«Ալեքսանդր Մակեդոնացի»–ի խմբագրումների տարբերություն

'''Ալեքսանդր Մակեդոնացի'''{{ref+|[[Դասական հայերեն]] որոշ աղբյուրներում արքան առավել հայտնի է որպես Աղեքսանդր Մակեդոնացի, [[Արևմուտք|արևմտյան]] [[Պատմագիտություն|պատմագիտության]] մեջ՝ Ալեքսանդր Մեծ|Ն}} ({{lang-grc|Ἀλέξανδρος<ref group="Ն">Ἀλέξανδρος (Ալեքսանդր) անունը հին հունարենից թարգմանաբար նշանակում է «մարդկանց պաշտպան»</ref> Γ' ὁ Μέγας}}, {{lang-la|Alexander III Magnus}}, {{ԱԾ}}), [[Հին աշխարհ|հինաշխարհյան]] [[արքա]] Արգեադոսների հունամակեդոնական հարստությունից, որը կառավարել է [[Մ.թ.ա. 336|մ․թ․ա․ 336]]-[[Մ.թ.ա. 323|323 թվականներին]]։ Ստեղծել է [[Հին Մակեդոնիա|նոր տեսակի աշխարհակալ տերություն]], որի տարածքը ձգվում էր [[Հոնիական ծով|Հոնիական ծովից]] մինչև [[Հնդուստան թերակղզի]] և [[Հիմալայներ|Հիմալայան լեռներ]]։ Արևելյան ավանդույթներում զուգակցվումնույնացվում է առասպելական ԶհուլԶուլ ալ-Կարնայն թագավորի հետ, ովորը հիշատակված է անգամ [[Իսլամ|իսլամի]] սուրբ գրքում՝ [[Ղուրան|Ղուրանում]]։ Հնուց ի վեր Ալեքսանդրը համարվում էր աշխարհի խոշորագույն զորավարներից մեկը<ref name="Новиков">{{книга|автор=Նովիկով Ս․Վ․|часть=«Ալեքսանդր Մակեդոնացի»|заглавие=Պատմական մեծ հանրագիտարան|ссылка=https://books.google.am/books?id=wzvhZXHOlFYC&pg=PA22|место=Մոսկվա, Ռուսաստան|издательство=Օլմա-պրես|год=2003|страницы=22|страниц=943|isbn=9785812301750}}</ref>, որն առանց բացառությունների հաղթանակել է մասնակցած բոլոր ճակատամարտերում՝ չնայած այն հանգամանքին, որ որպես կանոն գրեթե միշտ առճակատվել է քանակապես գերազանցող թշնամիների հետ<ref>{{փաստCite web|url=https://www.history.com/news/eight-surprising-facts-about-alexander-the-great|title=8 Surprising Facts about Alexander the Great|last=Barksdale|first=Nate|website=HISTORY|language=en|accessdate=2019-12-05}}</ref>։

Մակեդոնական գահին բազմել է քսան տարեկան հասակում՝ հոր՝ [[Փիլիպոս II Մակեդոնացի|Փիլիպոս II-ի]] եղերականդավադիր սպանությունից հետո։ Ժառանգել է [[Հին Մակեդոնիա|կայացած պետություն]] և [[Փաղանգ|մարտունակ բանակ]], որի շնորհիվ էլ կարողացել է իրականացնել ռազմական և քաղաքական հավակնոտ ծրագրեր։ Սկզբում նա ամրացնում է երկրի հյուսիսային սահմանները և վերջնականապես հնազանդեցնում [[Հին Հունաստան|Հունաստանի]] [[Պոլիս|քաղաք-պետություններին]]։ [[Մ.թ.ա. 334|Մ․թ․ա․ 334 թվականին]] Ալեքսանդրն սկսում է իր նշանավոր [[Ալեքսանդր Մակեդոնացի#Արևելյան արշավի մեկնարկումը։ Գրանիկոսի ճակատամարտը|արևելյան արշավանքը]] և յոթ տարում նվաճում ամբողջ [[Աքեմենյան Պարսկաստան|Աքեմենյան Պարսկաստանը]]։ [[Գավգամելայի ճակատամարտ|Գավգամելայի ճակատամարտի]] հաղթական ավարտից հետո մակեդոնական բանակին հաջողվում է գրավել պարսից թագավորանիստ [[Պերսեպոլիս|Պերսեպոլիսը]] և գահընկեց անել «արքայից արքա» տիտղոսով հռչակված [[Դարեհ III|Դարեհ Կոդոմանոսին]]։ Արյաց երկրի բռնազավթումից հետո Ալեքսանդրն իրեն հռչակում է [[Ասիայի տիրակալ|«Ասիայի տիրակալ»]]։ [[Եգիպտոս|Եգիպտոսի]] նվաճումից հետո տեղի քրմերի կողմից վերջինս մկրտվում է [[փարավոն]] և [[Նեղոսի դելտա|Նեղոսի դելտայում]] հիմնում իր անունը կրող առաջին քաղաքը՝ [[Ալեքսանդրիա|Ալեքսանդրիան]]։ Համակվելով ամբողջ աշխարհին և [[Համաշխարհային օվկիանոս|«Համաշխարհային օվկիանոսին»]] տիրելու անսասան ձգտումով՝ Ալեքսանդրը մ.թ.ա. 326 թվականին արշավում է դեպի [[Հնդկաստան]] և գրավում [[Փանջաբ|Փանջաբն]] ու [[Ռաջաստան|Ռաջաստանը]]։ Սակայն իր հյուծված ու դժգոհ զորքի պահանջով արքան ստիպված է լինում դադարեցնել հետագա առաջխաղացումն ու վերադառնալ [[Միջագետք]]։

Ալեքսանդր Մակեդոնացին թողել է հարուստ ժառանգություն։ Իր իշխանությունն ամրապնդելու համար նա հիմնել է շուրջ 70 քաղաք-գաղութներ։ Նրա ռազմաքաղաքական նվաճումների շնորհիվ ստեղծվել է նոր տեսակի համաշխարհային կայսրություն, որտեղ արևմտյան ու արևելյան [[Քաղաքակրթություն|քաղաքակրթությունները]] միաձուլվում էին [[Հելլենիզմ|հելլենիստական մշակույթի]] ներքո։ Չնայած նրա կայսրության կարճատև գոյությանը՝ Ալեքսանդր Մակեդոնացու ջանքերի շնորհիվ [[Հելլենիստական մշակույթ|հելլենիստական մշակույթի]] տարածումը դառնում է անդառնալի՝ հետագայում ձևավորելով [[Եվրոպա|Եվրոպայի]] ու [[Առաջավոր Ասիա|Առաջավոր Ասիայի]] քաղաքակրթությունների հիմքը։ Ալեքսանդր Մակեդոնացու ներդրումը [[Ռազմական գործ|համաշխարհային ռազմագիտության]] մեջ համարվում է անգերազանցելի, իսկ նրա ռազմավարական հմտությունները մինչ օրս կիրառականգործնական նշանակություն ունեն ամբողջ աշխարհում։ունեն։

Ալեքսանդր Մակեդոնացին ծնվել է [[Մ.թ.ա. 356|մ․թ․ա․ 356 թվականին]] [[Հին Մակեդոնիա|Մակեդոնիայի]] [[Պելա|մայրաքաղաք Պելլայում]]։ Ավանդության համաձայնհամաձայն՝ Ալեքսանդրը լույս աշխարհ է եկել այն գիշերը, երբ [[Հերոստրատոս|Հերոստրատոսն]] իր անունն անմահացնելու նպատակով հրկիզել է [[Աշխարհի յոթ հրաշալիքներ|հին աշխարհի յոթ հրաշալիքներից]] մեկը՝ [[Եփեսոս|Եփեսոսում]] գտնվող [[Արտեմիսի տաճարը Եփեսոսում|Արտեմիսի տաճարը]]<ref name="green.35">Ալեքսանդր Մակեդոնացի, մ․թ․ա․ 356-323 թթ․ պատմական կենսագրություն — Բերքլի, Կալիֆոռնիայի համալսարանի հրատարակչություն, 1991. — էջ 35</ref>։ Արդեն իսկ [[Ալեքսանդր Մակեդոնացու պատերազմներ|Ալեքսանդրի արշավանքների]] ժամանակ պարսից մոգերն այս դեպքըհամընկնումը մեկնաբանում ենէին որպես իրենց պետությանը սպասվող ապագասպառնացող աղետի նշան։կանխանշան։ ԲայցԱյնուամենայնիվ, քանիհին որաշխարհից հնարավորմեզ հայտնի բոլոր լեգենդներն ու խորհրդանշաններն ուղեկցում էին անտիկ շրջանի հռչակավոր մարդկանց ծնունդն ու կյանքը, ուստի Ալեքսանդրի ծննդյան ամսաթվի այդայդօրինակ համընկնումը շատ հետազոտողներ երբեմն համարում են արհեստական<ref>Պլուտարքոս․ «Պլուտարքոսի երկերն անգլերեն թարգմանությամբ», թարգմանությունը՝ Բ․ Փերրի, Քեմբրիջ, Լոնդոն, Միացյալ Թագավորություն — Լոնդոն, 1919. — էջ 229: «Ծննդյան օրը, հավանաբար, տեղափոխվել է երկու-երեք ամիս` ստորև նշված պատահականության համար (Հերոստրատոսի կողմից Արտեմիսի տաճարի հրկիզում)»</ref>։ [[Պատկեր:Aristotle and alexander the great.jpg|alt=|մինի|250x250px|Ալեքսանդրն Արիստոտելի մոտ ուսանել է [[փիլիսոփայություն]], [[գրականություն]] և [[բժշկություն]] ։]]Ալեքսանդրի ծննդյան հստակ օրը մեզ հայտնի չէ։ Առավել հաճախ ընդունված է որպես նրա ծննդյան թվականօր համարել [[Հուլիսի 20|հուլիսի 20-ը]], քանի որ ըստ [[Պլուտարքոս|Պլուտարքոսի]]՝ Ալեքսանդրը ծնվել է «հեկատամբեոն ամսի վեցերորդ օրը ({{lang-grc|ἑκατομβαιών}})»։ Հեկատամբեոնը [[Գրիգորյան օրացույց|Գրիգորյան օրացույցում]] մասամբ նույնացվում է [[հուլիս]] ամսվա հետ, իսկ [[Հին Մակեդոնիա|հին մակեդոնացիներն]] այդ ամիսն անվանում էին «լոս» ({{lang-grc|λῷος}}){{sfn|Հռոմեական|1991|loc=էջ 17-21}}։ Որոշներն էլ, որպես Պլուտարքոսի գրվածքի հավելում, հեկատամբեոնի վեցերորդ օրը համարում են [[Հուլիսի 15|հուլիսի 15-ը]]։ Այնուամենայնիվ, այս տարբերակներից և ոչ մեկը գիտականորեն ապացուցված չէ։ Համաձայն Մակեդոնացու ժամանակակիցներից մեկի՝ [[Արիստոբուլոս Կասանդրիացի|Արիստոբուլոս Կասանդրիացու]] (արձանագրված է [[Արիանոս|Լուցիոս Արիանոսի]] [[Ալեքսանդրի Անաբասիս|«Ալեքսանդրի Անաբասիս»]] աշխատության մեջ), Մակեդոնացին ծնվել է ոչ թե ամռանը, այլ՝այլ աշնանը<ref>Արիանոս, Պատմություն… VII, 28: «Ապրեց նա 32 տարի և 8 ամիս, ինչպես գրել է Արիստոբուլոսը, իշխեց 12 տարի և8 ամիս»</ref>։ Բացի այդ, ըստ [[Դեմոսթենես|Դեմոսթենեսի]]՝ մակեդոնական լոս ամիսն, ըստ էության, համընկնել է աթենական բոեդրոմիոն ամսվա հետ ([[Սեպտեմբեր|սեպտեմբերի]] վերջ, և [[Հոկտեմբեր|հոկտեմբերի]] սկիզբ)։ Հենց այս փաստարկների հիման վրա էլ որոշ փորձագետներ որպես ծննդյան թվական ընդունում են հոկտեմբերի 6-ից 10-ն ընկած ժամանակահատվածը{{sfn|Ֆոր|2011|loc=էջ 20-22}}։ Ալեքսանդրի հայրը [[Հին Մակեդոնիա|Մակեդոնիայի]] արքա [[Փիլիպոս II Մակեդոնացի|Փիլիպոս II]]-ն էր, իսկ մայրը՝ [[Էպիրոս (պերիֆերիա)|Էպիրոսի]] արքայադուստր [[Օլիմպիադա|Օլիմպիադան]]։ ԱվանդությանԸստ համաձայնավանդության՝ Ալեքսանդրի տոհմն [[Արգոս|Արգոս արքայի]] հետ ունեցած ժառանգական կապով սերվելշառավղվում է դիցաբանական հերոսէր [[Հերակլես|Հերակլեսից]]։ Հենց Ալեքսանդրի նախաձեռնությամբ տարածված մեկ այլ վարկածի համաձայն` նրա իրական հայրը եղել է [[Հին Եգիպտոս|Եգիպտոսի]] [[փարավոն]] [[Նեկտանեբ II|Նեկտանեբ II-ը]]։ Որոշ առասպելապատումներ նշում են, որ Ալեքսանդրը եղել է [[Հին հունական դիցաբանություն|հին հունական դիցարանի]] երկնքի, որոտի, ամպրոպի և կայծակի [[Աստված|աստծո]]՝ աշխարհի տիրակալ [[Զևս|Զևսի]] որդին։ Ի սկզբանե նախատեսված էր, որ նորածին մանուկը պիտի անվանվեր Ամինտաս՝ ի պատիվ Փիլիպոսի հոր, սակայն վերջինիս հայրը քաղաքական նկատառումներից ելնելով որոշում է նորածինապագա մանկանընվաճողին տալ Ալեքսանդրոս անունը՝ ի պատիվ Մակեդոնիայի արքա [[Ալեքսանդր I (Մակեդոնիայի արքա)|Ալեքսանդր I-ի]]{{sfn|Ալեքսանդր Մակեդոնացի|2011|loc=էջ 23}}։

Փոքրիկ Ալեքսանդրի դաստիարակությամբ զբաղվել է մայրը՝ Օլիմպիադան։ Այդ տարիներին Փիլիպոսը պատերազմներ էր մղում [[Հին Հունաստան|Հունաստանի]] [[Պոլիս|քաղաք-պետությունների]] հպատակեցման համար և որդու հետ ժամանակ կարողանում էր անցկացնել միայն [[Անտիկ օլիմպիական խաղեր|Օլիմպիական խաղերի]] ժամանակ։ Մանկուց մայրըմայրն Ալեքսանդրին տրամադրում էր Փիլիպոսի դեմ, որն էլ հետագայում դրսևորվում է հոր և որդու լարված հարաբերություններում։ Օլիմպիադայի խարդավանքների պատճառով Ալեքսանդրի մեջ երկակի վերաբերմունք էր ձևավորվել Փիլիպոսի նկատմամբ։ Երեխան մի կողմից հիանում էր հոր սխրանքներով, մյուս կողմից՝ խանդ ու նույնիսկ թշնամանք տածում նրա ռազմական հաջողությունների հանդեպ<ref name="earlylife.117">Hamilton J. R. Alexander’s Early Life // Greece & Rome, 2nd Series. — 1965. — Vol. 12, No. 2 (October). — P. 117</ref>։ Իր բացառիկ տաղանդով Ալեքսանդրն աչքի էր ընկնում անգամ մանուկ հասակում<ref name="obrien.16">O’Brien J. M. Alexander the Great: The Invisible Enemy. — London—New York: Routledge, 1992. — P. 16</ref>։ Վաղ տարիքում նա ճանաչվում է Փիլիպոսի [[Իրավահաջորդություն|իրավահաջորդ]], որն էլ Օլիմպիադային դարձնում է արքայի վեց կանանցից ամենաազդեցիկը<ref name="obrien.1617">O’Brien J. M. Alexander the Great: The Invisible Enemy. — London—New York: Routledge, 1992. — P. 16-17</ref>։ Փաստն այն է, որ նա Փիլիպոսի որդիներից ամենաարժանավորն էր, որ կարող էր շարունակել հոր ազգանվեր և հերոսական գործերը։ Փիլիպոսի այլ զավակներից պատմիչների կողմից հիշատակվում է նրա և [[Լարիսա (նոմոսքաղաք)|Լարիսա քաղաքից]] քաղաքից սերվող Ֆիլինայի որդու՝ [[Փիլիպոս III Մակեդոնացի|Արիդեոսի]] անունը՝ որպես տկարամիտ անձնավորություն։ Ալեքսանդր Մեծի մահից հետո՝ [[Դիադոքսների պատերազմ|դիադոքսներիԴիադոքսների պատերազմի]] նախօրեին, նա բազմում է Մակեդոնիայի կայսրության գահին՝ թագադրումից հետո ստանալով [[Փիլիպոս III Մակեդոնացի|Փիլիպոս III]] անունը։ Փիլիպոսի մահից հետո Մակեդոնիայի գահի օրինական հավակնորդներ չկային, քանի որ նրա որդիների մի մասի անունը հայտնի չէր<ref group="Ն">։ Պահպանվել են որոշակի տեղեկություններ առ այն, որ շատ հնարավոր է, որ [[Փիլիպոս II Մակեդոնացի|Փիլիպոսն]] ունեցել է Կարան անունով որդի։ Որոշ աղբյուրներում նշած է անգամ [[Պտղոմեոսյան Եգիպտոս|հելլենիստական Եգիպտոսի]] կառավարիչ [[Պտղոմեոս I Սոտեր|Պտղոմեոս I Սոտերի]] Փիլիպոսի անօրինական որդի լինելու մասին։

Ալեքսանդրը վաղ տարիքից տիրապետում էր [[Դիվանագիտություն|դիվանագիտության]] և [[Քաղաքականություն|քաղաքականության առանձնահատկություններին]] ու [[Ռազմական ստրատեգիա|պատերազմ վարելու արվեստին]]։ Չնայած նրան, որ Ալեքսանդրը ծնվել էր Պելլայում, այնուամենայնիվ, ուսանելու համար նա ստիպված է լինում մակեդոնական բարձրաստիճան տոհմերից սերվող իր որոշ հասակակիցների հետ միասին հաստատվել երկրի ծայրամասային Միեզա քաղաքում<ref name="thomas.12">Thomas C. G. Alexander the Great in His World. — Blackwell, 2007. — P. 12</ref><ref name="obrien.19">O’Brien J. M. Alexander the Great: The Invisible Enemy. — London—New York: Routledge, 1992. — P. 19</ref>։ Ուսման վայրի նման ընտրությունը հավանաբար կապված էր մորից երեխային հեռացնելու [[Փիլիպոս II Մակեդոնացի|Փիլիպոսի]] մտադրության հետ<ref name="earlylife.119">Hamilton J. R. Alexander’s Early Life // Greece & Rome, 2nd Series. — 1965. — Vol. 12, No. 2 (October). — P. 119</ref>։ Ալեքսանդրի ռազմական դաստիարակությունը կայացել է մանկության ու պատանեկության տարիներին՝ Փիլիպոսի փորձառու զինակիցների հսկողության ներքո։ Միեզայում ուսանելու տարիներին նրա ուսուցիչներն էին [[Սպարտա|Լակոնիայի]] հռչակավոր արքա [[(2782) Լեոնիդաս|Լեոնիդասի]] արյունակիցներից մեկը, ովորը մանկահասակ պատանուն ծանոթացրել է [[Սպարտական դաստիարակություն|սպարտական դաստիարակության]] հետ, կատակերգակ դերասան և խեղկատակ Լիսիմախոսը, իսկ մ․թ․ա․ 343 թվականից՝ նաև Արիստոտելը։ [[Հին հունական փիլիսոփայությունԱրիստոտել|հունական դասական փիլիսոփայությանԱրիստոտելի]] խոշորագույն ներկայացուցիչներից Արիստոտելը։ Արիստոտելի ընտրությունը, որպես Ալեքսանդրի ուսուցիչ, բոլորովին պատահական չէր․ [[Արիստոտել|Արիստոտելը]]վերջինս սերտ կապեր ուներ մակեդոնական արքունիքի հետ, ինչպես նաև լավ ծանոթ էր Ատարնեոսի տիրանոս Հերմիասին, որը բարեկամական հարաբերություններ ուներ Փիլիպոսի հետ{{sfn|И. Ш. Шифман|1988|с=17}}։ Արիստոտելի ուսուցանման մեթոդները կենտրոնացված էին [[Բարոյագիտություն|բարոյագիտության]], [[Տրամաբանություն|լոգիկայի]] և [[Քաղաքականություն|քաղաքականության]] ուսումնասիրության վրա։ Արիստոտելի մոտ Ալեքսանդրը ստացել է դասական հունական կրթություն, ուսանել [[բժշկություն]], [[Հին հունական փիլիսոփայություն|փիլիսոփայություն]] և [[Հունական գրականություն|գրականություն]]։

Գրեթե բոլոր հույների պես, Ալեքսանդրը ևս ընթերցում էր [[Հոմերոս|Հոմերոսի]] դասական ստեղծագործություննեը։ստեղծագործությունները։ Նա հատկապես մեծ հետաքրքրություն էր տածում Հոմերոսի հեղինակավոր [[Իլիական|«ԻլիականըԻլիական»]] ստեղծագործությանվիպերգի նկատմամբ՝ փորձելով ամեն կերպ նմանվել [[Տրոյական պատերազմ|հունական և տրոյական դյուցազուններին]]։ Նա հատկապես մեծ ակնածանքով էր վերաբերվում ծովային անմահ դիցուհի [[Թետիս|Թետիսի]] որդի և [[Տրոյական պատերազմ|Տրոյական պատերազմի]] հերոս [[Աքիլլես|Աքիլեսին]]՝ նրան համարելով կատարելության մարմնացում<ref name="earlylife.118">Hamilton J. R. Alexander’s Early Life // Greece & Rome, 2nd Series. — 1965. — Vol. 12, No. 2 (October). — P. 118</ref>։ Սա մեծապես պայմանավորված էր այն հանգամանքով, որ նրա մայրը ծագում էր առասպելական ստեղծագործության գլխավոր հերոսից՝ Աքիլեսից{{sfn|Шифман|1988|loc=с. 20}}։ Հետագայում նա բազմիցս վերընթերցում է Հոմերոսի ստեղծագործություններըքերթվածքները, զուգահեռ՝ [[Քսենոփոն|Քսենոփոնի]] [[Անաբասիս|«Անաբասիսը»]], [[Եվրիպիդես|Եվրիպիդեսի]] «Բաքոսուհիները», ինչպես նաև բանաստեղծներ [[Պինդարոս|Պինդարոսի]], [[Ստեսիքոր|Ստեսիքորի]], [[Ֆիլոքսենոս|Ֆիլոքսենոսի]] և այլոց ստեղծագործությունները<ref name="earlylife.119" />{{sfn|Шифман|1988|loc=с. 20}}։ Պատմաբանները ենթադրում են, որ հենց այդ շրջանում, Արիստոտելի ազդեցության տակ, Ալեքսանդրը ծանոթացել ու ոգեշնչվել էր համահունականության գաղափարով։ Բանն այն է, որ այդ դարաշրջանում [[Հունաստան|Հունաստանը]]՝ [[Հելլենիզմ|հելլենիզմի]] փայլուն մշակույթի արարիչն ու կրողը, տրոհված էր առանձին մանր ու անկախ ժողովրդավարական քաղաք-պետությունների, որոնք գտնվում էին միմյանց նկատմամբ անհաշտ խռովքի մեջ ու, հետևաբար, ապրում էին ծանր քաղաքական ու տնտեսական ճգնաժամ։ Վերելք ապրող Մակեդոնիայի համար այդ վիճակը պոլիսների վրա հսկողություն հաստատելու բացառիկ հնարավորություն էր։ Ալեքսանդրին ոգեշնչող պանհելլենիզմի գաղափարը ենթադրում էր հունական մշակութային ներուժի ու մակեդոնական ռազմական հզորության միավորում, ինչըորը անուղղակիորեն կնպաստեր հելլենիզմի տարածմանն ու արմատավորմանը հեռավոր «բարբարոսական հասարակություններում»։