ծիսակատարություն]]։ 19-րդ դարում [[Աֆրիկայի գաղութային բաժանում|Աֆրիկան գաղութացնող եվրոպացիները]] խրախուսում էին առյուծների որսը, քանի որ վերջիններիս [[Գիշատչություն|գիշատչային վարքը]] շատ ժամանակ խոչընդոտում էր ընդերքահետազոտման աշխատանքներին։ Ներկայումս առյուծների որսը խստիվ արգելված է և ենթադրում է քրեական պատասխանատվություն։ 2015 թվականին միջազգային հանրության շրջանում եմ հնչեղություն է ստանում ամերիկացի որսորդ Ուոլթեր Փալմերի կողմից [[Զիմբաբվե|Զիմբաբվեում]]ում [[Սեսիլ|Սեսիլ առյուծի սպանությունը]], որը կատարվել էր առանձնակի դաժանությամբ։ Նախկինում առյուծների մասնակցությամբ անցկացվել են արյունախաղեր, որոնց նպատակը եղել է վերջիններիս պայքարը այլ կենդանիների, սովորաբար՝ շների դեմ։ Խաղը մեծ ժողովրդականություն է վայելել մինչև [[18-րդ դար]]․ 1800 թվականին այն արգելվել է [[Ավստրիա|Ավստրիայում]]յում, իսկ 1835 թվականին՝ [[Անգլիայի թագավորություն|Անգլիայի թագավորությունում]]։ում։ Ինչպես գրեթե բոլոր մյուս մեծ կատուները, այնպես էլ առյուծները, վարժեցվում են մարդու կողմից՝ հատուկ նկատառումներից ելնելով։ Հիմնականում այս գիշատիչներն ընտելացվում են [[Կրկես|կրկեսներումկրկես]]ներում ներկայացվելու համար, թեպետ լինում են նաև այլ բացառություններ։ Օրինակ բավարացի եղբայրներ Զիգգրիդն ու Ռոյը իրենց կողմից ընտելացված [[Առյուծ#%D5%B4%D5%B8%D6%82%D5%BF%D5%A1%D6%81%D5%AB%D5%B8%D5%B6%20%D5%A3%D5%B8%D6%82%D5%B6%D5%A1%D5%BE%D5%B8%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%B4մուտացիոն գունավորում|սպիտակ առյուծի]] և [[Սպիտակ վագր|վագրի]] շնորհիվ [[Լաս Վեգաս|Լաս Վեգասում]]ում ներկայացումներ ցույց տալուց հետո կարողանում են դառնալ աշխարհահռչակ։ Առյուծների մասնակցությամբ կրկեսներում ցուցադրվող ամենաուշագրավ համարներից է անվտանգ ելքով աճպարարի գլխի տեղադրումը առյուծի բացված երախի մեջ։

Առյուծները [[18-րդ դար|18-րդ դարից]]ից ի վեր [[Կենդանաբանականկենդանաբանական այգիներ|կենդանաբանական այգիներում]]ում ներկայացվող հիմնական տեսականու կենդանիներից են, ինչպես և [[Փղեր|փղերըփղեր]]ը, [[Ռնգեղջյուր|ռնգեղջյուրներըռնգեղջյուր]]ները, [[Գետաձիեր|գետաձիերըգետաձիեր]]ը, [[Պրիմատներ|խոշոր պրիմատներն]] ու մյուս [[Մեծմեծ կատուներ|մեծ կատուները]]։ը։ Ներկայումս [[Կենդանաբանականկենդանաբանական այգիներ|կենդանաբանական այգիներում]]ում բնակվում են ավելի քան 1000 [[Առյուծներ|աֆրիկյան]] և 100 [[Ասիականասիական առյուծ|ասիական առյուծներ]]։ներ։ Նրանք համարվում են դեսպանորդ առանձնյակներ և պահվում են աշխարհի տարբեր պետություններում [[Զբոսաշրջություն|զբոսաշրջության]], [[Կրթություն|կրթության]] և տեսակի պահպանության նկատառումներից ելնելով։ Անազատության պայմաններում առյուծները կարող են գոյատևել մինչև 20 տարեկան։ Հոնոլուլուի կենդանաբանական այգում ([[Հավայան կղզիներ]], [[Միացյալ Նահանգներ]]) «Ապոլլոն» անունով մի առյուծ մահացել է 22 տարեկան հասակում։ 1896 թվականին ծնված նրա երկու քույրերն ապրել են ապրել են շուրջ 21 տարի՝ սատկելով 2007 թվականի օգոստոսին։

[[Հին Եգիպտոս|Հին Եգիպտոսի]]ի Լեոնտոպոլիս և Բուբաստիս քաղաքներում, գոյություն են ունեցել առյուծի կերպարանքով [[Բաստետ (դիցաբանություն)|Բաստետ]] և Սեխմետ աստվածուհիներին նվիրված տաճարներ։ Հնագույն վկայությունները հավաստում են, որ այս տաճարներում պահվել են նաև կենդանի առյուծներ։ Հենց այս հանգամանքով էլ պայմանավորված է այն փաստը, որ հետագայում [[Նեղոսի դելտա|Նեղոսի դելտայում]]յում սփռված այս քաղաքին հին հույներն անվանում են Լեոնտոպոլիս՝ «առյուծների քաղաք»։ [[Մ.թ.ա. 850|Մ․թ․ա․ 850-ական թվականներին]] իրենց արքունիքում առյուծներ են ունեցել [[Ասորեստան|Ասորեստանի արքաները]], իսկ [[Ալեքսանդր Մակեդոնացի|Ալեքսանդր Մակեդոնացին]]ն [[Հնդկաստան|Հնդկաստանի]]ի նվաճյալ տարածքներից բազմաթիվ առյուծներ է ուղարկել [[Հունաստան]]։ [[Հին Հռոմ|Հին Հռոմում]]ում արքունիքում ապրող առյուծներով զբաղվում էին կայսրերը՝ գլադիատորների խաղերի կազմակերպման նկատառումներով։ Սակայն, հռոմեական այնպիսի առաջնորդներ, ինչպիսիք են [[Լուցիոս Կոռնելիուս Սուլլա|Լուցիոս Սուլլան]], [[Գնեոս Պոմպեոս|Գնեոս Պոմպեոսը]]ը և [[Հուլիոս Կեսար|Հուլիոս Կեսարը]]ը, հաճախ պատվիրել են միանգամից սպանել հարյուրավոր առյուծների։ [[Հնդկաստան|Հնդկաստանում]]ում առյուծների պահում էին իշխանական տների ավագ ներկայացուցիչները։ [[Մարկո Պոլո|Մարկո Պոլոյի]]յի հավաստմամբ՝ առյուծներ է պահել նաև [[Խուբիլայ|մեծ խան Խուբիլայը]]։ 18-րդ դարում ի հայտ են գալիս առաջին [[Կենդանաբանականկենդանաբանական այգի|կենդանաբանական այգիները]]ները և առյուծները դառնում են ցուցադրության գլխավոր կենդանիներից մեկը, ինչպես և [[Փղեր|փղերըփղեր]]ը, [[Գետաձիեր|գետաձիերըգետաձիեր]]ը, [[Վագր|վագրերըվագր]]երը, [[Արջեր|արջերըարջեր]]ը և այլն։

Ժամանակի ընթացքում աշխարհի լավագույն կենդանաբանական այգիներում առյուծների համար (օրինակ՝ [[Բեռլինի կենդանաբանական այգի|Բեռլինի]], [[Նյու Յորք|Նյու Յորքի]]ի, [[Լոնդոնի կենդանաբանական այգի|Լոնդոնի]], [[Ամստերդամի կենդանաբանական այգի|Ամստերդամի]], [[Պրահա|Պրահայի]]յի) ստեղծվել է բնական պայմաններին նմանվող միջավայր՝ կենդանիների անազատությունը հնարավորինս մեղմելու համար։ Հիմնադրման տարուց ի վեր (1940 թվականից), առյուծները համարվում են նաև [[Երևանի կենդանաբանական այգի|Երևանի կենդանաբանական այգում]] ցուցադրվող կարևորագույն կենդանատեսակներից մեկը։ Ներկայումս Երևանի կենդանաբանական այգին ունի 7 առյուծ, որոնցից 1-ը` արու, 6-ը` էգ։ Կենդանիներին հատկացված է 3000 և 4000 քառակուսի մետրանոց ազատավանդակներ, որոնք պաշտոնապես շահագործման են հանձնվել 2018 թվականի մայիսից<ref>{{Cite web|url=https://armeniasputnik.am/society/20181110/15600624/photo-armenia-kendanabanakan-aygi-aryuts.html|title=Երբ և ինչպես են սպանվել Երևանի կենդանաբանական այգու առյուծները. այգու պատասխանը|last=Sputnik|website=armeniasputnik.am|language=hy|accessdate=2019-03-06}}</ref>։

Մարդկանցով սնվելու առյուծների հակվածությունները պարբերաբար ուսումնասիրվում են գիտնականների կողմից։ Ամերիկացի և տանզանացի որոշ մասնագետներ պնդում են, որ [[Տանզանիա|Տանզանիայում]]յում մարդկանց վրա առյուծների հարձակումները մեծապես ավելացել են 1990-2005 թվականների ընթացքում<ref>{{Cite journal|last=Patterson|first=Bruce D.|author2=Neiburger, Ellis J.|author3=Kasiki, Samuel M.|date=February 2003|title=Tooth Breakage and Dental Disease as Causes of Carnivore–Human Conflicts|journal=Journal of Mammalogy|volume=84|issue=1|pages=190–96|bibcode=2007JMamm..88..275L|doi=10.1644/1545-1542(2003)084<0190:TBADDA>2.0.CO;2}}</ref>։ Այդ ժամանակահատվածում առյուծների թիրախ են դարձել թվով 600 գյուղացիներ, որոնց մի մասը սպանվելուց հետո [[Գիշատիչներ|գիշատիչ]] [[Կատվազգիներ|կատվազգիներիկատվազգիներ]]ի համար ծառայել է որպես կեր։ Թեև առյուծները ներկայումս գտնվում են վերացման եզրին, այնուամենայնիվ դրա հետ կապված կան նաև հակասական կարծիքնր, որ այս կենդանիների պահպանության քաղաքականությունն ունի վերանայման անհրաժեշտություն, քանի որ անմիջականորեն էական սպառնալիք է հանդիսանում առյուծներով բնակեցված տարածքների շրջակայքում բնակվող մարդկային բնակչության համար։ Մեկ այլ հետազոտության համաձայն հարավային Տանզանիայում 1988-2009 թվականներին առյուծների զոհ են դարձել շուրջ 1000 քաղաքացիական անձինք։ Ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ առյուծները հակված են մարդկանց բնակավայրերի վրա հարձակվելու մութն ընկնելուց անմիջապես հետո՝ գիշերային ժամերին<ref>{{Cite journal|last=Peterhans|first=Julian C. Kerbis|last2=Gnoske|first2=Thomas Patrick|year=2001|title=The Science of Man-eating|url=http://www.man-eater.info/gpage6.html|journal=Journal of East African Natural History|volume=90|issue=1&2|pages=1–40|doi=10.2982/0012-8317(2001)90[1:TSOMAL]2.0.CO;2|archiveurl=https://web.archive.org/web/20071030031426/http://www.man-eater.info/gpage6.html|archivedate=30 October 2007|accessdate=7 July 2007}}</ref>։

Ըստ Ռոբերտ Ֆրամպի՝ մոզամբիկցի անօրինական փախստականները [[Հարավաֆրիկյան Հանրապետություն]] մուտք գործելու նպատակով շարունակականորեն հատում են [[Կրյուգերի ազգային պարկ|Կրյուգերի ազգային պարկի]]ի տարածքը և շատ հաճախ (հատկապես գիշերային ժամերին) դառնում առյուծների զոհ։ Նախորդ դարում՝ մինչև մոզամբիկա-հարավաֆրիկյան սահմանին վերահսկողության սահմանումը, մոզամբիկցիները ցերեկային ժամերին անցնում էին ազգային պարկի տարածքով և անվտանգ կերպով տեղափոխվում Հարավաֆրիկյան Հանրապետություն։

[[Ասիական առյուծ|Ասիական առյուծները]]ները ևս երբեմն աչքի են ընկնում որպես մարդակերներ։ [[Հնդկաստան|Հնդկաստանում]]ում վերջիններիս տարածվածության արեալը անմիջականորեն հարում է գյուղական բնակավայրերին, որն էլ այս տեսակի համար հանդիսանում է գործողությունների շարժառիթ և դրդապատճառ։ Միայն 2012 թվականին [[Գուջարաթ|Գուջարաթի երկրամասում]] գրանցվել է մարդկանց վրա ասիական առյուծների հարձակումների երկու դեպք<ref name="Miller2000">{{Cite book|title=Endangered animals: a reference guide to conflicting issues|last=Miller|first=Brian|publisher=Greenwood Publishing Group|year=2000|isbn=978-0-313-30816-1}}</ref><ref name="DNA2012">{{cite web|url=http://www.dnaindia.com/india/report-man-eater-lion-kills-50-year-old-in-amreli-preys-on-him-1717542|title=Man-eater lion kills 50-year-old in Amreli, preys on him|date=2012|publisher=dna|accessdate=28 March 2015|author=Anonymous}}</ref>։

Առյուծների կերպարով ժայռապատկերներ մեզ են հասել դեռևս [[Հին քարի դար|վերին պալեոլիթի ժամանակաշրջանից․]] [[Ֆրանսիա|Ֆրանսիայի]]յի [[Լասկո քարանձավ|Լասկոյի]] և [[Շովե քարանձավ|Շովեի քարանձավերից]] հայտնաբերված հնագիտական գտածոներն ունեն մինչև 17 հազար տարվա վաղեմություն։ [[Գերմանիա|Գերմանիայի]]յի հարավ-արևմուտքում՝ [[Բադեն-Վյուրթեմբերգ|Բադեն-Վյուրթեմբերգում]]ում գտնվող Ֆոգելհերդի քարանձավի տարածքից հայտնաբերվել է 32-40-հազարամյա առյուծ-մարդու քանդակ։

[[Պատկեր:Lion in the Arena by William Rimmer, c 1873-76.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Lion%20in%20the%20Arena%20by%20William%20Rimmer,%20c%201873-76.jpg|մինի|247x247px|[[Հին Հռոմ|Հին Հռոմում]]ում տեղի ունեցող ամենանշանավոր խաղերից մեկը [[Գլադիատոր|գլադիատորների մենամարտերն]] էր։ Հատուկ [[Ամֆիթատրոն|ամֆիթատրոններումամֆիթատրոն]]ներում [[Գլադիատոր|անազատ հռոմեացիները]] մենամարտում էին միմյանց, իսկ շատ հաճախ՝ ահարկու առյուծների դեմ։]]

Առյուծների դիմաքանդակներ և համայիլներ պեղվել են [[Հունաստան|Հունաստանի]]ի [[Կրետե]], [[Եվբեա]], [[Հռոդոս]], [[Փարոս|Պարոս]] և [[Խիոս (քաղաք)|Խիոս]] կղզիներից։ Դրանք անմիջականորեն կապված են [[Եգիպտական դիցաբանություն|հին եգիպտական]] Սեխմետ դիցուհու պաշտամունքի հետ (ընդգրկում է [[Երկաթի դար|վաղ երկաթի դարաշրջանը]]՝ մ․թ․ա․ 9-6-րդ դարեր): Առյուծները եղել են հին հույն նշանավոր առակագիր [[Եզոպոս|Եզոպոսի]]ի ստեղծագործություններից շատերի գլխավոր հերոսները։ Բացի այդ, զանազան առյուծներ հիշատակվել են նաև [[Հունական դիցաբանություն|հին հունական]] և [[Հռոմեականհռոմեական դիցաբանություն|հռոմեական դիցաբանություններում]]։ներում։ Նրանցից ամենահայտնին [[Նեմեյան առյուծ|Նեմեյան հրեշավոր առյուծն]] էր՝ [[Տիփոն|հարյուրգլխանի ահռելի հրեշ Տիփոնի]] և [[Եքիդնաներ|Եքիդնայի]] որդին։ Վերջինիս [[Հերոդոտոս|Հերոդոտոսն]]ն ու [[Անաքսագորաս|Անաքսագորասը]]ը հիշատակում են [[Հերակլեսի սխրագործություններ|Հերակլեսի տասներկու սխրագործությունների]] առնչությամբ։ Միկենյան արքա Էվրիսթևսի հրամանով Հերակլեսը սպանում է մեծ չարիքների պատճառ դարձած [[Նեմեյան առյուծ|Նեմեյան առյուծին]]ին, որն էլ ինքնին խորհրդանշում էր մահվան նկատմամբ տարված փառավոր հաղթանակը։ Ըստ լեգենդի՝ Հերակլեսի այս սխրագործործությունից հետո [[Զևս|հին հույների գերագույն աստված շանթարձակ Զևսը]] երկնքում ստեղծում է [[Առյուծ (համաստեղություն)|առյուծի համաստեղությունը]]։

[[Միջնադար|Միջնադարյան ժամանակահատվածում]] եվրոպական իրականության մեջ մեծ տարածում ուներ արքաներին և նշանավոր ռազմական գործիչներին «Առյուծ» պատվանունով փառաբանելը։ Նմանօրինակ տիտղոսներ ունեցել են [[Անգլիայի թագավորություն|Անգլիայի խաչակիր արքա]] [[Ռիչարդ I Առյուծասիրտ|Ռիչարդ Առյուծասիրտը]], [[Սաքսոնիա|Սաքսոնիայի]]յի և [[Բավարիա|Բավարիայի դուքս]] [[Հենրիխ Առյուծ|Հենրիխ Առյուծը]]ը, [[Շոտլանդիա|Շոտլանդիայի միապետ]] Վիլհելմ I Առյուծը և այլոք։ Բացի այդ, Ֆլանդրիայի արքա Ռոբերտ III-ին անվանում էին «ֆլանդրիական առյուծ»։ Առյուծների կերպարը բավականին մեծ տարածում ունի մերօրյա եվրոպական հերալդիկայում։ Առյուծները պատկերված են այնպիսի նշանավոր պետությունների զինանշաններին, ինչպիսիք են [[Ֆրանսիայի զինանշան|Ֆրանսիան]], [[Բելգիայի զինանշան|Բելգիան]], [[Նորվեգիայի զինանշան|Նորվեգիան]], [[Չեխիա|Չեխիայի Հանրապետությունը]], [[Էստոնիայի զինանշան|Էստոնիան]], [[Հայաստանի զինանշան|Հայաստանը]], [[Միացյալ Թագավորություն|Միացյալ Թագավորությունը]]ը, [[Շվեդիա|Շվեդիան]]ն, [[Վրաստանի զինանշան|Վրաստանը]], [[Բուլղարիա|Բուլղարիան]]ն, [[Նիդերլանդների զինանշան|Նիդերլանդները]], [[Ֆինլանդիա|Ֆինլանդիան]]ն և այլն։

Առյուծները եղել են հնագույն [[Միջագետք|Միջագետքի]]ի նշանավոր խորհրդանիշներից մեկը՝ [[Շումեր|«քաղաքակիրթ տիրակալների երկրից»՝ Շումերիայից]] մինչև [[Ասորեստան]] և [[Բաբելոն]]<ref>{{Cite journal|last=Cassin|first=Elena|year=1981|title=Le roi et le lion|trans-title=The king & the lion|url=http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/rhr_0035-1423_1981_num_198_4_4828|format=PDF|journal=Revue de l'Histoire des Religions|language=French|volume=298|issue=198–4|pages=355–401|doi=10.3406/rhr.1981.4828|accessdate=3 December 2009}}</ref>։ Հնում շումերների շրջանում լայնորեն տարածված էր Ինանա (աքքադերենում հայտնի է նաև Իշթար անվանումով) աստծո պաշտամունքը<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/?id=05LXAAAAMAAJ&q=Inana|title=Gods, Demons and Symbols of Ancient Mesopotamia: An Illustrated Dictionary|last1=Black|first1=Jeremy|last2=Green|first2=Anthony|publisher=The British Museum Press|year=1992|isbn=978-0-7141-1705-8|page=118|ref=harv}}</ref><ref>{{citation|last=Collins|first=Paul|article=The Sumerian Goddess Inanna (3400-2200 BC)|title=Papers of from the Institute of Archaeology|volume=5|publisher=UCL|date=1994|pages=113–114|ref=harv}}</ref>, որը մշտապես պատկերվել է առյուծների հետ։ Բացի այդ, առյուծը հանդիսանում էր նաև Բաբելոնի թագավորական խորհրդանիշը<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books/about/Aramaic_and_Figural_Stamp_Impressions_on.html?id=-LfWEWhwyf8C|title=Aramaic and figural stamp impressions on bricks of the sixth century BB. C.C from Babylon|last1=Sass|first1=Benjamin|last2=Marzahn|first2=Joachim|date=2010|publisher=Otto Harrassowitz Verlag|isbn=9783447061841|location=Wiesbaden, Germany|pages=181–182|ref=harv}}</ref>: [[Հին աշխարհ|Անտիկ աշխարհից]] մեզ հասած ''«Աշուրբանիպալի առյուծաորսը»'' [[Մ.թ.ա. 640|մ․թ․ա․ 640 թվականի]] [[Ասորեստան|Ասորեստանից]]ից մեզ հասած կարևորագույն հնագիտական նմուշ է, որը պահվում է [[Բրիտանական թանգարան|Բրիտանական թանգարանում]]ում<ref>{{cite book|title=Assyrian Sculpture|last=Reade|first=Julian|date=1998|publisher=The British Museum Press|isbn=978-0-7141-2141-3|edition=Second|location=London, England|pages=72–79, 73|ref=harv}}</ref>։ Միջագետքում առյուծներն ասոցացվում էին ոչ միայն պտղաբերության աստված Իշթարի, այլ նաև [[Բաբելոն]] քաղաքի հովանավորի՝ [[Մարդուկ|Մարդուկի]]ի անվան հետ։ Բացի այդ, [[Ասորեստան|ասորեստանյանասորեստան]]յան, [[Բաբելոն|բաբելոնականբաբելոն]]ական, [[Շումեր|շումերականշումեր]]ական և [[Ուրարտու|ուրարտական]] արքաները կազմակերպում էին առյուծամարտեր, որի ժամանակ հաղթելով առյուծներին՝ ցույց էին տալիս իրենց գերակայությունը ոչ միայն մարդկանց, այլ նաև բնության նկատմամբ<ref>{{cite book|title=the Hutchinson Dictionary of Symbols|last1=Tressider|first1=Jack|date=1997|publisher=Helicon Publishers|isbn=978-1-85986-059-5|location=London|page=124}}</ref>։

[[Պատկեր:Great Sphinx of Giza - 20080716a.jpg|link=https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Great%20Sphinx%20of%20Giza%20-%2020080716a.jpg|մինի|256x256փքս|Կնոջ գլխով, առյուծի մարմնով ու թաթերով, արծվի թևերով, ցլի պոչով [[Սֆինքս|Գիզայի մեծ սֆինքսը]]՝ [[Քեոփսի բուրգ|Քեոփսի բուրգի]]ի հարևանությամբ։]]

[[Հին Եգիպտոս|Հին եգիպտացիները]] առյուծի կերպարանք էին տվել իրենց [[Հին Եգիպտոսի դիցաբանություն|դիցարանի]] պատերազմի աստվածներին՝ վերջիններիս համարելով կատաղի որսորդներ։ Առյուծների կերպարանք ունեցող եգիպտական աստվածներն էին [[Բաստետ (դիցաբանություն)|Բաստետը]] (նաև ընտանի կատվի տեսքով), Մաֆդետը, Մենհիտը, Պախետը, Սեխմետը, Տուֆնուտը և Սֆինքսը։ Առյուծի կերպարանք ունեցող Սեխմետը՝ վրեժի աստվածուհին, խորհրդանշում էր արևի ջերմությունը։ Որոշ հետազոտողներ հակված են նաև այն համոզմունքին, որ առյուծների հավատալիքն անմիջականորեն կապված է եղել [[Հանդերձյալհանդերձյալ աշխարհ|հանդերձյալ աշխարհի]]ի գաղափարի հետ<ref name="Helicon Publishers">{{cite book|title=The Hutchinson Dictionary of Symbols|last1=Tressider|first1=Jack|date=1997|publisher=Helicon Publishers|isbn=978-1-85986-059-5|location=London|page=124}}</ref>։ Այս մասին վկայում են [[Հին Եգիպտոս|Հին Եգիպտոսից]]ից մեզ հասած առյուծի ոտնաթաթով դրոշմված գերեզմանները և մումիաների կողքին թաղված առյուծները։ Մասնավորապես՝ նմանօրինակ բրածոներ հայտնաբերվել են Ում ալ-Կաաբի և Սակկարայի հնավայրերից<ref>{{cite book|title=Umm el-Qaab: Nachuntersuchungen im frühzeitlichen Königsfriedhof. 3./4. Vorbericht. Abteilung Kairo|author=Boessneck, J., von den Driesch, A.|publisher=46. Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts|year=1990|editor=Dreyer, G.|location=Berlin|chapter=Die Tierknochenfunde}}</ref><ref name="Calou_al2004">{{cite journal|author=Callou, C., Samzun, A. and Zivie, A.|first=|date=|year=2004|title=Archaeology: a lion found in the Egyptian tomb of Maia|url=|journal=Nature|volume=|issue=427-6971|pages=211–212|doi=10.1038/427211a|pmid=14724625|access-date=}}</ref>։

[[Ենթասահարա|Ենթասահարային Աֆրիկայում]] («Սև Աֆրիկա») առյուծների մշակութային ըմբռնումները կախված են տարածաշրջանային արժեհամակարգերից։ Մասնավորապես՝ որոշ մշակույթներում առյուծը խորհրդանշում է ուժ և իշխանություն, իսկ որոշ միապետներ էլ իրենց հորջորջում են «Առյուծ» մականվամբ։ Օրինակ՝ [[Մալիի կայսրություն|Մալիի կայսրության]] գահակալ Սունդիատա Կեյտան առավել հայտնի էր «Մալիի առյուծ» անվանումով, իսկ արևմտյան Աֆրիկայում գտնվող Վաալոյի թագավորության հիմնադիրը մեծացել էր առյուծների միջավայրում։ Նույն [[Արևմտյանարևմտյան Աֆրիկա|արևմտյան Աֆրիկայում]]յում առյուծների հետ բաղդատումը մարդկանց համար համարվում է մեծ հաճոյախոսություն․ բացի այդ, այս շրջաններում առյուծներն ինքնին սոցիալական հիերարխիայում կանգնած են ամենաբարձր աստիճանահարթակին։ Աֆրիկայի անտառապատ շրջաններում, որտեղ այս կենդանատեսակները հազվադեպ են, վերջիններս իրենց տեղը զիջում են իրենց կատվազգի տոհմակիցներին՝ [[Ընձառյուծ|ընձառյուծներինընձառյուծ]]։ներին։ Սվահիլի լեզվով ([[Թանզանիա|Տանզանիայի]], [[Քենիա|Քենիայի]]յի և [[Ուգանդա|Ուգանդայի]]յի պետական լեզուն է և Աֆրիկայի ամենատարածված լեզուներից մեկը) առյուծներին անվանում են «Սիմբա», որ նշանակում է «ագրեսիվ», «արքա» և «ուժեղ»։

[[Արևմտյան Աֆրիկա|Արևմտյան]] և [[Արևելյան Աֆրիկա|Արևելյան Աֆրիկայում]]յում առյուծներն ասոցացվում էին ոչ ֆորմալ բուժման մեթոդիկայի հետ և դիտարկվում էին որպես գերբնական ուժերի և պայծառատեսների միջև ընդհանրական օղակ։ Այնուամենայնիվ, արևելաաֆրիկյան իրականությունում առյուծները խորհրդանշում են նաև ծուլությունը<ref name="Hogarth">{{cite book|title=Shamanism: An Encyclopedia of World Beliefs, Practices, and Culture, Volume 1|last=Hogarth|first=C.|last2=Butler|first2=N.|year=2004|isbn=978-1-57607-645-3|editor=Walter, M. N.|pages=3–6|contribution=Animal Symbolism (Africa)}}</ref>։ Տեղական հեքիաթներում, առակներում և այլ տեսակի ստեղծագործություններում առյուծները դիտարկվում են որպես ցածր ինտելեկտ ունեցող կերպարներ, որոնք հետշտությամբ խաբվում են այլ տեսակների կողմից<ref name="Lynch">{{cite book|title=African Mythology A to Z|last=Lynch|first=P. A.|publisher=Infobase Publishing|year=2004|isbn=978-0-8160-4892-2|page=63}}</ref>։

{{Հատված|Վերնագիր=Հատված «Սասնա ծռեր» էպոսից</br /><small>«Սասունցի Դավիթ» համահավաք բնագիր</small>|Վերնագիրը ներքևից=|Բովանդակություն=

– Չէ, մեկ առյուծ է լուս ընկե.</br />

Երբ սար չութի էրթանք՝ մեզ կո՛ւլ կը տա։</br />

Ճամփան կտրեց ճամփորդներեն.</br />

Գալող ու էրթացող հատավ.</br />

Մարդ չի կարնա ճամփա էրթա՝</br />

Շամից էստեղ, էստեղից Շամ.</br />

Էդո՛ր համար հացի պակաս</br />

Ու թանկություն ընկավ աշխարք։</br />

Մհերն ասաց.–Քեռի՛,</br />

Առյուծն ի՞նչ է. իմա՞լ առյուծ։</br />

Առյուծը [[Հայաստանի մշակույթ|հայ հնագույն մշակույթի]], [[Քաղաքակրթություն|քաղաքակրթության]], [[Միապետություն|պետականության]] և [[Ազգայնականություն|ազգային ինքնագիտակցության]] խորհրդանիշներից է։ Այս հանգամանքի մասին վկայում է այն փաստը, որ [[Մ.թ.ա. 7-րդ դար|մ․թ․ա․ 7-րդ դարում]] իշխած [[Երվանդունիների թագավորություն|Հայոց Երվանդական թագավորության]] արքա [[Պարույր Սկայորդի|Պարույր I-ին]] տրվել է «Սկայորդի» պատվանունը, որը նշանակում է «առյուծորդի»։ Հայտնի է, որ [[Մեծ Հայքի թագավորություն|Մեծ Հայքի թագավորության արքա]] [[Տիգրան Մեծ|Տիգրան II-ի]] օրոք առյուծները եղել են Հայաստանի լեռնային ֆաունայի ամենանշանավոր տեսակներից մեկը։ Մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակի մետաղագործական հոյակերտ կերտվածք է [[Վանաձոր|Վանաձորի]]ի դամբարանաբլուրում հայտնաբերված ոսկե թասը՝ դրվագված վեց առյուծների խորհրդանշաններով։ Առյուծները կարևոր նշանակություն են ունեցել հատկապես [[Հելլենիստական Հայաստան|հայ հեթանոսական-հելլենիստական մշակույթում]]։ [[Նեմրութ (լեռ)|Նեմրութ լեռան]] ստորոտին հայտնաբերվել է [[Նեմրութ (լեռ)|հայկական հեթանոսական սրբավայր]], որտեղ պահպանվել են առյուծի դիմաքանդակներ և ամբողջական արձաններ։ [[Միջնադարյան Հայաստան|Միջնադարյան ժամանակահատվածում]] առյուծը վերածվել է [[Բագրատունիների թագավորություն|Բագրատունյաց հայոց պետականության]] խորհրդանիշը՝ դառնալով երկրի դրոշի գլխավոր տարրը։

[[Բագրատունիների դրոշ|Բագրատունիների դրոշի]]ի վրա պատկերված է [[ասիական առյուծ]] և [[հայկական խաչ]]։ Այդ շրջանից մեզ են հասել առյուծների բազմաթիվ քանդակներ [[Անի|Անի քաղաքի դարպասներից]], ինչպես նաև [[Հայհայ առաքելական եկեղեցի|հայ առաքելական եկեղեցիներից]]ներից (նշանավոր է [[Նորավանք|Նորավանքի]]ի առյուծը): Առյուծի կերպարը հիշատակվում է նաև [[Արաբական արշավանքները Հայաստան|արաբական արշավանքների շրջանում]] գրված [[Սասնա ծռեր|«Սասնա ծռեր» դյուզազնավեպում]], որտեղ էպոսի երկրորդ սերնդի ներկայացուցիչներից [[Մեծ Մհեր|Մեծ Մհերը]]ը մենամարտում է ահարկու մարդակեր առյուծի հետ և պատռում նրա երախը։ Հետագայում հայ քաջազունին տրվում է «Առյուծաձև» կամ պարզապես «Առյուծ» պատվանունները։ Որպես ազգային պետականության խորհրդանիշ՝ առյուծի կերպարը հաջորդիվ կիրառվում է [[Կիլիկիայի հայկական թագավորություն|Կիլիկյան Հայաստանի թագավորությունում]]։ Առյուծի համարվում էր այս երկրի գլխավոր խորհրդանիշը և այդ իսկ պատճառով պատկերված էր և՛ դրոշի, և՛ զինանշանի վրա։

Կիլիկյան Հայաստանի հիմնադիր [[Լևոն Մեծագործ]] արքայի արքայական հագուստի, թագի և գայիսոնի վրա ևս եղել են առյուծի զարդանախշեր։ Առյուծները հայկական իրականության մեջ եղել են խիզախության, վեհության, արիության, համարձակության և անձնազոհության մարմնավորում և պատահական չէ, որ հայ ազգային-ազատագրական, ֆիդայական շարժման ակնառու գործիչ [[Աղբյուր Սերոբ|Աղբյուր Սերոբին]]ին տրվել է «Նեմրութի ասլան» պատվանունը։ 1918 թվականին [[Հայաստանի անկախության հռչակագիր|հայկական անկախ պետականության հռչակումից]] հետո առյուծը արծվի հետ դառնում է [[Հայաստանի զինանշան|ՀՀ զինանշանի]] գլխավոր բաղկացուցիչ տարրը։ Վահանի երկու կողմից պատկերված [[Առյուծներ|առյուծն]] ու [[Արծիվ|արծիվըարծիվ]]ը խորհրդանշում են ոգու, իշխանության, աննկունության և արիության ուժը։ Հետագայում [[Հայաստանի առաջին հանրապետություն|Առաջին հանրապետության]] զինանշանի հիման վրա ստեղծվել է նաև ժամանակակից Հայաստանի զինանշանը՝ միևնույն խորհրդանիշներով։ Առյուծների կերպարը մեծ տարածում ունի ժամանակակից հայկական հերալդիկայում։ Առյուծներ են պատկերված նաև [[Երևանի զինանշան|Երևանի]] և [[Գյումրու զինանշան|Գյումրու]] զինանշանների վրա։ Հայաստանի մայրաքաղաքի զինանշանի և դրոշի վրա նշմարվող առյուծը խորհրդանշում է իշխանության ամրությունը, իսկ կրծքին՝ [[Հավերժությանհավերժության հայկական նշան|հավերժության հայկական նշանի]]ի վրա, [[Արարատ]] լեռան պատկերն է։ Գյումրու զինանշանի առյուծը վերցված է Բագրատունիների թագավորության զինանշանից։