«Աֆղանստան»–ի խմբագրումների տարբերություն

Աֆղանստանում մարդկության բնակության փաստերը վերաբերում են միջին [[Հին քարի դար|պալեոլիթի]] ժամանակաշրջանին․ այն գտնվել է [[Մետաքսի ճանապարհ|Մետաքսի ճանապարհի]] վրա, որով էլ կապ է հաստատել [[Միջին Արևելք|Միջին Արևելքի]] և Ասիայի մնացյալ մասերի հետ։ Այս տարածքում բնակվել են ամենատարբեր ժողովուրդներ, և այն եղել է բազմաթիվ ռազմական արշավանքների թատերաբեմ, այդ թվում [[Ալեքսանդր Մակեդոնացի|Ալեքսանդր Մակեդոնացու]], [[Մաուրյաների պետություն|Մաուրյանների]], մուսուլման արաբների, [[Մոնղոլներ|մոնղոլների]], բրիտանացիների, [[Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն|Խորհրդային Միության]] և 2001 թվականից ի վեր [[Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ|ԱՄՆ-ի]] և [[ՆԱՏՕ|ՆԱՏՕ-ի]] դաշնակից երկրների։ Այն կոչվել է «անհաղթելի»<ref>{{cite news|url=https://www.bbc.co.uk/news/magazine-26483320|title=Is Afghanistan really impossible to conquer?|first=William|last=Dalrymple|date=9 March 2014|work=BBC News}}</ref><ref>{{cite web|url=https://timesofindia.indiatimes.com/world/south-asia/Afghanistan-Most-invaded-yet-unconquerable/articleshow/5542209.cms|title=Afghanistan: Most invaded, yet unconquerable|work=Times of India}}</ref> և համարվել է «կայսրությունների գերեզմանոց»<ref>{{cite web|url=https://thediplomat.com/2017/06/why-is-afghanistan-the-graveyard-of-empires/|title=Why Is Afghanistan the 'Graveyard of Empires'?|work=The Diplomat|author=Akhilesh Pillalamarri}}</ref>։ Այս տարածքում են ծագել և հսկայական կայսրություններ ստեղծել [[Քուշաններ|քուշաները]], [[Հեփթաղներ|հեփթաղները]], [[Սամանիների պետություն|սամանիները]], սաֆարիները, [[Ղազնևիների պետություն|ղազնևիները]], ղուրիները, խալաջիները, մուղալները, հոտաղները, դուրանիները և այլն<ref name="Galvin-PreIslamic">{{cite web|url=http://www.gl.iit.edu/govdocs/afghanistan/PreIslamic.html|title=The Pre-Islamic Period|last=Griffin|first=Luke|date=14 January 2002|work=Afghanistan Country Study|publisher=Illinois Institute of Technology|archiveurl=https://web.archive.org/web/20011103002246/http://www.gl.iit.edu/govdocs/afghanistan/PreIslamic.html|archivedate=3 November 2001|accessdate=14 October 2010}}</ref>։

 

 

Աֆղանստանը [[Ունիտար պետություն|ունիտար]] նախագահական իսլամական հանրապետություն է 31 միլիոն բնակչությամբ, որի մեծ մասը էթնիկ [[աֆղաններ]] են, [[տաջիկներ]], հազարներ և [[ուզբեկներ]]։ Աֆղանստանը [[Միավորված ազգերի կազմակերպություն|ՄԱԿ-ի]], [[Իսլամական կոնֆերանս կազմակերպություն|Իսլամական համագործակցության կազմակերպության]], 77-ի խմբի, Տնտեսական համագործակցության կազմակերպության և [[Չմիացած երկրների շարժում|Չմիացած երկրների շարժման]] անդամ է։ Աֆղանստանի տնտեսությունը աշխարհում 108-րդն է իր 64,08 միլիարդ դոլար [[Համախառն ներքին արդյունք|ՀՆԱ-ով]]։ Պետությունը մեկ շնչին հասնող ՀՆԱ-ով աշխարհում 186 պետությունների ցանկում 167-րդն է՝ ըստ [[Արժույթի միջազգային հիմնադրամ|Արժույթի միջազգային հիմնադրամի]] 2016 թվականի զեկույցի<ref>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2017/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=43&pr.y=5&sy=2016&ey=2016&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=512,672,914,946,612,137,614,546,311,962,213,674,911,676,193,548,122,556,912,678,313,181,419,867,513,682,316,684,913,273,124,868,339,921,638,948,514,943,218,686,963,688,616,518,223,728,516,836,918,558,748,138,618,196,624,278,522,692,622,694,156,142,626,449,628,564,228,565,924,283,233,853,632,288,636,293,634,566,238,964,662,182,960,359,423,453,935,968,128,922,611,714,321,862,243,135,248,716,469,456,253,722,642,942,643,718,939,724,644,576,819,936,172,961,132,813,646,199,648,733,915,184,134,524,652,361,174,362,328,364,258,732,656,366,654,734,336,144,263,146,268,463,532,528,944,923,176,738,534,578,536,537,429,742,433,866,178,369,436,744,136,186,343,925,158,869,439,746,916,926,664,466,826,112,542,111,967,298,443,927,917,846,544,299,941,582,446,474,666,754,668,698&s=PPPPC&grp=0&a=|title=Report for Selected Countries and Subjects|website=www.imf.org}}</ref>։

Պատերազմը շարունակվել է 1993-1995 թվականների ընթացքում, և մոջահեդները իրականացրել են սպանություններ, բռնաբարություններ և կեղեքումներ<ref name="Human Rights Watch (4)" /><ref name="Afghanistan Justice Project">{{cite web|url=http://www.afghanistanjusticeproject.org/warcrimesandcrimesagainsthumanity19782001.pdf|title=Casting Shadows: War Crimes and Crimes against Humanity: 1978–2001|year=2005|publisher=Afghanistan Justice Project|archiveurl=https://web.archive.org/web/20131004221455/http://www.afghanistanjusticeproject.org/warcrimesandcrimesagainsthumanity19782001.pdf|archivedate=4 October 2013|accessdate=16 December 2013}}</ref><ref name="Human Rights Watch (5)" />: 1994 թվականի հունվար-հունիս ամիսներին Քաբուլում 25 000 հոգի է սպանվել մի կողմից Աբդուլ Ռաշիդ Դոսթումի Ջունբիշի և Հեքմաթյարի Յեզբի Իսլամի դաշինքի, իսկ մյուս կողմից Ահմադ շահ Մասուդի Ջամիաթի ուժերի միջև տեղի ունեցած կռիվների արդյունքում<ref>{{cite web|url=http://www.afghanistanjusticeproject.org/warcrimesandcrimesagainsthumanity19782001.pdf|title=Casting Shadows: War Crimes and Crimes against Humanity: 1978–2001|year=2005|publisher=Afghanistan Justice Project|page=63|archiveurl=https://web.archive.org/web/20131004221455/http://www.afghanistanjusticeproject.org/warcrimesandcrimesagainsthumanity19782001.pdf|archivedate=4 October 2013|accessdate=16 December 2013}}</ref>: 1994 թվականին ի հայտ եկավ Թալիբանը՝ որպես շարժում և միլիցիա, որը կազմված էր Պակիստանի իսլամական մեդրեսեների (դպրոցներ) [[Աֆղաններ|փաշթուն]] աշակերտներից (''տալիբ'')<ref name="Human Rights Watch (5)" /><ref name="Matinuddin, Kamal 1999 pp.25">Matinuddin, Kamal, ''The Taliban Phenomenon, Afghanistan 1994–1997'', [[Oxford University Press]], (1999), pp. 25–26</ref>. նրանք խոստացել էին ազատել Աֆղանստանը «զինվորականներից և հանցագործներից»<ref name="Stanford">[http://web.stanford.edu/group/mappingmilitants/cgi-bin/groups/view/367 'The Taliban']. ''Mapping Militant Organizations.'' Stanford University. Updated 15 July 2016. Retrieved 24 September 2017.</ref>, շուտով նրանց սկսեցին ռազմական աջակցություն ստանալ Պակիստանից<ref name="George Washington University">{{cite web|url=http://www.gwu.edu/~nsarchiv/NSAEBB/NSAEBB227/index.htm#17|title=Documents Detail Years of Pakistani Support for Taliban, Extremists|year=2007|publisher=[[George Washington University]]|archiveurl=https://web.archive.org/web/20131203002159/http://www2.gwu.edu/~nsarchiv/NSAEBB/NSAEBB227/index.htm|archivedate=3 December 2013|accessdate=16 December 2013}}</ref>: 1994 թվականի նոյեմբերին տեղական փաշթուն առաջնորդներին դուրս մղելուց հետո Թալիբանը իր վերահսկողության տակ է առել Քանդահար քաղաքը<ref name="Human Rights Watch (5)" />: 1995 թվականի սկզբին Թալիբանը փորձել է գրավել Քաբուլը, սակայն հետ է մղվել Մասուդի ուժերի կողմից: Թալիբանը աստիճանաբար ուժեղացել է և 1996 թվականի սեպտեմբերին հարձակվել և գրավել է Քաբուլը այն բանից հետո, երբ Մասուդը և Հեքմաթյարը քաղաքից դուրս են բերել իրենց զորքերին<ref name="IRB, Can.,1997">{{cite report|ref={{sfnRef|Chronology of Events|1997}}|title=Afghanistan: Chronology of Events January 1995 – February 1997|date=February 1997|publisher=Immigration and Refugee Board of Canada|url=https://www.justice.gov/sites/default/files/eoir/legacy/2014/01/16/Af_chronology_1995-.pdf}}</ref><ref>Coll, ''Ghost Wars'' (New York: Penguin, 2005), 14.</ref>:

 

1996 թվականի սեպտեմբերի վերջին Թալիբանը, որը արդեն իսկ իր վերահսկողության տակ էր առել Քաբուլը և Աֆղանստանի մեծ մասը<ref name="c-profile">[https://www.loc.gov/rr/frd/cs/profiles/Afghanistan.pdf Country profile: Afghanistan (published August 2008)]

(page 3). Library of Congress. Retrieved 13 February 2018.</ref>, հռչակել է Աֆղանստանի Իսլամական Էմիրությունը: Թալիբանը միջազգայնորեն դատապարտվել է իսլամական շարիաթական օրենքների իրենց մեկնաբանությունների կոպիտ կիրառության համար, որի արդյունքում բազմաթիվ աֆղաններ դաժան վերաբերմունքի են արժանացել, մասնավորապես կանայք<ref name="Skain">{{cite book|title=The women of Afghanistan under the Taliban|last=Skain|first=Rosemarie|publisher=McFarland|year=2002|isbn=978-0-7864-1090-3|page=41}}</ref><ref>* {{cite news|url=http://articles.latimes.com/2001/nov/18/news/mn-5602|date=18 November 2001|author1=James Gerstenzan|author2=Lisa Getter|title=Laura Bush Addresses State of Afghan Women|work=[[Los Angeles Times]]|accessdate=14 September 2012}}