«Սև խոռոչ»–ի խմբագրումների տարբերություն

Տեսականորեն տարածաժամանակային այսպիսի շրջանների գոյության հնարավորությունը հետևում է [[Այնշտայնի հավասարումներ|Այնշտայնի հավասարումների]] մի քանի ճշգրիտ լուծումներից, որոնցից առաջինը<ref>{{cite web|url=http://www.krugosvet.ru/enc/nauka_i_tehnika/astronomiya/CHERNAYA_DIRA.html|title=Владимир Сурдин. Чёрная дыра|accessdate=2012-05-19|publisher=Энциклопедия Кругосвет|archiveurl=http://www.webcitation.org/68e5tYMNf|archivedate=2012-06-24}}</ref> [[1915]] թվականին ստացել է [[Կառլ Շվարցշիլդ|Կառլ Շվարցշիլդը]]: Տերմինի ճշգրիտ հայտնագործողը հայտնի չէ, {{-1|<ref>{{cite web|title=Black Hole|work=World Wide Words|author=Michael Quinion|url=http://www.worldwidewords.org/topicalwords/tw-bla1.htm|accessdate=2009-11-26|archiveurl=http://www.webcitation.org/617i2WQVh|archivedate=2011-08-22}}</ref>}}, բայց բուն անվանումը մասսայականցվել է {{iw|Ջոն Արչիբալդ Ուիլլեր|Ջոն Արչիբալդ Ուիլլերի|en|John Archibald Wheeler}} կողմից և առաջին անգամ հրապարակորեն օգտագործվել է նրա «Մեր տիեզերքը՝ հայտնին և անհայտը» հանրահայտ դասախոսության ժամանակ ({{lang-en|Our Universe: the Known and Unknown}}) {{iw|1967 թվականը գիտության մեջ||en|1967 in science}} թվականի դեկտեմբերի 29-ին: {{-1|<ref group="Նշում"> Դասախոսության տեքստը հրատարակվել է ուսանողական ընկերության «Phi Beta Kappa» The American Scholar (Vol. 37, no 2, Spring 1968) և «Sigma Xi» American Scientist, 1968, Vol. 56, No. 1, Pp. 1—20 ընկերության ամսագրերում: Այդ աշխատանքից մի էջ վերատպվել է V. P. Frolov and I. D. Novikov, Black Hole Physics: Basic Concepts and New Developments, (Kluwer, Dordrecht, 1998) գրքում, p. 5.</ref>}}: Ավելի վաղ այսպիսի աստղագիտական օբյեկտներին անվանում էին «կոլապսացված աստղեր կամ {{iw|կոլապսար|կոլապսարներ|ru|Коллапсар}}<nowiki/>» ({{lang-en|collapsed stars}}), ինչպես նաև «սառած աստղեր ({{lang-en|frozen stars}}{{-1|{{sfn|Чёрные дыры: Мембранный подход|1988|с=9}}}}): Սև խոռոչների գոյության փաստը սերտորեն կապված է [[Ձգողականություն|գրավիտացիոն տեսության]] իրական լինելու հետ, որից հետևում է նրանց գոյությունը: Ժամանակակից ֆիզիկայում, ամենից լավ փորձնականորեն հաստատված, ստանդարտ գրավիտացիոն տեսություն է հանդիսանում [[Ընդհանուր հարաբերականության տեսություն|ընդհանուր հարաբերականության տեսությունը]] (ԸՀՏ), որը վստահորեն կանխագուշակում է սև խոռոչների կազմավորումը (բայց նրանց գոյությունը հնարավոր է այլ մոդելների շրջանակներում, (տես {{iw|Գրավիտացիայի ալտերնատիվ տեսություն||ru|Альтернативные теории гравитации}}): Այդ առթիվ դիտարկված տվյալները վերլուծվում ու մեկնաբանվում են ՀՀՏ շրջանակներում: Չնայած այս տեսությունը դեռ թեստավորված չի համարվում ժամանակատարածական բնագավառին համապատասխանող աստղային մասսաների սև խոռոչների հորիզոնին անմիջական մոտ ինտենսիվ փորձարարական պայմանների համար (սակայն լավ հաստատված է գերզանգվածային սև խոռոչներին համապատասխանող պայմաններին, {{-1|<ref name="estlichd">http://phys.unn.ru/docs/Invisible%20Universe.pdf</ref>}}, և մինչև 94 % ճշգրտությամբ համաձայնեցվում է {{iw|Գրավիտացիոն ալիքների հայտնագործման|առաջին գրավիտացիոն-ալիքային ազդանշանի հետ|en|First observation of gravitational waves}}): Այդ պատճառով, որպես սև խոռոչների անմիջական գոյության ապացույց, պետք է հասկանալ աստղագիտական այնպիսի խիտ ու զանգվածեղ, ինչպես և այլ որոշ նկատվող հատկություններ կրող օբյեկտները, որոնց, հատուկ հարաբերականության տեսության մեջ, կարելի է մեկնաբանել ինչպես սև խոռոչներ։{{-1|<ref name="estlichd"/>}}

Բացի դրանից, սև խոռոչներ են անվանում նաև այն օբյեկտներին, որոնք խստորեն չեն համապատասխանում վերը շարադրված սահմանումներին, այլ ընդամենը իրենց հատկություններով մոտ են սև խոռոչներին, օրինակ՝ դրանք կարող են լինել կոլապսի ուշ փուլում գտնվող կոլապսային աստղերը: Ժամանակակից ֆիզիկայում այս տարբերությանը այդքան էլ մեծ նշանակություն չի տրվում, {{-1|<ref name="Popov">{{статья|автор=Сергей Попов.|заглавие=Экстравагантные консерваторы и консервативные эксцентрики|ссылка=http://trvscience.ru/2009/10/27/trv-21-40n-matematika-vyborov/|издание=Троицкий Вариант|тип=газета|год=27 октября 2009|выпуск=21 (40N)|страницы=6—7}}</ref>}}, քանի որ «համարյա կոլապսացվող» («սառած») աստղի և «ներկայիս» («մշտակայուն») սև խոռոչի նկատվող դրսևորումները համարյա նույնն են: Դա տեղի է ունենում, որովհետև կոլապսարի շուրջը ֆիզիկական դաշտերի տարբերությունները «մշտակայուն» սև խոռոչի համար նախատեսվածի համեմատ նվազում են գրավիտացիոն շառավղի ժամանակից կախված կարգի աստիճանային օրենքով, բաժանված լույսի արագությանը՝ այսինքն սև խոռոչի աստղային զանգվածի համար վայրկյանի մասով և գերզանգվածեղ սև խոռոչների ժամի համար:{{-1|{{sfn|Ч. Мизнер, К. Торн, Дж. Уилер. Гравитация, Т. 3|1977|loc=§ 33.1. ПОЧЕМУ «ЧЁРНАЯ ДЫРА»? — С. 78—81}}}}:

[http://www.astronomyedinburgh.org/publications/journals/39/blackholes.html Black holes — Part 1 — History] // The Astronomical Society of Edinburgh Journal, № 39 (лето 1999).</ref>}}: Այսպիսով, լույսը չի կարող հեռանալ այդ մարմնից, և այն անտեսանելի կլինի{{-1|<ref name="Levin">{{статья|автор=А. Левин|заглавие=История чёрных дыр|издание=Популярная механика|ссылка=http://elementy.ru/lib/164648|издательство=ООО «Фэшн Пресс»|год=2005|страницы=52-62|номер=11}}</ref>}}: Միչելը ենթադրեց, որ տիեզերքում կարող են գոյություն ունենալ այդպիսի բազմաթիվ օբյեկտներ, որոնք փակ են ուսումնասիրման համար: {{iw|1796 գիտության մեջ|1796|en|1796 in science}} թվականին [[Պիեռ Սիմոն Լապլաս|Պիեռ-Սիմոն Լապլասը]] այս գաղափարի քննարկումը ընդգրկեց իր «{{lang-fr2|Exposition du Systeme du Monde}}» աշխատանքի մեջ, սակայն հետագա հրատարակություններում այդ բաժինը բաց թողնվեց: Այնուամենայնիվ, հենց Լապլասի շնորհիվ այս միտքը որոշակի ճանաչում ստացավ:{{-1|<ref name="Levin" />}}:

Սակայն նյուտոնյան ձգողության տեսությունը (որի վրա ի սկզբանե հիմնված էր սև խոռոչների տեսությունը) չի հանդիսանում լորենց-ինվարիանտային: Այդ պատճառով այն չի կարող կիրառվել լույսի կամ նրան մոտ արագությամբ շարժվող մարմինների համար: Այս թերությունից զրկված ձգողության ռեյլատիվիստիկ տեսությունը ստեղծվել է հիմնականում Այնշթայնի կողմից ([[1915 գիտության մեջ|1915]] թվականի վերջում այն վերջնականապես ձևակարպված) և ստացել է [[ընդհանուր հարաբերականության տեսություն]] (ԸՀՏ) անվանումը:{{-1|<ref name="Levin" />}}: Հենց նրա վրա էլ հիմնված է աստղաֆիզիկական սև խոռոչների ժամանակակից տեսությունը:{{-1|<ref name="Popov" />}}:

«Черные дыры не имеют волос», с. 112}}}} բայց դեռ այդպիսի մասնիկներ հայտնաբերված չեն): Կամայական սև խոռոչ ձգտում է, արտաքին փոխազդեցությունների բացակայության ժամանակ, վերածվել ստացիոնարայինի, որը ապացուցվել է բազմաթիվ ֆիզիկոս-տեսաբանների կողմից, որոնցից հատուկ կարելի է շեշտել նոբելյան ափնեկիր [[Սուբրամանյան Չանդրասեկար|Սուբրամանյան Չանրասեկարի]] ներդրումը, որի գրչին է պատկանում այս ուղղության «Սև խոռոչների մաթեմատիկական տեսություն» ֆունդամենտալ մենագրությունը:{{-1|<ref name="Chandrasekhar">{{книга|автор=[[Чандрасекар, Субраманьян|Субраманьян Чандрасекар]].|заглавие=Математическая теория чёрных дыр. В 2-х томах|оригинал=Mathematical theory of black holes|ссылка=http://ivanik3.narod.ru/linksChandrasekhar.html|ответственный=Перевод с английского к. ф.-м. н. В. А. Березина. Под ред. д. ф.-м. н. Д. А. Гальцова|место=М.|издательство=Мир|год=1986}}</ref>}}: Առավել ևս, ենթադրվում է, որ ուրիշ այլ բնութագրիչներ, բացի այս երեքից, ներսից չգրգռված սև խոռոչում չեն կարող լինել, որը ձևակերպվում է Ուիլերի տիպական «Սև խոռոչները չունեն վարսեր» ֆրազայով:{{-1|<ref name="hairs" />}}

Պտտվող սև խոռոչի համար լուծումը չափազանց բարդ է: Նրա դուրս բերումը նկարագրվել է 1963 թվականին Կերի կողմից շատ համառոտ, {{-1|<ref>{{статья|автор=Kerr, R. P.|заглавие=Gravitational ield of a Spinning Mass as an Example of Algebraically Special Metrics|язык=en|издание=Physical Review Letters|год=1963|том=11|страницы=237-238|doi=10.1103/PhysRevLett.11.237|ссылка=http://adsabs.harvard.edu/abs/1963PhRvL..11..237K}}</ref>}} և միայն մեկ տարի անց մանրամասները հրատարակվեցին Կերի և Շիլդի կողմից կոնֆերենցիայի աշխատանքներում: Կերի և Կեր-Նյումանի լուծման դուրսբերման առավել մանրամասն նկարագրությունը 1969 թվականին հրատարակվեց Դեբնեյի, Կերի և Շիլդի հայտնի աշխատանքում:{{-1|<ref name="ksch">{{статья|автор=Debney G. C., Kerr R. P. and Schild A.|заглавие=Solutions of the Einstein and Einstein-Maxwell Equations|издание=[[Journal of Mathematical Physics]]|год=1969|том=10|страницы=1842—1854|doi=10.1063/1.1664769|ссылка=http://adsabs.harvard.edu/abs/1969JMP....10.1842D|язык=en}}</ref>}}: Ավելի քան տասնհինգ տարի անց Չանդրասեկարը կատարեց Կերի լուծման հաջորդական դուրսբերումը:{{-1|<ref name="Chandrasekhar" />}}:

Համարվում է, որ աստղաֆիզիկայի համար առավել մեծ նշանակություն ունի Կերի լուծումը, քանի որ լիցքավորված սև խոռոչները պետք է շուտ լիցքաթափվեն տիեզերական տարածությունից ձգելով կամ կլանելով հակառակ լիցքով լիցքավորված իոններ ու փոշի: Գոյություն ունի նաև հիպոթեզ, {{-1|<ref>Обзор теории см., например, в:<br>{{статья|автор=Ruffini, Remo; Bernardini, Maria Grazia; Bianco, Carlo Luciano; Caito, Letizia; Chardonnet, Pascal; Dainotti, Maria Giovanna; Fraschetti, Federico; Guida, Roberto; Rotondo, Michael; Vereshchagin, Gregory; Vitagliano, Luca; Xue, She-Sheng.|заглавие=The Blackholic energy and the canonical Gamma-Ray Burst|ссылка=http://adsabs.harvard.edu/abs/2007arXiv0706.2572R|язык=en|издание=COSMOLOGY AND GRAVITATION: XIIth Brazilian School of Cosmololy and Gravitation|тип=AIP Conference Proceedings|год=2007|том=910|страницы=55-217}}</ref>}}, [[Գամմա ճառագայթներ|Գամմա-ճառագայթը]] էլեկտրոն-պոզիտրոն զույգի առաջացման ճանապարհով վակուումից լիցքավորված սև խոռոչների պայթունային չեզոքցման պրոցեսի հետ կապող ({{iw|Ռեմո Ռուֆֆինի||en|Remo Ruffini}} աշխատակիցների հետ), բայց այն նկարագրվում է մի շարք գիտնականների կողմից:{{-1|<ref name="Page">См.: {{статья|автор=Don N. Page.|заглавие=Evidence Against Astrophysical Dyadospheres|ссылка=http://arxiv.org/abs/astro-ph/0610340|язык=en|издание=Astrophysical Journal|год=2006|том=653|страницы=1400-1409}} и ссылки далее.</ref>}}:

Ստրոմինջերը և Վաֆան կարողացան հաշվարկել սև խոռոչների վերադասավորման միկրոսկոպական բաղադրիչների թիվը, ընդ որում ընդհանուր դիտվող բնութագրիչները, օրինակ զանգվածը և էլեկտրական լիցքը, մնում են անփոփոխ: Այդ դեպքում այդ վիճակի էնտրպիյան ըստ որոշման հավասար է ստացված թվի՝ թերմոդինամիկական համակարգի հնարավոր միկրոսկոպական թվի [[Լոգարիթմ|լոգարիթմին]]: Այնուհետ նրանք համեմատեցին սև խոռոչի իրադարձությունների հորիզոնի մակերեսի արդյունքը՝ այդ մակերեսը համեմատական է սև խոռոչի էնտրոպիային, այնպես ինչպես կանխատեսել են Բեկենշտեյնն ու Հոկինգը դասական պատկերացման հիման վրա{{-1|<ref name="Gross"/>}}{{-1|<ref name="bh2">{{cite web|url=http://www.astronet.ru/db/msg/1199352/bh/blackh5.html|title=Чёрные дыры. Ответ из теории струн|publisher=Перевод «Официального Сайта Теории Суперструн»|accessdate=2009-10-18|archiveurl=http://www.webcitation.org/6184UxQ4E|archivedate=2011-08-22}}</ref>}}: Ծայրահեղ դեպքում էքստրեմալ սև խոռոչների դասի համար Ստրոմինջերին ու Վաֆային հաջողվեց, մի քանի շաբաթների տարբերությամբ, համարյա էքստրեմալ սև խառաչների այդպիսի էնտրոպիայի արդյունք տվեցին նաև Պրինստոնից Կրուտ Կապլանը և {{iw|Խուան Մալդեսեն|Խուան Մալդեսենը|en|Juan Maldacena}}:{{-1|{{sfn|Susskind|2008|p=391}}}}:

Այս խմբի արդյունքները, սակայն, տարածվեցին հետագայում: Քանի որ նրանք կարողացան կազմավորել ոչ լրիվ էքստրեմալ սև խոռոչ, նրանք հաշվարկեցին նաև տվյալ բյեկտի գոլորշիացման արդյունքը, որը համընկավ Հոկինգիինի հետ:{{-1|<ref>Экстремальные чёрные дыры в рамках термодинамики чёрных дыр имеют нулевую температуру и не испаряются — от них нет излучения Хокинга.</ref>}}Այդ արդյունքը նույն տարվա մեջ հաստատվեց երկու հնդիկ ֆիզիկների՝ Սամիթ Դասի և Սամիր Մատուրի աշխատությունով, և Գուատամ Մանդալն ու Սպենտա Վադյան նույնպես ստացան գոլորշիացման նույն արդյունքը: Այս հաջողությունը հանդիսացավ [[սև խոռոչում ինֆորմացիայի անհետացում|սև խոռոչում ինֆորմացիայի անհետացման]] բացակայության ապացույցներից մեկը սև խոռոչի կազմավորման և գոլորշիացման ժամանակ:{{-1|{{sfn|Susskind|2008|p=393}}}}:

[[2004]] թվականին Սամիր Մատուրի թիմը Օհայոյի համալսարանից, սկսեց զբաղվել սև խոռոչի ներքին լարային կառուցման հարցերով: Արդյունքում նրանք ցույց տվեցին, որ համարյա միշտ առանձին լարերի զանգվածի փոխարեն ծագում է մեկ՝ շատ երկար լար, որի մասերը միշտ «դուրս են ցցվում» իրադարձությունների հորիզոնից այն կողմ քվանտային ֆլուկտուացիաների հաշվին, և համապատասխանաբար կկտրվեն, ապահովելով սև խոռոչի գոլորշիացումը: Գրավիտացիոն սինգուլյարությունը այդպիսի կծիկի ներսում չի կազմավորվի, իսկ նրա չափերը ճշգրտորեն կհամընկնի դասական հորիզոնի չափերին: Մեկ այլ մոդելում, որը զարգացրին [[Հէրի Հորովից|Հէրի Հորովիցը]] {{iw|Կալիֆորնյան համալսարան Սանտա-Բարբարայում||en|University of California, Santa Barbara}} և [[Հուան Մալդասեն]]ը {{iw|Նորարական հետազոտությունների ինստիտուտ|Նորարական հետազոտությունների ինստիտուտից|en|Institute for Advanced Study}}, սինգուլյարությունը ներկա է, բայց նրա մեջ ինֆորմացիան չի ընկնում, քանի որ [[Քվանտային տելեպորտացիա|Քվանտային տելեպորտացիայի]] հաշվին, դուրս է գալիս սև խոռոչից, փոխելով Հոկինգի ճառագայթման բնույթը, որը այժմ դառնում է ոչ այնքան ջերմային՝ այս կառուցումները հիմնվում են AdS/CFT-հետևության հիպոթեզի վրա: Բոլոր այսպիսի մոդելները, սակայն, մինչ այժմ կրում են նախնական բնույթ:.{{-1|<ref>{{статья|автор=Роман Георгиев.|заглавие=Теория струн и чёрные дыры|ссылка=http://www.computerra.ru/xterra/37506/|издание=Компьютерра-Онлайн|год=01 февраля 2005 года}} — [http://www.webcitation.org/6CWBygopV Архивировано] из первоисточника 28-11-2012.</ref>}}: