|
=== Անվան ծագումնաբանություն ===
Զաքարյաններին քրդական ծագում վերադրող մեզ Հասած Հնագույն աղբյուրները պատկանում են Կիրակոս Գանձակեցու Լ Վար դան վարդապետի գրչին ՈԼ ֊ ստեղծվել են 1250-1260-ական թվականներին: Զաքարեի ու Իվանեի Հերոսապատումներին Կիրակոս Գանձակեցին նվիրել է Հատուկ գլուխ, որի սկզբնամասում անդրադարձել է Զաքարյանների տո Հմա ծառին ու ծագմանը, «...էին յ Արևելես երկու եղբարք, որդիք Սարգսի բարեպաշտ իշխանի, որդւոյ Վա Հր ամայ, որդւոյ Զաք արի այ, որ Հատուածեալ ի քրդաց, ի Բաբիրական խելէն, անուն առաջնոյն Զաքարէ, և երկրորդին՝ Իւանէ» : Նույն կերպ է վարվել նաև. Վարդան վարդապետն ու գրել Հետևյալը. «Ցաւուրս ժամանակացս այսոցիկ էին փառաւոր իշխանքն Զաքարէ 1ւ Իւանէ որդիք Սարգսի, որդւոյ ՎարՀամայ, որդւոյ Զաքար ի յորդւոյ Սարգսի, ի Քուրդ ազդէ՛» Ապա Կիրակոս Գանձակեցուն Հավելելով՝ շարունակել է. «Հատուած եղեալ առ թագաւորսն Ձորոգետոյ, որ ի Բագրատունեաց ազդէ. Հաւատացին ի Քրիստոս և պատուեցան եւ տուաւ նոցա տուն բնակութեան Խոչորնի»
XII- XIV դարերի կեսերն ընկած ժամանակահատվածում Հյուսիսային Հայաստանի և վրացական թագավորության պատմության մեջ ակնառու դեր ունեցած Զաքարյան իշխանական տոՀմի ծագումնաբանության Հարցը վաղուց ի վեր Հեւոազոտողների ուշադրության կենտրոնում գտնվելով Հանդերձ, այսօր էլ տարակարծությունների առարկա է: ՛հրա պատճառը ոչ միայն աղբյուրների աղքատությունը, Հաղորդումների անՀստակությունն ու իրարամերժությունն է, այլև, աղբյուրագիտական նյութի մերթ բառացի, մերթ արդիական ընկալումը, ինչը Հաճախ ուղեկցվում է աչառու քննությամբ, երբ ոչ թե եզբաՀանգումն է բխեցվում քննությունից, այլ՝ ընդՀակառակը: ոացի այդ, Զաքարյանների ծագման մասին մեզ Հասած վկայություններն արտացոլելով իրենց ստեղծման պաՀից շատ առա£ եղած իրողությունները, օրինաչափորեն կրում են և. ժամանակի փոշին, և. տվյալ պա Հին գերիշխող ու, իբրե. կանոն, Հիմքում քաղաքական ենթատեքստ ունեցող պատմական մտածողության կնիքը: Ուստի և. օբյեկտիվ իրականությունը խեղաթյուրվում էր ՝ ծառայեցվելով սուբյեկտիվ գործոնին : Բնականաբար, այս ամենը մեծապես դժվարացնում է պատմական իրականության վեր Հանումը: Գիտական շրջանառության մե9 եղած աղբյուրները Զաքարյ ան տոՀմի ,ծագման երկու Հիմնական տարբերակ են առաջարկում: րրանցից մեկի Համաձայն Զաքարյ աններն ունեն Հայկական արմատներ, սերում են Արծրունյաց կամ ք՝ագրատունյաց տոՀմերից, իսկ ըստ մյուսի ՝ օտար ծագում (քրդական ու պարսկական) և. սերում են Համապատասխանաբար քրդական ոաբիրական (—Բաբի լական) խելից, ՝£.ա. 1Հդ. ապրած Արտաքսերքսեօ I Աքեմենյանից, Հազկերտ Սասանյանից: Եթե Զաքարյաններին Հայկական արմատներ վերագրող աղբյուրներից երկուսը Հնագույնն են ու վիմագիր և֊
Հեղինակված են այդ տոՀմի առավել նշանավոր ներկայացուցիչներ Զաքարե г ամիրսպասալարի ու նրա եղբայր Ւվանե աթաբեկի կողմից, ապա նրանց օտար ծագումը պնդող բոլոր աղբյուրներն էլ գրչագիր են, ավելի ուշ շրջանի և պատկանում են Ճ111դ. Հայ և XIII , ճ\ՂԱդդ. վրաց Հեղինակների գրչին: Զաքարյաններին Արծրունի Համարող աղբյուրը 1195թ. Անբերդն ազատագրելուց Հետո այնտեղ Զաքարեի ու Իվանեի թողած և, թերևս, մեղ վնասված վիճակով Հասած «Ամիրսպասալար Զաքարիա Ւվանա Արծրունի» արաբատառ արձանագրությունն է: Չնայած անթվակիր լինելուն, ելնելով դրանում Անիի ազատագրման (1199) նշման բացակայությունից՝ այն թվագրելի է 1195/1198-ով: Զաքարյաններին Բագրատունի Հռչակող միակ
վկայությունը Հաղարծնում Իվանեի թողած արձանագրությունն է, որում ի մի են բերվել Զաքարյանների ազատամարտերի Հիմնական փուվի արդյունք ները. «...Այս գիր մեր յիշատակի է եւ արձան մչտըն^ենաւոր որդեաց Անծին Աարգսի, յազգէ Բագրատունեան ՝ Իւանէի եւ Զաքարէի, յորժամ նախախնամութիւնն1 Ա Րստուծո՝յ ԷՀաս յարարածս ել ետ ...տիրել սէփական ժառանգութե անն նախնեաց մերոց, ետ ի ձեուս մեր յառաՀ զանառիկ դղեակն Անբերդ...» .' Այս արձանագրությունը ևս թվական չունի, սակայն Զաքարեի մահից (1212) Հետո գրված լինելը, դրանում այլ նվաճումների Հնչվելը, և որ շատ կարևոր է՝ ի տարբերություն ԱղՀոց սուրբ. Ստեփ անն пи եկեղեցու 1212թ. արձանագրության Ւվանեի ՝ աթաբեկ տիտղոսով Հանդես էգալլլ Հուշում են այն թվագրել 1212-ով: Ըստ երևույթին, Ւվանեն այս արձանագրությունը թողել է եղբոր մահից անմիջապես Հետո ՝ նույն տարում՝, նախքան աթաբեկ տիտղոսին արժանանալը: Որոշ Հետազոտողներ ՚ Բագրատունիներից Զաքարյանների սերված լինելը ցուցող վկայություն են դիտել նաև Մեծ Աարգիս Զաք արյան ի դուստր Վանենիի (Նանա)՝ Զաքարեի ու Ւվանեի քրո£, թողած արձանագրություններից մեկը: Այն արվել է ի Հիշատակ 1192թ. իր անժամանակ մաՀացած կողակից Կյուրիկյան Աբաս II թագավորի ՝ Վան են ո լ կառուցած Ս ան ա Հնի կամրջի խաչքարի վրա: Սկզբնամասում վնասված այս արձանագրությունը մեզ է Հասել Հետևյալ տեսքով. «...Հա)զդին բագրատունեաց: Ես՝ Վանենի, դուստր իշխանաց իշխան Աարգսի, որդո Զաքարէի, կին Աբասա թագաւորի... շինեցի զկամուրջս եւ կանգնեցի զի/աչս յիշատակ նմա եւ մխիթար ինձ եւ ի կեանս ծնողաց եւ եղբարց իմոց...՝» .* Արձանագրության «....(ա)զգին բագրատունեաց՛» բառերը նման պնդման Հիմք չեն տալիս , առավել ևս, որ նույն այդ Վանենին Աորո Ձորո վանքում 1197թ. թողած արձանագրության մե£ Հանդես է գալիս սոսկ անձնանունով, «ես՝ Նանա» , նույն կերպ վարվելով XIIIդ. սկզբներին ՀովՀաննավանքի գերեզմանոցում կանգնեցրած խաչքարի վիմագրի մե£, Հավելելով միայն Հայրանունը, «...ես ՝ Նանայս, դուստր մեծ Ռապետին (Հազարապետին - Ա.Շ.) Աարգսի»:
|
