Վիքիպեդիա

«Ֆլորան Մալուդա»–ի խմբագրումների տարբերություն

Դիտել պատմությունը
Հաջորդ տարբ →
Content deleted Content added
ՎիզուալԵլատեքստ
Նոր էջ. {{Taxobox | name = Նեանդերտալյան մարդ | image file = Neanderthalensis.jpg | image title = Նենադերտալյան մարդ | image descr = Նեանդերտալյան...
 
No edit summary
Տող 1.
{{Տեղեկաքարտ Ֆուտբոլիստ
{{Taxobox
| ֆուտբոլիստի անուն = Ֆլորան Մալուդա
| name = Նեանդերտալյան մարդ
| պատկեր = [[Պատկեր:Florent Malouda 4634.jpg|220px]]
| image file = Neanderthalensis.jpg
| ամբողջական անուն = Ֆլորան Յոհան Մալուդա<ref name="Statistics">{{Cite web| title = Statistics| url = http://www.premierleague.com/staticFiles/c2/3b/0,,12306~146370,00.pdf
| image title = Նենադերտալյան մարդ
| publisher = [[Premier League]]| accessdate = 2010-03-09}}</ref>
| image descr = Նեանդերտալյան մարդու կմախք
| Ծննդյան ամսաթիվ և տարիք = {{Ծննդյան ամսաթիվ և տարիք|1980|6|13}}
| latin = ''Homo neanderthalensis''
| ծննդյան քաղաք = [[Կայեն]]
| section name =
| ծննդյան երկիր = {{դրոշավորում|Գայանա}}
| section text =
| Մահվան ամսաթիվ և տարիք =
| regnum=Կենդանիներ
| մահվան քաղաք =
| phylum=[[Քորդավորներ]]
| մահվան երկիր =
| classis=[[Կաթնասուններ]]
| հասակ = 1.78 սմ<ref name="Chelsea FC profile">{{Cite web|url=http://www.chelseafc.com/page/PlayerProfileDetail/0,,10268~27915,00.html|title=Chelsea FC profile|publisher=Chelsea FC|date=2008-07-16|accessdate=2008-07-16}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.premierleague.com/page/PlayerProfile/0,,12306~27915,00.html|title = Premier League Player Profile|accessdate = 29 April 2011|publisher = Premier League}}</ref>
| ordo=[[Պրիմատ]]ներ
| դիրք = ձախ եզրային [[հարձակվող (ֆուտբոլ)|հարձակվող]] |
| familia=[[Հոմինիդաե]]
| ներկա ակումբ = [[Չելսի ՖԱ]]
| genus=[[Հոմո]]
| համար = 15
| species= '''Նեանդերտալյան մարդ'''
| երիտ տարիներ =
| range map = Range of Homo neanderthalensis.png
| երիտ ակումբ = Ռեմիրե
| range legend =
| տարի = 1996-2000 թթ.<br />2000–2003 թթ.<br/ >2003–2007 թթ.<br/ >2011- ներկա
{{լեգենդ2|lightgreen|Նախկին տարածվածությունը}}
| ակումբ =[[Լբ Շատերո|Շատերո]]<br />[[Ավանտ Գուինգամպ|Գուինգամպ]]<br/ >[[Օլիպիկ Լիոն|Լիոն]]<br/ >[[Չելսի ՖԱ|Չելսի]]
| iucnstatus = NT
| խաղ(գոլ) = 59 (5)<br />92 (15)<br/ >138 (25)<br/ >119 (33)
| wikispecies = Homo neanderthalensis
| ազգային տարի = 2004-ներկա
| commons = Homo neanderthalensis
| ազգային թիմ = [[Ֆրանսիայի ֆուտբոլի ազգային հավաքական|Ֆրանսիա]]
| ազգային խաղ(գոլ) =65 (5)
| մարզչական տարի =
| մարզչական ակումբ =
| մասնագիտկան ըստ = 15:30, 24 Ապրիլ 2011 (UTC).
| հավաքականի ըստ = 15:30, 24 Ապրիլ 2011 (UTC)
}}
 
'''Ֆլորան Մալուդան''' (ծ. 1980 թ.) իսպանացի պրոֆեսիոնալ ֆուտբոլիստ է, ով հանդես է գալիս «[[Չելսի ՖԱ|Չելսի]]»-ում:
'''Նեանդերտալյան մարդը''' ''[[Հոմո]]'' ցեղի անհետացած ներկայացուցիչ, ապրել է [[Պլեյստոցեն]]ի ժամանակաշրջանում` Եվրոպայում և [[Կենտրոնական Ասիա]]յի արևմտյան հատվածում: Նրանք դասակրգված են կամ, որպես ներկա մարդկանց [[ենթատեսակ]] ('''''Հոմո Սափիենս Նեանդերտալենսիս''''') կամ որպես առանձին մարդկանց [[տեսակ]] ('''''Հոմո Նեանդերտալենսիս'''''):<ref>{{Cite journal|author=Tattersall I, Schwartz JH |title=Hominids and hybrids: the place of Neanderthals in human evolution |journal=[[Proceedings of the National Academy of Sciences]] |volume=96 |issue=13 |pages=7117–9 |year=1999 |month=June |pmid=10377375 |pmc=33580 |doi= 10.1073/pnas.96.13.7117|url=http://www.pnas.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=10377375 |accessdate=17 May 2009}}</ref>
 
==Ծանոթագրություններ==
Առաջին նախանեանդերտալյան հատկանիշները ի հայտ են եկել Եվրոպայում 350,000–600,000 տարի առաջ:<ref>{{Cite journal| author = J. L. Bischoff et al. | year = 2003 | title = The Sima de los Huesos Hominids Date to Beyond U/Th Equilibrium (>350 kyr) and Perhaps to 400–500 kyr: New Radiometric Dates | journal = J. Archaeol. Sci. | issue = 30 | page = 275 | volume = 30 | doi = 10.1006/jasc.2002.0834}}</ref>
<references/>
130,000 տարի առաջ, լրիվ նեանդերտալյան հատկանիշներն ի հայտ եկան: Այս հատկանիշները անհետացան Ասիայում 50,000 տարի առաջ և Եվրոպայում 30,000 տարի առաջ, ոչ մի այլ անձնավարություններով, որոնք ունեին միայն նեանդերտալյան հատկանիշներ, և ովքեր համարվեին ''Հոմո Նեանդերտալենսիս''ի ներկայացուցիչ:<ref>{{Cite news|first=Jennifer |last=Viegas |date=23 June 2008 |title=Last Neanderthals Were Smart, Sophisticated |url=http://dsc.discovery.com/news/2008/06/23/neanderthal-tools.html |publisher=[[Discovery Channel]] |accessdate=18 May 2009}}</ref>
 
[[Կատեգորիա:Ֆրանսիացի ֆուտբոլիստներ]]
[[Նեանդերտալյան մարդկանց գենոտիպի ծրագիրը|Գենետիկ հետազոտությունները]] ցույց են տալիս, որ [[Նեանդերտալցիների խառնվելու թեորիա|միախառնումը]] ''[[Հոմո Սափիենս]]''ի հետ (մարդաբանորեն ներկայիս մարդկանց հետ) տեղի է ունեցել մոտավորապես 80,000-50,000 տարի առաջ [[Մերձավոր Արևելք]]ում, որի հետևանքն է այն, որ ներկայիս [[Եվրասիա]]յի բնակիչների գենոտիպի 1–4%-ը ներդրվել է Նեանդերտալյան մարդկանց կողմից:<ref name = "green"/><ref name = "BBC"/>
[[Կատեգորիա:Չելսի ՖԱ-ի ֆուտբոլիստներ]]
 
[[ar:فلورينت مالودا]]
Ամենաերիտասարդ նեանդերտալյան կմախքը` Հյաենա Դենը (Մեծ Բրիտանիա), 30,000 տարվա է, իսկ [[Վինիջա]]յի ([[Խորվաթիա]]) նեանդերտալյան մնացորդները 32,000-33,000 տարվա հնություն ունեն: 30,000 տարվանից ավելի փոքր տարիքով նեանդերտալյան կմախքներ չեն հայտնաբերվել; չնայած նեանդերտալցիների կողմից օգտագործված կրակի հետքերը, գտնված [[Ջիբրալթար]]ում, ցույց է տալիս, որ նեանդերտալցիները գուցեև ողջ մնացած լինեին 24,000 տարի առաջ: [[Կրոմանյոնյան մարդ]]կանց կամ ժամանակակից մարդկանց մնացորդները 'Նեանդերտալյան հատկանիշներով' հայտնաբերվել են [[Լագար Վելհո]] վայրում (Պորտուգալիա), 24,500 տարվա են:<ref>{{Cite journal|author=Duarte C, Maurício J, Pettitt PB, Souto P, Trinkaus E, van der Plicht H, Zilhão J |title=The early Upper Palaeolithic human skeleton from the Abrigo do Lagar Velho (Portugal) and modern human emergence in Iberia |journal=[[Proceedings of the National Academy of Sciences]] |volume=96 |issue=13 |pages=7604–9 |year=1999 |month=June |pmid=10377462 |pmc=22133 |doi=10.1073/pnas.96.13.7604 |url=http://www.pnas.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=10377462 |accessdate=16 May 2009}}</ref>
[[be-x-old:Фларан Малуда]]
 
[[bg:Флоран Малуда]]
Նեանդերտալյան [[քարե գործիքներ]]ը հայտնաբերվել են այն վայրերում, որտեղ նեանդերտալյան կմախքներ չեն հայտնաբերվել: Նրանց վերջին քարե գործիքները հայտնաբերվել են [[Գորհամի քարանձավ]]ում` Ջիբրալթարի հարավում:<ref>{{Cite journal|doi=10.1038/nature05195 |year=2006 |month= October|author=Finlayson, C; Pacheco, Fg; Rodríguez-Vidal, J; Fa, Da; Gutierrez, López, Jm; Santiago, Pérez, A; Finlayson, G; Allue, E; Baena, Preysler, J; Cáceres, I; Carrión, Js; Fernández, Jalvo, Y; Gleed-Owen, Cp; Jimenez, Espejo, Fj; López, P; López, Sáez, Ja; Riquelme, Cantal, Ja; Sánchez, Marco, A; Guzman, Fg; Brown, K; Fuentes, N; Valarino, Ca; Villalpando, A; Stringer, Cb; Martinez, Ruiz, F; Sakamoto, T |title=Late survival of Neanderthals at the southernmost extreme of Europe. |volume=443 |issue=7113 |pages=850–3 |issn=0028-0836 |pmid=16971951 |journal=Nature}}</ref>
[[ca:Florent Malouda]]
Նեանդերտալյան մարդկանց [[ուղեղի չափս]]երը ժամանակակից մարդկանց ուղեղի չափսերին հավասար և նույնիսկ մեծ է եղել: 2008 թ. գիտնականների մի խումբ, օգտագործելով նեանդերտալցիների ուղեղի երեք-դե պատկերները` ստացված Սիբիրում հայտնաբերված նեանդերտալցիների մնացորդներից, ցույց տվեցին, որ երեխա տարիքում նեանդերտալցիների ուղեղը համապատասխանել է ժամանակակից երեխաների ուղեղի չափսերին, իսկ հասուն տարիքում արդեն նեանդերտալցիների ուղեղի չափսերը գերազանցել են ժամանակակից մարդկանց ուղեղի չափսերին:<ref>{{Cite web|url=http://blogs.nationalgeographic.com/blogs/news/chiefeditor/2008/09/neanderthal.html |title=Neanderthal Brain Size at Birth Sheds Light on Human Evolution |publisher=National Geographic |date=2008-09-09 |accessdate=2009-09-19}}</ref> Միջինը, նեանդերտալյան մարդկանց հասակը հավասար է եղել ժամանակակից մարդկանց հասակին` մոտավորապես (տղամարդիկ) 165–168 սմ, նրանք ավելի մկանոտ էին: Նրանք շատ ավելի ուժեղ էին ''Հոմո Սափիենս'' տեսակի ներկայացուցիչներից, հատկապես ձեռքերն ու ոտքերը ավելի մկանոտ էին:<ref>{{Cite web|url=http://www.bbc.co.uk/nature/wildfacts/factfiles/459.shtml |title=Science & Nature—Wildfacts—Neanderthal |publisher=BBC |date= |accessdate=2009-06-21}}</ref> Կանանց հասակը եղել է 152-156 սմ:<ref>{{Cite journal|author=Helmuth H |title=Body height, body mass and surface area of the Neanderthals |journal=Zeitschrift Für Morphologie Und Anthropologie |volume=82 |issue=1 |pages=1–12 |year=1998 |pmid=9850627 |doi= |url= |accessdate=26 May 2008 }}</ref>
[[cs:Florent Malouda]]
 
[[da:Florent Malouda]]
2010 թ. ամերիկյան մի գիտնական նեանդերտալցու ատամների արանքում գտավ եփած բույսերի կտորներ, հերքելով այն կարծիքը, որ նեանդերտալյան մարդիկ եղել են միայն մսակեր:<ref name=neandercarnivore>{{Cite journal|author=Richards MP, Pettitt PB, Trinkaus E, Smith FH, Paunović M, Karavanić I |title=Neanderthal diet at Vindija and Neanderthal predation: the evidence from stable isotopes |journal=[[Proceedings of the National Academy of Sciences]] |volume=97 |issue=13 |pages=7663–6 |year=2000 |month=June |pmid=10852955 |pmc=16602 |doi=10.1073/pnas.120178997 |url= |accessdate=16 May 2009}}</ref><ref name = neanderapex>{{Cite journal|doi=10.1016/j.physletb.2003.10.071 |title=On the narrow dip structure at {{Nowrap|1.9 GeV/c2}} in diffractive photo-production |year=2004 |author=Frabetti, P |journal=Physics Letters B |volume=578 |page=290}}</ref><ref name="vegetable">Ghosh, Pallab. "[http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-12071424 Neanderthals cooked and ate vegetables]." BBC News. December 27, 2010.</ref>
[[de:Florent Malouda]]
 
[[en:Florent Malouda]]
== Անվանումը ==
[[et:Florent Malouda]]
[[Image:Craniums of Homo.svg|thumb|250px|Գանգերը <br /> 1. [[Գորիլա]] 2. [[Ավստրալոպիթեկ]] 3. [[Հոմո Էրեկտուս]] 4. [[Նեանդերտալյան մարդ]] 5. [[Ստեինհեիմի գանգ]] 6. [[Մարդ բանական]]]]
[[es:Florent Malouda]]
 
[[eo:Florent Malouda]]
Անունը ստացել է [[Նեանդերտալ]] հովտից, [[Դյուսելդոֆ]]ից 12 կմ արևելք, [[Գերմանիա]]:
[[fa:فلورن مالودا]]
Առաջին բրածոները հայտնաբերվել են Նեանդերտալում 1856 թ., [[Նեադերտալ 1]]-ը, որ հայտնի էր նաև որպես "Նեանդերտալյան գանգ", իսկ հետագայում գանգի շնորհիվ վերակառուցված արարածը "Նեանդերտալյան մարդ":<ref>Such as p.302 of Karl Christoph Vogt, James Hunt, ''Lectures on man: his place in creation, and in the history of the earth'', Publications of the Anthropological Society of London, Longman, Green, Longman, and Roberts, 1864. See also the index entry "Neanderthal skull" (only) on p. 473.</ref>
[[fr:Florent Malouda]]
Լատիներեն անվանումը ''Հոմո նեանդերտալենսիս'', որը նշանակում է "Նեանդերտալյան մարդ", որի շնորհիվ էլ հետագայում ողջ տեսակին սկսեցին այդպես անվանել:
[[ga:Florent Malouda]]
Իսկ արդեն Նեանդերտալյան մարդկանց ուղղակի "Նեանդերտալցիներ" անվանելու ավանդույթը ի հայտ եկավ 1920-ական թթ.:<ref>"a very primitive race of men, known as the Neanderthals" ''Boys' Life'' January 1924, [http://books.google.com/books?id=vfJR7p5uSFAC&pg=PA18&dq=%22the+Neanderthals%22&lr=&as_drrb_is=b&as_minm_is=0&as_miny_is=1830&as_maxm_is=0&as_maxy_is=1925&as_brr=3&client=ubuntu&cd=1#v=onepage&q=%22the%20Neanderthals%22&f=false p. 18]</ref>
[[ko:플로랑 말루다]]
 
[[hr:Florent Malouda]]
==Դասակարգումը==
[[id:Florent Malouda]]
[[File:Neanderthaler Fund.png|thumb|right|Նեանդերտալյան տղամարդու առաջին վերակառուցումը, սխալ]]
[[it:Florent Malouda]]
Երկար ժամանակ գիտնականները վիճում էին նեանդերտալցիների դասակարգել որպես ''Հոմո նեանդերտալենսիս'' թե "''Հոմո սափիենս նեանդերտալենսիս''":<ref>http://www.pnas.org/content/96/13/7604.full.pdf+html</ref> Որոշ հետազոտություններ ցույց են տալիս, որ նեանդերտալցիները առանձին տեսակ են, այլ ոչ թե ենթատեսակ:<ref name="Harvati">{{Cite journal|author=Harvati K, Frost SR, McNulty KP |title=Neanderthal taxonomy reconsidered: implications of 3D primate models of intra-and inter-specific differences |journal=[[Proceedings of the National Academy of Sciences]] |volume=101 |issue=5 |pages=1147–52 |year=2004 |month=February |pmid=14745010 |pmc=337021 |doi=10.1073/pnas.0308085100 |url= |accessdate=16 May 2009}}</ref>[[Քեմբրիջի համալսարան]]ի պրոֆեսոր [[Պոլ Մելլարս]]ն ասում է, որ "մշակութային միախառնման ոչ մի ապացույցներ գտնված չեն",<ref>{{Cite news|url=http://www.abc.net.au/news/newsitems/200509/s1450949.htm |title=Modern humans, Neanderthals shared earth for 1,000 years |date=1 September 2005 |accessdate=19 September 2006 |publisher=[[ABC News (Australia)]]}}</ref> իսկ [[Միտոքոնդրիումային ԴՆԹ]]ի հետազոտությունները ցույց են տվել, որ նեանդերտալյան մարդը ''Հ. Սափիենսի'' ենթատեսակ չէ,<ref>{{Cite journal|author=Hedges SB |title=Human evolution. A start for population genomics |journal=Nature |volume=408 |issue=6813 |pages=652–3 |year=2000 |month=December |pmid=11130051 |doi=10.1038/35047193 |url= |accessdate=16 May 2009}}</ref> չնայած վերջերս կատարված գենոտիպի ուսումնասիրությունները այլ արդյունք են ցույց տվել:<ref name = "green"/><ref name = "BBC"/>
[[he:פלורן מאלודה]]
 
[[la:Florens Malouda]]
Նեանդերտալցիները և ''Հոմո Սափիենսը'' անցել են նույն էվոլուցիոն ուղին, երկուսն էլ առաջացել են շիմպանզեանման արարածից հինգից տասը միլիոն տարի առաջ: Ինչպես Հոմո սափիենսը, այնպես էլ Նեանդերտալցիները ազգակից են ''[[Ավստրալոպիթեկ]]ին'', ''[[Հոմո Հաբիլիս]]ին'', և ''[[Հոմո Էրգաստեր]]ին''; սակայն հստակ ծագումն անհայտ է: ''Հոմո սափիենսի'' և Նեանդերտալցու վերջին ընդհանուր նախահայրը ''[[Հոմո ռոդեզիենս]]ի'' մոտ, հայտնաբերված [[Հյուսիսային Ռոդեզիա]]յում, 1921 թ.:
[[lt:Florent Malouda]]
 
[[hu:Florent Malouda]]
''Հոմո ռոդեզիենսիսը'' առաջացել է Աֆրիկայում 0.7-1 միլիոն տարի առաջ: ''Հոմո ռոդեզիենսիսը'' հասել է Եվրոպա 800 հազար տարի առաջ, երբ այդ վայրերում արդեն ապրում էր ''[[Հոմո անտեսասսոր]]ը'': Սակայն այդ վայրերում 600,000 տարի առաջ արդեն ապրում էր ''Հոմո հեյդելբերգենսիս'':
[[mr:फ्लोरेंट मलौडा]]
 
[[ms:Florent Malouda]]
Տարբեր հետազոտություններ ցույց են տվել, որ<ref>[http://www.sciencedirect.com/science?_ob=ArticleURL&_udi=B6WJS-505FHM0-2&_user=10&_coverDate=07%2F31%2F2010&_rdoc=8&_fmt=high&_orig=browse&_origin=browse&_zone=rslt_list_item&_srch=doc-info(%23toc%236886%232010%23999409998%232197795%23FLA%23display%23Volume)&_cdi=6886&_sort=d&_docanchor=&view=c&_ct=16&_acct=C000050221&_version=1&_urlVersion=0&_userid=10&md5=93e963d87eafa40cee44904e36aa85cd&searchtype=a Using genetic evidence to evaluate four palaeoanthropological hypotheses for the timing of Neanderthal and modern human origins]</ref> ''Հոմո ռոդեզիենսիսը'' և ''Հոմո հեիդելբերգենսիսը'' շաուրանկում էին միախառնվել, մինչև 350,000 տարի առաջ, երբ նրանք առանձնացան, և մոտավորապես 200,000 տարի առաջ ''Հոմո Հեյդելբերգենսիսը'' վերափոխվեց ''Հոմո Նեանդեռրտալենսիսի'', դասական նեանդերտալյան մարդու: Կարծիք կա, որ նեանդերտալյան սկզբնական պոպուլյացիան ավելի հեռու է ժամանակակից մարդուց, քան ''Հոմո հեյդելբերգենսիսը'': Չնայած վերջին հետազոտությունները մարդկային և նեանդերտալյան կայուն պոպուլյացիաների մասին, կասկածի տակ է դրել այդ կարծիքը:
[[mn:Флоран Малуда]]
 
[[nl:Florent Malouda]]
==Հայտնաբերումը==
[[ja:フローラン・マルダ]]
[[File:Neanderthal excavation site.JPG|thumb|Այն վայրը, որտեղ առաջին անգամ հանքափորները գտան նեանդերտալցու բրածոները 19-րդ դարում]]
[[no:Florent Malouda]]
[[File:Neanderthal position.png|thumb|upright|right|[[Նեանդերտալ հովիտ]], Գերմանիա (Ներկայիս [[Հյուսիսային Հռենոս-Վեստֆալիա]] վարչական շրջանը)]]
[[nn:Florent Malouda]]
[[Նեանդերտալյան գանգեր]]ը առաջին անգամ գտնվել են [[Էնգիս]]ում, [[Բելգիա]] (1829 թ.) [[Ֆիլիպ-Շարլ Շմերլինգ]]ի կողմից և [[Ջիբրալթար]]ում (1848 թ.), մինչև [[Նեանդերտալ հովիտՆեանդերտալ հովտում]] 1856 թ. օգոստոսին գտնված նեանդերտալցու բրածոները, երեք տարի առաջ հրատարակվեց [[Չարլզ Դարվին]]ի ''[[Տեսակների ծագման մասին]]'' գիրքը:<ref>{{Cite web|title=Homo neanderthalensis |url=http://anthropology.si.edu/humanorigins/ha/neand.htm |publisher=[[Smithsonian Institution]] |accessdate=18 May 2009}}</ref>
[[pl:Florent Malouda]]
 
[[pt:Florent Malouda]]
Երբ առաջին անգամ հայտնաբերվեց նեանդերտալյան մարդու մնացորդները, աշխատողները, որոնք վերականգնում էին բրածոները, կարծում էին, որ դրանք պատկանում են [[արջ]]ի: Նրանք հանձնեցին այն կենդանաբան [[Յոհան Կարլ Ֆուհլրոտ]]ին, ով էլ իր հերթին հանձնեց դրանք մարդաբան [[Հերման Շաաֆֆհաուսեն]]ին: Նրանք միասին հայտարարեցին հայտնագործման մասին 1857 թ.:
[[ro:Florent Malouda]]
 
[[ru:Малуда, Флоран]]
Այդ հայտնագործությունը հիմք դրեց [[պալեոանթրոպոլոգիա]]յին: Մինչ այսօր 400 Նեանդերտալյան բրածո է հայտնաբերվել:<ref>http://www.sciencedaily.com/releases/2007/09/070912154630.htm</ref>
[[simple:Florent Malouda]]
 
[[sk:Florent Malouda]]
===Ժամանակատախտակ===
[[sr:Флоран Малуда]]
[[File:Spy Skull.jpg|thumb|Գանգը, գտնված 1886 թ. [[Սպայ, Բելգիա]]-յում]]
[[fi:Florent Malouda]]
[[File:La Carigüela-Neanderthal.jpg|thumb|Դիմային ոսկորը նեանդերտալյան երեխայի գտնված Լա Գարիգֆելա քարանձավում]]
[[sv:Florent Malouda]]
[[File:Neandertal skull from la chapelle aux saints.jpg|thumb|Գանգը Լա Շապել օքս Սեյնթս քարանձավում]]
[[th:ฟลอร็อง มาลูดา]]
*1829: Նեանդերտալյան գանգերը գտնված [[Էնգիս]]ում, [[Բելգիա]]
[[tr:Florent Malouda]]
*1848: Նեանդերտալյան գանգը գտնված [[Ջիբրալթար]]ում: Այն ժամանակ կոչվում էր "հին մարդ":
[[uk:Флоран Малуда]]
*1856: [[Յոհան Կարլ Ֆուհլրոտ]]ը ճանաչեց ոսկորները և անվանեց "Նեանդերտալյան մարդ", գտնված [[Նեանդերտալ, Գերմանիա|Նեանդերտալում]], հովիտ [[Մետմանն]]ի մոտ, որը ներկայումս [[Հյուսիսային Հռենոս-Վեստֆալիա]], Գերմանիա
[[vi:Florent Malouda]]
*1880: Նեանդերտալյան երեխայի կմախք, տարատեսակ գործիքներ և կենդանիների մնացորդներ հայտնաբերվեցին [[Շիպկա]] քարանձավում:
[[zh:弗洛朗·马卢达]]
*1886: Երկու, համարյա կատարյալ նեանդերտալյան տղամարդու և կնոջ կմախքներ հայտնաբերվեցին [[Սպայ, Բելգիա]]-յում:
*1908: Համարյա կատարյալ նեանդերտալցու կմախք, գործիքներ և կենդանիների բրածոներ հայտնաբերվեցին:
*1925: [[Ֆրանսիս Տուրվիլե-Պետրոս]]ը գտավ '[[Գալիլյան Մարդ]]ուն' or 'Գալիլյան Գանգը' [[Զուտիյեհ Քարանձավ]]ում, Վադի Ամուդ, Պաղեստին (ներկայումս Իսրայել):
*1953–1957: [[Ռալֆ Սոլեկի]]ն գտավ ինը նեանդերտալյան կմախք [[Շանիդար]] Քարանձավում հյուսիսային Իրաքում:
*1975: [[Էրիկ Տրինկաուս]]ն' ապացուցեց, որ նեանդերտալցիները քայլել են ժամանակակից մարդկանց նման:
*1987: Որոշվեցին որոշ նեանդերտալցիների կմախքների տարիքից. [[Քեբարա քարանձավ]]ի կմախքը-60,000 տարի, [[Քաֆզեհ]]ի կմախքը-90,000 տարի:
*1997: Մատիաս Կրինգզը առաջին անգամ բացահայտեց նեանդերտալցու միտոքոնդրիումային ԴՆԹ-ն (մտԴՆԹ), օգտագործելով Նեանդերտալ հովտից գտնված նեանդերտալյան բրածոները:<ref>{{Cite journal|pmid=9230299 |year=1997 |month= July|author=Krings, M; Stone, A; Schmitz, Rw; Krainitzki, H; Stoneking, M; Pääbo, S |title=Neandertal DNA sequences and the origin of modern humans. |volume=90 |issue=1 |pages=19–30 |issn=0092-8674 |journal=Cell |doi=10.1016/S0092-8674(00)80310-4}}</ref>
*2000: Մի շարք գիտնականներ ապակոդավորեցին նեանդերտալյան մարդու ԴՆԹ-ն Կովկասի Մեզմայկայա քարանձավի կմախքի շնորհիվ: (29,000 տարվա վեղեմության):<ref>{{Cite journal|doi=10.1038/35006625 |year=2000 |month= March|author=Ovchinnikov, Iv; Götherström, A; Romanova, Gp; Kharitonov, Vm; Lidén, K; Goodwin, W |title=Molecular analysis of Neanderthal DNA from the northern Caucasus. |volume=404 |issue=6777 |pages=490–3 |issn=0028-0836 |pmid=10761915 |journal=Nature}}</ref>
*2005: Սկսվեց նեանդերտալյան մարդու գենոտիպի ապակոդավորման գործընթացը:
*2009: նեանդերտալյան մարդու գենոտիպի ապակոդավորման գործընթացն ավարտվեց:<ref>{{Cite news|first=James |last=Morgan |date=12 February 2009 |title=Neanderthals 'distinct from us' |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/7886477.stm |publisher=BBC News |accessdate=22 May 2009}}</ref>
*2010: Նեանդերտալցու և ժամանակակից մարդկանց գենոտիպերի համեմատությունը ցույց տվեց, որ ժամանակակից ոչ աֆրիկյան մարդկանց գենոտիպի 1–4%-ը նեանդերտալյան է:<ref name="green"/><ref name="BBC"/>
*2010: Նեանդերտալյան գործիքների հայտնաբերումը ''Հոմո սափիենսի'' ազդեցության ոլորտից դուրս, ցույց տվեց, որ նեանդերտալյան մարդիկ ավելի հմուտ էին, քան մինչ այդ ենթադրվում էր: Ավելին այն ևս մեկ ապացույց էր այն բանի, որ նեանդերտալցիները Հոմո սափիենսի ենթատեսակ են:<ref>http://news.discovery.com/archaeology/neanderthals-more-intelligent-than-thought.html</ref>
 
==Ապրելավայրը և տարածվածությունը==
{{Տես նաև|Նեանդերտալյան մարդու բրածոների տարածվածությունը}}
[[File:Carte Neandertaliens.jpg|thumb|250px|Վայրերը, որտեղ գտնվել են նեանդերտալյան մարդու բրածոներ]]
Վաղ նեանդերտալցիներն ապրում էին վերջին սառցե դարաշրջանի ժամանակաշրջանում, և այդ պատճառով այդ ժամանակաշրջանի մարդկանց մասին քիչ բան է հայտնի: Սկղբնական շրջանում նրանք տարածված էին հարավային, արևմտյան Եվրոպայում, մինչև [[Մեծ Բրիտանիա]]յի հարավային ափերը,<ref name="dargie2007p9">{{Cite book|title=A History of Britain |first=Richard |last=Dargie |year=2007 |page=9 |oclc=124962416 |isbn=9780572033422 |publisher=Arcturus |location=London}}</ref> կենտրոնական Եվրոպայում և [[Բալկանյան թերակղզի]]ում,<ref>{{cite press release |title=Ancient tooth provides evidence of Neanderthal movement |publisher=[[Durham University]] |date=11 February 2008 |url=http://www.dur.ac.uk/news/newsitem/?itemno=6163 |accessdate=18 May 2009}}</ref> [[Ուկրաինա]]յում և արևմտյան Ռուսաստանում, ինչպես նաև Կովլասում, [[Զագրոսի լեռներ]]ում և [[Լիբանան]]ում:
 
[[File:Kermanshah_Pal_Museum-Neanderthal.jpg‎|thumb|Նեանդերտալյան տղամարդու վերակազմություն [[Զագրոսի թանգարան]]ում ]]
Չնայած Աֆրիկայում չեն հայտնաբերվել նրանց բրածոներ, սակայն Աֆրիկային մոտ վայրերեում գտնվել են նրանց մնացորդները. [[Ջիբրալթար]]ում և [[Լիբանան]]ում: Լիբանանում նեանդերտալյան մարդկանց բրածոների հետ միասին գտնվել են նաև Հոմո սափիենսի բրածոներ: Կաթնասունների բրածոներից երևում է, որ այդ շրջանում ապրել են ցրտադիմացկուն արարածներ, հետևաբար նեանդերտալցիներն ավելի ցրտադիմացկուն են եղել, քան ժամանակակից մարդիկ, և դուրս են մղել նրան Մերձավոր Արևելքից համեմատաբար ցուրտ կլիմայի շնորհիվ: ''Հոմո սափիենսն'' այն ժամանակ, միակ մարդու տեսակն է եղել Նեղոսի հովտում: Ավելի ու ավելի տաքացման հետևանքով նեանդերտալցիները ավելի ու ավելի հյուսիս են նահանջել:<ref name = "Jordan01">Jordan, P. (2001) ''Neanderthal: Neanderthal Man and the Story of Human Origins.'' The History Press ISBN 978-0750926768.</ref>
Ներկայումս սխալ է համարվում արևմտյան և կենտրոնական Եվրասիայից դուրս տարածքներում գտնված բրածոները վերագրել նեանդերտալյան մարդու:
Դասական նեանդերտալցիներն ապրել են հյուսիսային Գերմանիայից մինչև Իսրայել, Իսրայելից մինչև Իսպանիա,<ref name=ArsuagaEtal>{{Cite journal|year=1989|last1=Arsuaga|first1=J.L|last2=Gracia|first2=A|last3=Martinez|first3=I|last4=Bermudez de Castro|first4=J.M|last5=Rosas| first5=A|last6=Villaverde|first6=V|last7=Fumanal|first7=M.P|title=The human remains from Cova Negra (Valencia, Spain) and their place in European Pleistocene human evolution|journal=Journal of Human Evolution|volume=19|pages=55–92|doi=10.1016/0047-2484(89)90023-7|postscript=<!--None-->}}</ref> Իտալիայում,<ref name=MallegniPiperno&Segre1987>{{Cite journal|author=Mallegni, F., Piperno, M., and Segre, A|year=1987|title=Human remains of ''Homo sapiens neanderthalensis'' from the Pleistocene deposit of Sants Croce Cave, Bisceglie (Apulia), Italy|journal=American Journal of Physical Anthropology|pmid=3111268|volume=72|issue=4|pages=421–429|doi=10.1002/ajpa.1330720402|postscript=<!--None-->}}</ref> և Անգլիայից ու Պորտուգալիայից միչև Ուզբեկիստան: <ref>{{Cite journal|author=Pavlov P, Roebroeks W, Svendsen JI |title=The Pleistocene colonization of northeastern Europe: a report on recent research |journal=Journal of Human Evolution |volume=47 |issue=1-2 |pages=3–17 |year=2004 |pmid=15288521 |doi=10.1016/j.jhevol.2004.05.002 |url= |accessdate=18 May 2009}}</ref><ref>{{Cite news|first=Nicholas |last=Wade |authorlink=Nicholas Wade |date=2 October 2007 |title=Fossil DNA Expands Neanderthal Range |url=http://www.nytimes.com/2007/10/02/science/02nean.html |work=[[The New York Times]] |accessdate=18 May 2009}}</ref><ref>{{Cite news|first=Kate |last=Ravilious |date=1 October 2007 |title=Neandertals Ranged Much Farther East Than Thought |url=http://news.nationalgeographic.com/news/2007/10/070930-neanderthals.html |publisher=[[National Geographic Society]] |accessdate=18 May 2009}}</ref>
 
==Անատոմիան==
{{Տես նաև|Նեանդերտալյան մարդկանց անատոմիան}}
Նեանդերտալցիներն ավելի մկանոտ էին, քան ժամանակակից մարդիկ:
Նեանդերտալցիները 12–14 սմ-ով ավելի կարճ էին, քան 21-րդ դարի մարդիկ: Նեանդերտալյան տղամարդիկ 164-168 սմ էին, իսկ նեանդերտալյան կանայք 152–156 սմ:<ref>{{Cite journal|author=Helmuth H |title=Body height, body mass and surface area of the Neanderthals |journal=Zeitschrift Für Morphologie Und Anthropologie |volume=82 |issue=1 |pages=1–12 |year=1998 |pmid=9850627 |doi= |url= |accessdate=16 May 2009}}</ref>26 բրածոների հիման վրա 2010 թ. հայտնաբերվեց, որ նեանդերտալյան տղամարդիկ 77.6 կգ էին, իսկ կանայք 66.4 կգ:<ref>{{cite journal |last1=Froehle |first1=Andrew W |last2=Chruchill |first2=Steven E |year=2009 |title=Energetic Competition Between Neandertals and Anatomically Modern Humans |journal=PaleoAnthropology pages=96-116|url=http://www.paleoanthro.org/journal/content/PA20090096.pdf |accessdate=31.10.11}}</ref>
2007 թ. հետազոտությունների շնորհիվ պարզ դարձավ, որ նեանդերտալցիները գուցեև սպիտակ մաշկ ու կարմիր մազեր ունեցած լինեին<ref>{{Cite journal|last=Laleuza-Fox |first=Carles |coauthors=Holger Römpler ''et al.'' |date=2007-10-25 |title=A Melanocortin 1 Receptor Allele Suggests Varying Pigmentation Among Neanderthals |journal=[[Science (magazine)|Science]] |doi=10.1126/science.1147417 |accessdate=26 October 2007 |volume=318 |page=1453 |pmid=17962522 |issue=5855}}</ref><ref>{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/sci/tech/7062415.stm |title=Neanderthals 'were flame-haired' |publisher=BBC News |first=Paul |last=Rincon |date=25 October 2007 |accessdate=25 October 2007}}</ref>
Գանգի չափսով (1400—1740 սմ խորանարդ) նրանք նույնիսկ գերազանցում էին ժամանակակից մարդկանց: Նրանք տարբերվում էին համեմատաբար կարճ ձեռքերով և կարճ դնչով, ուղիղ և երկար քթով: Երեխա նեանդերտալցիները արտաքինով նման էին մեծերին, նրանց սեռական հասունացումը վրա էր հասնում 8-10 տարեկանում:<ref>[http://www.svobodanews.ru/content/News/424896.html Неандертальцы взрослели быстрее, чем современные люди 06.12.2007]</ref><ref>[http://historic.ru/news/item/f00/s13/n0001338/index.shtml Неандертальцы росли быстрее современных людей]</ref>. Կյանքի միջին տևողությունը 22,9 տարի էր:<ref>''Бужилова А. П.'' Homo sapiens: История болезни / Институт археологии РАН. — М.: Языки славянской культуры, 2005, с.16</ref>. Ուղեղի ուսումնասիրությունից պարզ է դարձել, որ նրանք ընդունակ էին խոսել:
Նեանդերտալցիների մկանային զանգվածը 30-40 % ավելի մեծ էր քան[[Կրոմանյոնյան մարդ]]ունը, կմախքն ավելի ծանր: Մեծ քիթը ավելի լավ էր տաքացնում սառն օօդը, պակասեցնելով մրսածության հավանականությունը:<ref name="arcanus.ru">[http://arcanus.ru/article866.html Неандертальцы были лучше нас]</ref>.
Ավելի ծանր լինելու պատճառով, նրանց օրական էներգիական պահանջև 32 % ավելի էր, քան ներկայիս մարդկանցը, իսկ նրանց օրական պահանջարկը համեմատած կրոմանյոնյան մարդու հետ 100—350 կիլոկալորիայով ավելի մեծ էր:<ref>[http://rnns.ru/hitech/126550-zakat-neandertalcev.html Закат неандертальцев, 25 февраля 2010]</ref>. Իսկ քիմիական հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ նրանք ամեն օր միս էին ուտում:<ref name="arcanus.ru"/>.
Նեանդերտալցիների մոտ բացակայել են որոշ գենային շեղումներ — [[աուտիզմ]], [[Այլցգեմեռի հիվանդություն]], [[Դաունի համախտանիշ]]ը, [[շիզոֆրենիա]]ն<ref>[http://www.inauka.ru/news/article101350.html Все мы немного неандертальцы]</ref>
<ref>[http://rdt45.narod.ru/kce/homo/part2/idelman2.htm Эйдельман Н. Я. Ищу предка. М.: "Молодая гвардия", 1970. - 240 с.]</ref>
 
 
==Գենոտիպը==
{{Տես նաև|Նեանդերտալյան մարդու գենոտիպը}}
Նեանդերտալյան մարդու միտոքնդրիումային ԴՆԹ-ն ենթարկվել է բազմաթիվ հետազոտությունների, սակայն այն չի կարող ապացույց հանդիսանալ նեանդերտալյան և կրոմանյոնյան մարդկանց խաչասերման մասին:
 
1997 թ. գենետիկները կարողացան ԴՆԹ-ի կարճ շղթա ապակոդավորել 30,000-ամյա նեանդերտալյան մարդու մնացորդներից:<ref>Brown, Cynthia Stokes. Big History. New York, NY: The New Press, 2008. Print.</ref>
2006 թ. հուլիսին [[Մաքս Պլանկի անվան Էվոլյուցիոն Անթրոպոլոգիայի ինստիտուտ]]ը հայտարարեց, որ նրանք երկու տարուց կապակոդավորեն նեանդերտալցու գենոտիպը: Սպասվում էր, որ այն կունենա ժամանակակից մարդկանց գենոտիպի չափսը, երեք-միլիարդ զույգ, և կկիսի ժամանակակից մարդկանց գեների մեծ մասը:<ref>{{Cite news|title=Neanderthal genome project launches |url=http://www.msnbc.msn.com/id/13955661/ |date=20 July 2006 |accessdate=22 August 2006 |last=Moulson |first=Geir |coauthors=[[Associated Press]] |publisher=[[MSNBC]]}}</ref>
1980 թ. [[Վինդիջայի քարանձավ]]ից, Խորվաթիա գտած նեանդերտալցու 38,000-ամյա մնացորդների հետազոտությունները ցույց տվեցին, որ ''Հոմո նեանդերտալենսիսը'' կիսում է ''Հոմո սափիենսի'' ԴՆԹ-ի 99.5%: Միտոքոնդրիումային ԴՆԹ-ի հետազոտությունների արդյունքում պարզ դարձավ, որ Հոմո սափիենսն ու նեանդերտալցիներն ունեցել են ընդհանուր նախահայր 500,000 տարի առաջ: Իսկ մի այլ հետազոտություն ցույց է տվել, որ Հոմո սափիենսն ու նեանդերտալցիները առանձնացել են<ref>{{Cite journal|author=Green RE, Krause J, Ptak SE, ''et al.'' |title=Analysis of one million base pairs of Neanderthal DNA |journal=Nature |volume=444 |issue=7117 |pages=330–6 |year=2006 |month=November |pmid=17108958 |doi=10.1038/nature05336}}</ref> 516,000-400,000 տարի առաջ:<ref>{{Cite news|first=Nicholas |last=Wade |authorlink=Nicholas Wade |date=15 November 2006 |title=New Machine Sheds Light on DNA of Neanderthals |url=http://www.nytimes.com/2006/11/15/science/16neanderthalcnd.html |work=[[The New York Times]] |accessdate=18 May 2009}}</ref> Իսկ 2007 թ. հետազոտությունները ցույց են տվել, որ նրանք առանձնացել են 800,000 տարի առաջ:<ref>{{Cite journal|author=Pennisi E |title=Ancient DNA. No sex please, we're Neandertals |journal=Science |volume=316 |issue=5827 |page=967 |year=2007 |month=May |pmid=17510332 |doi=10.1126/science.316.5827.967a |url= |accessdate=16 May 2009}}</ref>
 
վերջերս պարզվել է, որ ժամանակակից մարդիկ և նեանդերտալցիները կիսել են ԴՆԹ-ի 99.5%-99.9%:<ref>{{Cite news|agency=Associated Press |date=16 November 2006 |title=Neanderthal bone gives DNA clues |url=http://www.cnn.com/2006/TECH/science/11/15/neanderthal.ap/index.html |archiveurl=http://web.archive.org/web/20061118050935/http://edition.cnn.com/2006/TECH/science/11/15/neanderthal.ap/index.html |archivedate=18 November 2006 |publisher=CNN |accessdate=18 May 2009}}</ref><ref>{{Cite news|first=Ker |last=Than |coauthors=[[LiveScience]] |date=15 November 2006 |title=Scientists decode Neanderthal genes |url=http://www.msnbc.msn.com/id/15732243/ |publisher=[[MSNBC]] |accessdate=18 May 2009}}</ref>
 
2006 թ. նոյեմբերի 16-ին հրատարակվեց մի հոդված, որտեղ ասվում էր, որ նեանդերտալցիներն ու հին մարդիկ չեն խաչասերվել:<ref>{{cite press release |title=Neanderthal Genome Sequencing Yields Surprising Results And Opens A New Door To Future Studies |publisher=[[Lawrence Berkeley National Laboratory]] |date=16 November 2006 |url=http://www.sciencedaily.com/releases/2006/11/061116083223.htm |accessdate=31 May 2009}}</ref> Շուտով նաև հաշվարկվեց, որ նեանդերտալցիներն ու Հոմո սափիենսը ունեցել են ընդհանուր նախահայր 353,000 տարի առաջ և առանձնացել են 188,000 տարի առաջ:<ref>{{Cite news|first=Jacqui |last=Hayes |date=15 November 2006 |title=DNA find deepens Neanderthal mystery |url=http://www.cosmosmagazine.com/news/853/dna-find-deepens-neanderthal-mystery |work=Cosmos |accessdate=18 May 2009}}</ref>
 
Կարծիք կա, որ "Նեանդերտալցիների խմբերն ավելի փոքր են եղել կրոմանյոնյան մարդկանց խմբերից, որ պայմանավորված է եղել նրանց համեմատաբար ավելի մեծ երկարակեցությամբ:"<ref>{{Cite journal|doi=10.1016/j.cell.2008.06.021 |year=2008 |month= August|author=Green, Re; Malaspinas, As; Krause, J; Briggs, Aw; Johnson, Pl; Uhler, C; Meyer, M; Good, Jm; Maricic, T; Stenzel, U; Prüfer, K; Siebauer, M; Burbano, Ha; Ronan, M; Rothberg, Jm; Egholm, M; Rudan, P; Brajković, D; Kućan, Z; Gusić, I; Wikström, M; Laakkonen, L; Kelso, J; Slatkin, M; Pääbo, S |title=A complete Neandertal mitochondrial genome sequence determined by high-throughput sequencing. |volume=134 |issue=3 |pages=416–26 |issn=0092-8674 |pmid=18692465 |pmc=2602844 |journal=Cell}}</ref> <ref>{{Cite journal|doi=10.1073/pnas.0606966103 |author=Evans PD, Mekel-Bobrov N, Vallender EJ, Hudson RR, Lahn BT |title=Evidence that the adaptive allele of the brain size gene microcephalin introgressed into Homo sapiens from an archaic Homo lineage |journal=[[Proceedings of the National Academy of Sciences]] |volume=103 |issue=48 |pages=18178–83 |year=2006 |month=November |pmid=17090677 |pmc=1635020 |url= |accessdate=16 May 2009}}</ref><ref>{{Cite journal|author=Evans PD, Gilbert SL, Mekel-Bobrov N, Vallender EJ, Anderson JR, Vaez-Azizi LM, Tishkoff SA, Hudson RR, Lahn BT |title=Microcephalin, a gene regulating brain size, continues to evolve adaptively in humans |journal=Science |volume=309 |issue=5741 |pages=1717–20 |year=2005 |month=September |pmid=16151009 |doi=10.1126/science.1113722 |url= |accessdate=16 May 2009}}</ref>
 
2010 մայիսի հետազոտությունները ցույց տվեցին խաչասերման հավանականություն:<ref name = "BBC">{{Cite news
| last = Rincon | first = Paul | title = Neanderthal genes 'survive in us'
| work = [http://news.bbc.co.uk/ BBC News] | publisher = [[BBC]]
| date = 2010-05-06 | url = http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/8660940.stm
| accessdate = 2010-05-07}}</ref>
 
Նեանդերտալցիների և ժամանակակից մարդկանց տարբերվող գեներն են.''[[ՌՊՏՆ]]'', ''[[ՍՊԱԳ17]]'', ''[[ԿԱՆ15]]'', ''[[ՏՏՖ1]]'' և ''[[ՊՍԴ16]]''.
 
==Ոչնչացման թեորիաներ==
{{Տես նաև|Նեանդերտալյան մարդու ոչնչացման թեորիաները}}
 
Ըստ բրածոների նեանդերտալցիներն անհետացել են 25,000 տարի առաջ:
Սակայն նրանց գործիքների հետքենը գտնվել են [[Ջիբրալթար]]ում, որոնք ունեն 30,000-24,500 տարվա վաղեմություն:
Ոչնչացման հնարավոր զարգացումները:
# Նեանդերտալցիներն առանձին տեսակ էին և (կլիմայի փոփոխության և Հոմո սափիենսի հետ մրցակցության պատճառով) փոխարինվեցին ''Հ. սափիենսով'':<ref>{{Cite news|date=24 October 2007 |title=First genocide of human beings occurred 30,000 years ago |url=http://english.pravda.ru/science/mysteries/24-10-2007/99419-genocide-0 |work=[[Pravda]] |accessdate=18 May 2009}}</ref> Competition from ''H. sapiens'' probably contributed to Neanderthal extinction.<ref>{{Cite news|first=Robin |last=McKie |date=17 May 2009 |title=How Neanderthals met a grisly fate: devoured by humans |url=http://www.guardian.co.uk/science/2009/may/17/neanderthals-cannibalism-anthropological-sciences-journal |work=[[The Observer]] |accessdate=18 May 2009 | location=London}}</ref> [[Jared Diamond]] has suggested a scenario of violent conflict and displacement.<ref name="thirdchimp">{{Cite book|first=Jared M. |last=Diamond |authorlink=Jared Diamond |title=The third chimpanzee: the evolution and future of the human animal |publisher=[[HarperCollins]] |location=[[New York City]] |year=1992 |page=52 |isbn=0-06-098403-1 |oclc=60088352}}</ref>
# Նեանդերտալցիները մարդու ենթատեսակ էին և ոչնչացան խաչասերման պատճառով կրոմանյոնյան մարդու հետ: ([[Նեանդերտալցիների խաչասերման թեորիան]]).
# Գերհզոր հրաբուխի երկու ժայթքումները գուցեև ոչնչացման պատճառ դարձած լինեին: Հրաբուխի հետքերը գտնվել են Կովկասյան լեռներից գտնված բրածոներից:<ref>{{cite news
| title = Volcanoes Wiped out Neanderthals, New Study Suggests
| author = Liubov Vitaliena Golovanova
| author2 = Vladimir Borisovich Doronichev
| author3 = Naomi Elancia Cleghorn
| author4 = Marianna Alekseevna Koulkova
| author5 = Tatiana Valentinovna Sapelko
| author6 = M. Steven Shackley
| author7 =
| url = http://www.sciencedaily.com/releases/2010/10/101006094057.htm
| format = news release
| agency = Journal ''Current Anthropology''
| newspaper= ScienceDaily
| publisher = University of Chicago Press Journals
| doi = 10.1086/656185
| date = 2010; 51 (5): 655
| quote = Significance of Ecological Factors in the Middle to Upper Paleolithic Transition
}}</ref><ref>{{cite news |title= Neandertals blasted out of existence, archaeologists propose
|author=Bruce Bower |url=http://www.sciencenews.org/view/generic/id/63734/title/Neandertals_blasted_out_of_existence,_archaeologists_propose |newspaper= Science News Vol.178 #9
|date= October 23, 2010
| page = 12
|accessdate=March 3, 2011
| quote = Modern humans may have thrived thanks to geographic luck, not wits}}</ref> Այդ բրածոն 29,000 տարեկան է և համարվում է վերջին նեանդերտալցիներից մեկը: <ref>{{cite news
|title=Molecular analysis of Neanderthal DNA from the northern Caucasus
|author=Igor V. Ovchinnikov, Anders Götherström, Galina P. Romanova, Vitaliy M. Kharitonov, Kerstin Lidén & William Goodwin
|url=http://www.nature.com/nature/journal/v404/n6777/full/404490a0.html
|journal=nature '''404'''
| doi = 10.1038/35006625
|date=30 March 2000
| pages =490&ndash;493 |accessdate=3 March 2011}}</ref>
 
[[File:CurratExcoffierNeandethalmtDNA.png|thumb|Ժամանակակից մարդկանց ներխուժումը Եվրոպա 1600 սերունդ առաջ: Նեանդերտալցիների տարածվածությունը ներկայացված է բաց գորշ գույնով:<ref>{{Cite web
| url = http://www.plosbiology.org/article/info:doi/10.1371/journal.pbio.0020421
| title = Modern Humans Did Not Admix with Neanderthals during Their Range Expansion into Europe
| first1 = Mathias | last1 = Currat | first2 = Laurent | last2 = Excoffier
| publisher = PLoS Biology
|date = December 2004| accessdate = January 2010
}}</ref>]]
 
===Կլիմայի փոփոխությունը===
Մոտ 55,000 տարի առաջ կլիման ծայրահեղ ցրտից անցնում էր միջին ցրտի և հակառակը: Նեանդերտալցիներն ավելի լավ էին հարմարված ցրտին քան կրոմանյոնյան մարդիկ: Սակայն կլիմայի փոփոխության պատճառով բույսերն ու կոնդանիները սկսեցին փոխվել և նեանդերտալցիները չկարողացան հարմարվել այդ նոր փոփոխություններին: Նեանդերտալցիների դարանակալելու տեխնիկան արդեն չէր գործում, քանի որ դաշտերը փոխարինվում էին անտառներով: Շատ նեանդերտալցինեը մահացան այս փոփոխությունների պատճառով 30,000 տարի առաջ:<ref name="sciam">"[http://www.scientificamerican.com/article.cfm?id=the-mysterious-downfall The Mysterious Downfall of the Neandertals]", ''Scientific American'', August 2009</ref>
 
Նեանդերտալցիներին ավելի շատ սնունդ էր անհրաժեշտ օրվա ընթացքում: Նրանց օրական էներգիական պահանջները 100-350 կալորիայով ավելի շատ էր, քան կրոմանյոնյան մարդունը:<ref>[http://www.google.com/url?sa=t&source=web&cd=3&ved=0CBsQFjAC&url=http%3A%2F%2Fwww.paleoanthro.org%2Fjournal%2Fcontent%2FPA20090096.pdf&rct=j&q=Andrew%20W.%20Froehle%20of%20the%20University%20of%20California%2C%20San%20Diego%2C%20and%20Steven%20E.%20Churchill%20of%20Duke%20University&ei=sbOCTICBI4n_nQe-5-F-&usg=AFQjCNFu3nKhk4h5ilnTLhOnuOzui8_Sqg&cad=rja ISSN 1545-0031]</ref> Երբ սննդի սղություն առաջացավ այդ գործոնը առավելություն տվեց կրոմանյոնյան մարդուն:<ref name = "sciam"/>
 
===Համատեղումը ''Հ. սափիենսի'' հետ===
Ներկայումս ամենահին եվրոպական ''Հոմո սափիենսի'' բրածոները գտնվել են հարավարևմտյան [[Ռումինիա]]յում, որը 34,000–36,000 տարվա վաղեմություն ունի: <ref>{{Cite journal|doi=10.1038/nature02690 |url=http://www.nature.com/nature/journal/v430/n6996/full/nature02690.html |year=2004 |month= July|author=Conard, Nj; Grootes, Pm; Smith, Fh |title=Unexpectedly recent dates for human remains from Vogelherd. |volume=430 |issue=6996 |pages=198–201 |issn=0028-0836 |pmid=15241412 |journal=Nature}}</ref> <ref name="proceedings17196">{{Cite journal|author=Soficaru A, Dobos A, Trinkaus E |title=Early modern humans from the Peştera Muierii, Baia de Fier, Romania |journal=[[Proceedings of the National Academy of Sciences]] |volume=103 |issue=46 |pages=17196–201 |year=2006 |month=November |pmid=17085588 |pmc=1859909 |doi=10.1073/pnas.0608443103 |url= |accessdate=17 May 2009}}</ref>
 
Նեանդերտալյան և Հոմո սափիենսի մշակույթների փոխազդեցությունը 50,000-30,000 տարի առաջ մինչ հիմա վիճաբանվում է:<ref name="Finlayson2007"/> <ref name="Finlayson2007">{{Cite journal|author=Finlayson C, Carrión JS |title=Rapid ecological turnover and its impact on Neanderthal and other human populations |journal=Trends in Ecology & Evolution (Personal Edition) |volume=22 |issue=4 |pages=213–22 |year=2007 |month=April |pmid=17300854 |doi=10.1016/j.tree.2007.02.001 |url= |accessdate=17 May 2009}}</ref> Էլբա գետի ափի մոտ գտնված մարդկային 36,000-ամյա բրածոները, նեանդերտալցիների և Հոմո սափիենսի հնարավոր խաչասերման ապացույց կարող է հանդիսանալ:<ref name="Terberger">{{Cite book|first=Thomas |last=Terberger |year=2006 |chapter=From the First Humans to the Mesolithic Hunters in the Northern German Lowlands– Current Results and Trends |chapterurl=http://www.uni-greifswald.de/~histor/~ufg/mitarbeiter/terberger/Terberger1_LoRes.pdf |editors=Keld Møller Hansen and Kristoffer Buck Pedersen |title=Across the western Baltic |publisher=Sydsjællands Museum |location=[[Vordingborg, Denmark]] |isbn=87-983097-5-7 |pages=23–56 |accessdate=17 May 2009}}</ref>
 
==Խաչասերման թեորիան==
{{Տես նաև|Նեանդերտալցիների խաչասերման թեորիան}}
 
Ըստ մի այլ թեորիայի, նեանդերտալցիները խաչասերվել են կրոմանյոնյան մարդկանց հետ: <ref>Dan Jones: ''The Neanderthal within.'', [[New Scientist]] 193.2007, H. 2593 (3 March), 28–32. [http://news.yahoo.com/s/hsn/20061030/hl_hsn/modernhumansneanderthalsmayhaveinterbred Modern Humans, Neanderthals May Have Interbred]; [http://www.cosmosmagazine.com/node/814 Humans and Neanderthals interbred]</ref> Գոյություն ունեն մի քանի բրածոներ, որոնք կարող են ծառայել, որպես այդ թեորիայի ապացույց, օրինակ "Լագար Վելհոյի երեխայի կմախքը", որն ունի 24,000 տարվա վաղեմություն:<ref>[http://www.talkorigins.org/faqs/homs/lagarvelho.html]; [http://www.guardian.co.uk/science/story/0,,1871842,00.html]; [http://johnhawks.net/weblog/reviews/neandertals/gorhams_28000_date_2006.html]</ref><ref>Andrei Soficaru u.&nbsp;a.: ''[http://www.pnas.org/cgi/content/abstract/0608443103v1 Early modern humans from Pestera Muierii, Baia de Fier, Romania.]'' in: ''Proceedings of the National Academy of Sciences.'' Washington 2006.</ref>
 
1-4 տոկոսը եվրոպացիների և Ասիացիների (ֆրանսիացիներ, չինացիներ և պապուասներ) ԴՆԹ-ի նեանդերտալյան ԴՆԹ-ն է:<ref>{{Cite journal
| author = R. E. Green et al.
| title = A Draft Sequence of the Neandertal Genome
| journal = Science
| volume = 328
| issue = 5979
| pages = 710–722
| year = 2010
| pmid = 20448178
| doi = 10.1126/science.1188021
}}</ref> Պատճառն անհայտ է: Իհարկե ըստ այս տեսակետի այն խաչասերման պատճառով է, սակայն վերջնական ապացուցել անհնար է:
 
== Մշակույթ ==
[[Պատկեր:Mousterian point.png|thumb|Մշակված քար սուր ծայրով]]
Նեանդերտալցիներն ունեին տարբեր քարե գործիքներ և զենքեր:<ref>[http://dsc.discovery.com/news/2009/01/14/neanderthals-weapon.html Neanderthal Weaponry Lacked Projectile Advantage]</ref> Ունեցել են նաև նիզակներ, որոնցով սպանել են սառցե դարաշրջանի հսկա կաթնասուններին: Դրա մասին է վկայում նրանց աջ ձեռքի զարգացած մկանը:
[[2003]] թ. գտնվեց 10 սմ երկարությամբ քարե արձանիկ, որի վրա պատկերված է մարդու դեմք, այն 35 հազար տարվա վաղեմություն ունի: Այս գտածոն վկայում է, որ նեանդերտալցիներն ունեցել են գաղափար արվեստի մասին:<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/3256228.stm Neanderthal 'face' found in Loire (BBC News Online science staff)]</ref>
Նեանդերտալցիներն ունեցել են նաև թաղման արարողություններ:
Օրինակ [[Իրաք]]ում գտնված 40-ամյա նեանդերտալյան տղամարդու շրջակայքում հայտնաբերվել է մեծ քանակությամբ ծաղկե փոշի, այն վկայում է, որ նեանդերտալցիները պսակներ են դրել մահացածի մարմնի մոտ: Սակայն նրանք նաև կերել են իրենց մահացած ցեղակիցներին - 300 կմախքներից ամբողջությամբ պահպանվել է միայն 12-ը:
Հետաքրքիր է, որ նեանդերտալցիների մոտ եղել են անհատներ, ովքեր զբաղվել են կոտրված վերջավորությունների բուժմամբ: Օրինակ 36 նեանդերտալցիների մոտ, ովքեր ունեցել են կոտրվածքներ, միայն տասնմեկի մոտ է կոտրվածքների բուժումը համարվել ոչ բավարար: Այս ցույց է տալիս, որ կոտրվածքների 70 % բուժվել է:
Որոշ գտածոներ ցույց են տալիս, որ նեանդերտալցիները խնամել են վիրավորներին և ծերերին:
 
== Աղբյուրներ ==
{{reflist}}
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/wiki/Ֆլորան_Մալուդա» էջից