Վիքիպեդիա

«Մասնակից:Davitavyan/Ավազարկղ»–ի խմբագրումների տարբերություն

Դիտել պատմությունը
← Նախորդ տարբՀաջորդ տարբ →
Content deleted Content added
ՎիզուալԵլատեքստ
No edit summary
Ջնջվում է էջի ամբողջ պարունակությունը
Տող 1.
{{taxobox
| name = Տիրանոզավր
| image file = Tyrannosaurus Rex Holotype.jpg
| image title = Տիրանոզավր
| image descr = Քարնեգի բնագիտության թանգարանում գտնվող տիպիկ նմուշ(CM9380)
| superregnum = [[Էուկարիոտներ]]
| regnum = Կենդանիներ
| subregnum = [[Էումետազոյներ]]
| раздел = [[Երկկողմանի համաչափներ]]
| подраздел = [[Երկրորդաբերանայիններ]]
| superphylum = [[Ողնաշարավորներ]]
| phylum = [[Քորդավորներ]]
| subphylum =
| classis = [[Սողուններ]]
| ordo =
| familia = [[Մողեսակոնքայիններ]]
| genus = [[Տիրանոզավրանմաններ]]
| species = '''Տիրանոզավր'''
| latin = Tyrannosaurus
| author = ([[Osborn]], [[1905]])
| syn = <small>{{btname|Tyrannosaurus rex|Osborn, 1905}}</small>
| arm_syn =
| typus =
| section name =
| section text =
| eol = 4433634
| itis =
| ncbi = 436494
| wikispecies = Tyrannosaurus rex
| commons = Category:Tyrannosaurus
| range map =
| range legend =
|iucnstatus=EX
|iucn=3855
}}
'''Տիրանոզավր'''({{lang-la|Tyrannosaurus}}` «տիրան-մողես», {{lang-grc|τύραννος}} <nowiki>[</nowiki>''tyrannos''<nowiki>]</nowiki> «տիրան» և {{lang-grc2|σαῦρος}} <nowiki>[</nowiki>''sauros''<nowiki>]</nowiki> «մողես» բառերից<ref name=OnlineEtDict>{{cite web
|url = http://www.etymonline.com/index.php?term=tyrannosaurus&allowed_in_frame=0
|title = Tyrannosaurus (n.)
|author = Douglas Harper
|date =
|work = Online Etymology Dictionary
|publisher = [http://www.etymonline.com/ etymonline.com]
|accessdate = 2014-12-28
|lang = en
}}</ref>)` դինոզավրերին պատկանող ցեղ է՝ ցելուրոզավրերի խմբից, տերոպոդների ենթակարգից, միակ տեսակը '''''Tyrannosaurus rex''''' ({{lang-lat|rex}} «արքա») է: Եղել է ամենատարածված տիրանոզավրիդը և բնակեցրել է Հարավային Ամերիկայի արևմտյան մասը, ինչն այն ժամանակ Լարմանդիա կղզին էր: տիրանոզավրի քարացած մնացորդները հայտնաբերվում են աշխարհագրական տարբեր կազմավորումներում, որոնք վերագրվում են ենթակավճի դարաշրջանի մաաստրիխյան փուլին՝ մոտավորապես 67-65.5 միլիոն տարի առաջ<ref name=hellcreekage>{{cite journal|author=Hicks, J.F., Johnson, K.R., Obradovich, J.D., Tauxe, L. and Clark, D. |year=2002|title=Magnetostratigraphy and geochronology of the Hell Creek and basal Fort Union Formations of southwestern North Dakota and a recalibration of the Cretaceous–Tertiary Boundary|journal=Geological Society of America Special Papers|volume=361|pages=35–55|DOI=10.1130/0-8137-2361-2.35|url=http://specialpapers.gsapubs.org/content/361/35.full.pdf}}</ref>: Եղել է վերջին մողեսակոնքայիններից մեկը, որոնք ապրել են դինոզավրերի ոչնչացման շրջանւոմ:
 
Ինչպես իր ընտանիքին պատկանող մնացած ներկայացուցիչները, տիրանոզավրը նույնպես զանգվածեղ գլխով երկոտանի գիշատիչ էր և հավասարակշռությունը պահում էր երկար ու ծանր պոչով: Ի տարբերություն ստորին վերջույթների վերին վերջույթները կարճ էին, սակայն անհավանական ուժեղ իրենց չափսերի համար և կրում էին երկու ճանկավոր մատ: Տիրանոզավրն իր ընտանիքի ամենախոշոր տեսակն է, տերոպադների ամենամեծ ներկայացուցիչներից մեկը և Երկրի ամբողջ պատմության մեջ ցամաքային ամենամեծ գիշատիչներից մեկը: Հայտնաբերված բրածոներից ամենամեծն ունեցել է 12.3 մետր երկարություն<ref name="Hutchinsonet.al.2011">{{cite journal | author = Hutchinson J.R., Bates K.T., Molnar J., Allen V, Makovicky P.J. | year = 2011 | title = A Computational Analysis of Limb and Body Dimensions in Tyrannosaurus rex with Implications for Locomotion, Ontogeny, and Growth | url = | journal = PLoS ONE | volume = 6 | issue = 10| page = e26037 | doi = 10.1371/journal.pone.0026037 }}</ref>, մինչև ազդրը 4 մետր բարձրություն<ref name=SueFMNH>{{Cite web|url=http://archive.fieldmuseum.org/sue/#sues-vital-stats |title=SUE Vital Stats |author= |work=Sue at the Field Museum |publisher=[[Филдовский музей естественной истории|Field Museum of Natural History]] |accessdate=2015-01-25 |archiveurl=http://web.archive.org/web/20070929090231/http://www.fieldmuseum.org/SUE/about_vital.asp |archivedate=2007-09-29}}</ref>, իսկ քաշը գնահատվել է 6.8 տոննա<ref name=ericksonetal2004>{{Cite journal|last=Erickson, Gregory M. |coauthors=Makovicky, Peter J.; |Currie, Philip J.; Norell, Mark A.; Yerby, Scott A.; & Brochu, Christopher A. |year=2004 |title=Gigantism and comparative life-history parameters of tyrannosaurid dinosaurs |journal=Nature |volume=430 |issue=7001 |pages=772–775 |doi=10.1038/nature02699 |pmid=15306807 |first1=GM}}</ref>: Իր էկոհամակարգում ամենամեծ գիշատիչ լինելով՝ տիրանոզավրը, հավանաբար, որսացել է գադրոզավրեր, ցերատոպսեր և նույնիսկ զաուրոպոդներ<ref name="SwitekChomedSauropod">{{Cite web|url=http://blogs.smithsonianmag.com/dinosaur/2012/04/when-tyrannosaurus-chomped-sauropods/
|title=When Tyrannosaurus Chomped Sauropods
|author=Switeck, Brian
|publisher=Smithsonian Media
|date=2012-04-13
|accessdate=2013-08-24}}</ref>, սակայն որոշ գիտնականներ ենթադրում են, որ տիրանոզավրը առավելապես սնվել է կենդանիների լեշերով: Ավելին, տիրանոզավրի սննման հարցը առաջ է բերել երկու տեսակետների բախման, հնէաբանների մի մասը կարծում էր, որ նա հզոր գիշատիչ է եղել, իսկ մյուսները՝ պարզապես լեշակեր, և այդ խնդիրը եղել է հնէաբանության պատմության մեջ ամենավիճահարույցներից մեկը: Ներկայումս ենթադրվում է, որ նա և եղել է հզոր գիշատիչ և կերել է լեշեր<ref name="HutchinsonTrexPredatorMediaHype">{{Cite web|url=http://whatsinjohnsfreezer.com/2013/07/15/trex_scavenger_stfu/
|title=Tyrannosaurus rex: predator or media hype?
|author=Hutchinson, John
|publisher=What's in John's Freezer?
|date=2013-07-15
|accessdate=2013-08-26}}</ref>:
 
Ընդհանուր առմամբ տիրանոզավրի 30 կմախք է հայտնաբերվել՝ որոշները համարյա լիովին պահպանված: Նյութի առկայությունը հնարավորություն է ընձեռնել կատարել խոր ուսումնասիրություն և նույնիսկ պարզել կենդանու կենսակերպը: Սննդակարգը, ֆիզիոլոգիան և շարժման արագությունն այն թեմաներից են, որոնց շուրջ գիտնականները բազմիցս վիճաբանել են: Այս ցեղի դասակարգումը նույնպես առաջ է բարել հակասություններ, գիտնականների մի մասը համարում է, որ այն ունի միայն մեկ տեսակ (''T. rex''), իսկ ոմանք էլ պնդում են, որ այս ցեղին է պատկանում նաև տարբոզավրը, որը ապրել է Մոնղոլիայի տարածքում կավճի դարաշրջանում: Երբեմն տիրանոզավրը նույնացվում է հարավամերիկյան այլ տիրանոզավրիդների հետ: Տիրանոզավրը ձեռք է բերել հանրային լայն ճանաչում որպես գերհզոր գիշատիչ «Յուրայի շրջանի պարկ» ֆիլմի հաջողումից հետո:
 
== Ընդհանուր նկարագիրը ==
=== Չափսերը ===
''Tyrannosaurus rex''-ը եղել է բոլոր ժամանակների ամենամեծ գիշատիչներից մեկը: Ամենամեծ կմախքը PR2081 է՝ «Սյու» մականունով, այն գտնվում է բնագիտության Ֆիլդովյան թանգարանում: Կմախքն ունի 12.3 մետր երկարություն<ref name="Hutchinsonet.al.2011"/>, 4 մետր բարձրություն<ref name=SueFMNH/>: Տարիների ընթացքում քաշի գնահատումը էապես տարբեր է եղել, այն մի դեպքում գնահատվել է 7.2 տոննայից ծանր<ref name=henderson1999>{{Cite journal|author=Henderson DM |date= January 1, 1999 |title=Estimating the masses and centers of mass of extinct animals by 3-D mathematical slicing |journal=Paleobiology |volume=25 |issue=1 |pages=88–106 |url=http://paleobiol.geoscienceworld.org/cgi/content/abstract/25/1/88 }}</ref>, մյուս դեպքում մինչև 4.5 տոննա<ref name=andersonetal1985>{{Cite journal|doi=10.1111/j.1469-7998.1985.tb04915.x|last=Anderson |first=J.F. |coauthors=Hall-Martin A.J., Russell D.A. |year=1985 |title=Long bone circumference and weight in mammals, birds and dinosaurs |journal=Journal of Zoology |volume=207 |issue=1 |pages=53–61}}</ref><ref name=bakker1986>{{Cite book|last=Bakker |first=Robert T. |authorlink=Robert T. Bakker |year=1986 |title=The Dinosaur Heresies |location=New York |publisher=Kensington Publishing |pages= |isbn=0-688-04287-2 |oclc=13699558}}</ref>, ներկայումս այն տատանվում է 5.4-ից 6.8 տոննայի սահմաններում<ref name="ericksonetal2004"/><ref name=farlowetal1995>{{Cite journal|doi=10.1080/02724634.1995.10011257|last=Farlow |first=JO |coauthors=Smith MB, Robinson JM |year=1995 |title=Body mass, bone "strength indicator", and cursorial potential of ''Tyrannosaurus rex'' |journal=Journal of Vertebrate Paleontology |volume=15 |issue=4 |pages=713–725 |url=http://www.vertpaleo.org/publications/jvp/15-713-725.cfm}}</ref><ref name=seebacher2001>{{Cite journal|last=Seebacher |first=Frank. |year=2001 |title=A new method to calculate allometric length–mass relationships of dinosaurs |journal=Journal of Vertebrate Paleontology |volume=21 |issue=1 |pages=51–60 |doi=10.1671/0272-4634(2001)021[0051:ANMTCA]2.0.CO;2}}</ref><ref name=christiansenfarina2004>{{Cite journal|last=Christiansen |first=Per |coauthors=& Fariña, Richard A. |year=2004 |title=Mass prediction in theropod dinosaurs |journal=Historical Biology |volume=16 |issue=2–4 |pages=85–92 |doi=10.1080/08912960412331284313}}</ref>: Հնէաբան Պակարդը և նրա գործակիցները 2009 թվականին բողոքարկեցին այն մեթոդի դեմ, որով որոշվում էր դինոզավրի քաշը՝ համեմատելով նրա կմախքը փղի կմախքի հետ: Հետևաբար տիրանոզավրի քաշը գերագնահատվում էր և իրականում գիշատիչը կարող էր ավելի թեթև լինել<ref>{{cite journal | doi = 10.1111/j.1469-7998.2009.00594.x | author = Boardman T.J., Packard G.C., Birchard G.F. | year = 2009 | title = Allometric equations for predicting body mass of dinosaurs | url = | journal = [[Journal of Zoology]] | volume = 279 | issue = 1| pages = 102–110 }}</ref>: Մեկ այլ հաշվարկներ({{comment|GDI|Graphic Double Integration}} մեթոդով կատարված, որով կենդանու ծավալը հաշվվում է բազմաթիվ հատույթների վերադրմամբ և նրանց միջին մակերեսի ու երկարության արտադրյալի միջոցով) թույլ տվեցին եզրակացնել, որ հայտնաբերված բրածոներից ամենամեծերի զանգվածը հասել<ref name="HartmanMassEstimate">{{Cite web|url=http://www.skeletaldrawing.com/home/mass-estimates-north-vs-south-redux772013
|title=Mass estimates: North vs South redux
|author=Hartman, Scott
|publisher=Scott Hartman's Skeletal Drawing.com
|date=2013-07-07
|accessdate=2013-08-24 }}</ref>, երբեմն նաև գերազանցել է 9 տոննան<ref name="Hutchinsonet.al.2011"/>:
 
=== Մարմնի կառուցվածքը ===
[[Պատկեր:Trex charge.jpg|250px|մինի|ձախից|Տիրանոզավրի վերականգնված մոդելը]]
Տիրանոզավրի պարանոցը, ինչպեսև մնացած տերոպադներինը, ունեցել է S-աձև կառուցվածք, եղել է կարճ և մկանոտ, ինչը թույլ էր տալիս նրան պահել զանգվածեղ գլուխը: Վերին վերջույթներն ունեցել են միայն երկու ճանկավոր մատներ<ref name="brochu2003"/> և նախադաստակի փոքր ոսկոր, վերջինս երրորդ մատի ռուդիմենտն էր<ref name=CLKC08>{{Cite book|last= Lipkin |first= Christine |coauthors=and Carpenter, Kenneth |chapter=Looking again at the forelimb of ''Tyrannosaurus rex'' |editors=Carpenter, Kenneth; and Larson, Peter E. (editors) |title=Tyrannosaurus rex, the Tyrant King (Life of the Past) |publisher=Indiana University Press |location=Bloomington |year=2008 |pages=167–190 |isbn=0-253-35087-5}}</ref>: Ստորին վերջույթները, ընդհակառակը, եղել են ամենաերկարը(մարմնի համեմատ) մնացած տերոպոդների հետ համեմատած: Ողնաշարը բաղկացած է եղել 10 պարանոցային, 12 կրծքային, 5 սրբոսկրային և 40 պոչուկային ողերից: Պոչը երկար և ծանր էր, քանի որ ուներ հավասարակշռող ֆունկցիա, և հավասարակշռության վիճակում էր պահում զանգվածեղ գլուխը և ծանրաքաշ մարմինը: Որոշ ոսկորներ սնամեջ էին, այդպիսով տիրանոզավրի քաշը պակասում էր, սակայն դա էականորեն չէր ազդում ոսկրի ամրության վրա<ref name="brochu2003">{{Cite journal|last=Brochu |first=C.R. |year=2003 |title=Osteology of ''Tyrannosaurus rex'': insights from a nearly complete skeleton and high-resolution computed tomographic analysis of the skull |journal=Society of Vertebrate Paleontology Memoirs |volume=7 |pages=1–138 |doi=10.2307/3889334|jstor=3889334}}</ref>:
 
==== Գանգը ====
Տիրանոզավրի երբևիցե պեղված ամենամեծ գանգն ունեցել է մեկուկես մետր երկարություն<ref>{{cite press release |url=http://www.montana.edu/cpa/news/nwview.php?article=3607 |accessdate=2008-09-13 |title=Museum unveils world's largest T-rex skull |date=2006-04-07 |publisher=Montana State University}}</ref>: Գանգի ոսկրերի միջև եղած ազատ տարածությունները փոքրացնում են քաշը և մկաններին միանալու տարածություն են տալիս, ինչը դիտվում է նաև մնացած գիշատիչ դինոզավրերի մոտ: Բայց այդուհանդերձ տիրանոզավրի գանգը տարբերվում էր մնացած դինոզավրերի գանգերից: Նրա գանգը օժտում էր տիրանոզավրին լավ զարգացած երկակնյա տեսողությամբ<ref name="Stevens2006Binocular">{{Cite journal|last=Stevens |first=Kent A. |year=2006 |month=June |title=Binocular vision in theropod dinosaurs |journal=Journal of Vertebrate Paleontology |issue=2 |pages=321–330 |doi=10.1671/0272-4634(2006)26[321:BVITD]2.0.CO;2 |volume=26}}</ref><ref name=jaffe>{{Cite journal|last=Jaffe |first=Eric |date=2006-07-01 |title=Sight for 'Saur Eyes: ''T. rex'' vision was among nature's best |journal=Science News |volume=170 |issue=1 |pages=3–4 |url=http://www.sciencenews.org/view/generic/id/7500/title/Sight_for_Saur_Eyes_%3Ci%3ET._rex%3Ci%3E_vision_was_among_natures_best |accessdate=2008-10-06 |doi=10.2307/4017288 |jstor=4017288}}</ref>: Գանգի ոսկերը ծանր էին, քթային և մի քանի այլ ոսկրեր սերտաճած էին, ինչի շնորհիվ ոչ մի օտարածին մարմին չէր կարող հայտնվել նրանց միջև: Ոսկորները պնեվմատիկ էին(օդատար, այսինքն գանգում կային շուրջքթային խոռոչներ, ինչպես մնացած չթռչող դինոզավրերի մոտ): Ոսկրերը հավանաբար այդ հատկության շնորհիվ են դարձել ճկուն և թեթև: Այս և մի շարք այլ աառանձնահատկություններ, որոնք տանում են գանգի ամրացմանը, բնորոշ են տիրանոզավրիդներին և օժտում են նրանց կծոցի մեծ ուժով, վերջինովս նրանք գերազանցում են բոլոր տերոպոդներին<ref name="SnivelyHendersonPhillips2006FusedVaultedNasals">{{Cite journal|year=2006 |title=Fused and vaulted nasals of tyrannosaurid dinosaurs: Implications for cranial strength and feeding mechanics |journal=Acta Palaeontologica Polonica |volume=51 |issue=3 |pages=435–454 |first=Eric |last=Snively |coauthors=Donald M. Henderson, and Doug S. Phillips |url=http://www.app.pan.pl/archive/published/app51/app51-435.pdf |format=PDF|accessdate=2008-10-08}}</ref><ref name=GEetal96>{{Cite journal|last=Erickson |first=G.M. |coauthors=Van Kirk, S.D.; Su, J.; Levenston, M.E.; Caler, W.E.; and Carter, D.R. |year=1996 |title=Bite-force estimation for ''Tyrannosaurus rex'' from tooth-marked bones |journal=Nature |volume=382 |pages=706–708 |doi=10.1038/382706a0 |issue=6593}}</ref><ref name="MM03">{{Cite journal|last=Meers |first=Mason B. |month=August |year=2003 |url=http://www.ingentaconnect.com/content/tandf/ghbi/2003/00000016/00000001/art00001 |title=Maximum bite force and prey size of ''Tyrannosaurus rex'' and their relationships to the inference of feeding behavior |journal=Historical Biology: A Journal of Paleobiology |volume=16 |issue=1 |pages=1–12 |doi=10.1080/0891296021000050755}}</ref>: Վերին ծնոտը Ս-աձև է եղել (այն դեպքում, երբ մնացած գիշատիչ դինոզավրերինը V-աձև է եղել), այս կառուցվածքը թույլ էր տալիս մեծացնել մեկ կծոցի ժամանակ տիրանոզավրի կողմից հոշոտվող հյուսվածքների և ոսկրերի քանակը, ինչպես նաև մեծացնում էր առջև ատամների կողմից հաղորդվող ճնշումը<ref name="holtz1994">{{Cite journal|last=Holtz |first=Thomas R. |year=1994 |title=The Phylogenetic Position of the Tyrannosauridae: Implications for Theropod Systematics |journal=Journal of Palaeontology |volume=68 |issue=5 |pages=1100–1117 |doi= |doi_brokendate=2010-02-20 |jstor=1306180}}</ref><ref name="paul1988">{{Cite book|author=Paul, Gregory S. |authorlink=Gregory S. Paul |title=Predatory dinosaurs of the world: a complete illustrated guide |publisher=Simon and Schuster |location=New York |year=1988 |pages= |isbn=0-671-61946-2 |oclc=18350868}}</ref>:
 
[[Պատկեր:Tyrannoskull.jpg|մինի|Տիրանոզավրի գանգը (AMNH 5027)]]
Առվել ևս, 2012 թվականին Կարլ Բեյթսի և Պիտեր Ֆոլկինհեմի կողմից կատարված հետազոտությունները թույլ տվեցին ենթադրել, որ տիրանոզավրը տիրապետել է ամենաուժեղ կծոցի ուժին մինչև օրս եղած գիշատիչների շարքում: Հաշվարկները ցույց են տվել, որ հասուն ''T. rex''-ի հատին ատամները կարող էին սեղմվել իրար՝ հաղորդելով 35-37 նյուտոն ուժ, ինչով 3 անգամ գերազանցում է սպիտակ շնաձկանը, 15 անգամ՝ առյուծին, 3.5 անգամ՝ ավստրալիական կոկորդիլոսին և 7 անգամ՝ ալոզավրին<ref name="FalkinghamBatesBiteforceSwitek2012">{{Cite web|url=http://www.smithsonianmag.com/science-nature/The-Tyrannosaurus-Rexs-Dangerous-and-Deadly-Bite-169806936.html|title=The Tyrannosaurus Rex’s Dangerous and Deadly Bite|work=Smithsonian.com|date=October 2012|first=Brian|last=Switek}}</ref><ref name="BatesFalkingham2012">{{cite journal |url=http://rsbl.royalsocietypublishing.org/content/early/2012/02/25/rsbl.2012.0056.full.pdf+html |author=Bates, K.T & Falkingham P.L. |year=2012 |title=Estimating maximum bite performance in ''Tyrannosaurus rex'' using multi-body dynamics |journal=Biological Letters |doi=10.1098/rsbl.2012.0056}}</ref>. Ավելի վաղ՝ 2003 թվականին, Մեյսոն Բ. Մեերսը՝ Տամպի համալսարանից, ստացել էր ավելի բարձր ցուցանիշներ: Իր հաշվարկներում Մեերսը նշում էր, որ տիրանոզավրի կծոցի ուժը հասնում է 183-235 կիլոնյուտոնի, ինչը մոտավորապես հավասար է ամենամեծ մեգելոդոնների կծոցի ուժին<ref name="MM03" /><ref>Meers, Mason B.(2003) [http://utweb.ut.edu/hosted/faculty/mmeers/res/trex/trexbite.html T. Rex Bite Force and Prey Size]. Retrieved on July 15, 2013 from</ref>:
 
Տիրանոզավրի մոտ վառ արտահայտված է հետերոդոնտիզմը(մի քանի տիպի ատամների առկայություն, որոնք տարբերվում են իրենց ձևով և գործառույթներով)<ref name="brochu2003" /><ref name="Smith2005HeterodontyTRex">{{Cite journal|author=Smith, J.B. |title=Heterodonty in ''Tyrannosaurus rex'': implications for the taxonomic and systematic utility of theropod dentitions |journal=Journal of Vertebrate Paleontology |volume=25 |issue=4 |pages=865–887 |month=December |year=2005 |doi=10.1671/0272-4634(2005)025[0865:HITRIF]2.0.CO;2}}</ref>: Վերին ծնոտի առջև մասում գտնվող ատամները կիպ հարում են իրար, լայնակի հատույթը D-աձև է, սայրերը [[դուր]]աձև են, գագաթային մասն ունի ամրացնող գործառույթ և փքված է դեպի ներս: Այս առանձնահատկությունները նվազեցնում են տիրանոզավրերի ատամների կոտրման հավանականությունը, երբ նա կծում և քարշ էր տալիս զոհին: Մնացած ատամներն ավելի ամուր և զանգվածեղ են, ձևով ավելի շատ նման են բանանի, քան դաշույնի, նրանք հեռացված են միմյանցից և նույնպես ունեն գագաթային ամրացնող հատված<ref name="New Scientist1998DinosaurDetectives">{{Cite journal|title=The dinosaur detectives |year=1998 |journal=[[New Scientist]] |author=Douglas K, Young S |url=http://www.newscientist.com/channel/life/dinosaurs/mg15821305.300 |quote=One palaeontologist memorably described the huge, curved teeth of T. rex as 'lethal bananas'|accessdate=2008-10-16}}</ref>. Վերին ծնոտի ատամներն ավելի մեծ են քան ստորին ծնոտինը(բացի նրանցից, որոնք գտնվում են հետին մասում): Ներկայումս հայտնաբերված ամենամեծ ատամն արմատի հետ հասնում է 30 սանտիմետրի: Սա մողեսի երբևիցե հայտնաբերված ամենամեծ ատամն է<ref name=SueFMNH/>:
 
== Դասակարգումը ==
Տիրանոզավրը տիրանոզավրոիդների վերնաընտանիքի տիրանոզավրիդների ընտանիքի տիրանոզավրինների ենթաընտանիքի տեսակ է: Տիրանոզավրիդների ընտանիքին պատկանող ցեղերից են դասպլենտոզավրը(Հարավային Ամերիկա) և տարբոզավրը(Մոնղոլիա)<ref name="currieetal2003">{{Cite journal|first=Philip J. |last=Currie |coauthors=Jørn H. Hurum and Karol Sabath |year=2003 |title=Skull structure and evolution in tyrannosaurid dinosaurs |journal=Acta Palaeontologica Polonica |volume=48 |issue=2 |pages=227–234 |url=http://www.app.pan.pl/archive/published/app48/app48-227.pdf}}</ref><ref name="holtz2004">{{Cite book|editor=David B. Weishampel, Peter Dodson and Halszka Osmólska |title=The dinosauria |publisher=University of California Press |location=Berkeley |year=2004 |pages=111–136 |isbn=0-520-24209-2 |chapter=Tyrannosauroidea |first=Thomas R., Jr. |last=Holtz}}</ref>, երբեմն այս ցեղերը նույնացվում են տիրանոզավրի հետ<ref name="paul1988"/>: Ավելի վաղ ընդունված էր տիրանոզավրիդներին համարել մեգալոզավրիդներ և կարնոզավրիդների սերունդ, սակայն վերջերս նրանք ամրագրվել են որպես ցելուրոզավրերի սերունդ<ref name="holtz1994"/>:
 
[[Պատկեր:Tarbosaurus and Tyrannosaurus.jpg|250px|մինի|ձախից|Տարբոզավրի(A) և տիրանոզավրի(B) գանգերի տարբերությունը ցույց տվող գծապատկեր]]
[[Պատկեր:CMNH Nanotyrannus Skull.jpg|250px|մինի|աջից|Ոչ հասուն տիրանոզավրին պատկանող գանգի մոդել]]
 
Խորհրդային գիտնական Եվգենի Մալեևը 1955 թվականին Մոնղոլիայում գտավ նախակավճային շրջանի բրածո, որը առանձին տեսակի ներկայացուցիչ էր, և Մալեևը այդ տեսակն անվանեց ''Տիրանոզավր բատար'' ({{lang-lat|Tyrannosaurus bataar}})<ref name="maleev1955">{{Cite journal|last=Maleev|first=E. A.|year=1955|title=Gigantic carnivorous dinosaurs of Mongolia (translated by F. J. Alcock)|url=http://paleoglot.org/files/Maleev_55a.pdf|journal=[[Доклады Академии наук|Doklady Akademii Nauk SSSR]]|volume=104|issue=4|pages=634–637}}</ref>: 1965 թվականին այն անվանափոխվել է և դարձել է ''Տարբոզավր բատար'' ({{lang-lat|Tarbosaurus bataar}})<ref name="rozhdestvensky1965">{{Cite journal|last=Rozhdestvensky|first=A.K.|year=1965|title=Growth changes in Asian dinosaurs and some problems of their taxonomy|journal=Paleontological Journal|volume=3|pages=95–109}}</ref>: Չնայած անվանափոխմանը բազմաթիվ ֆիլոգենետիկական հետազոտությունները ցույց էին տալիս, որ վերը նշված տաքսոնը տիրանոզավրին ազգակից է, ինչի հետևանքով շատ հաճախ տարբոզավրը ներառվում էր տիրանոզավրերի ցեղին<ref name="holtz1994"/><ref name="carpenter1992">{{Cite book|editor=Niall J. Mateer and Pei-ji Chen |year=1992 |title=Aspects of nonmarine Cretaceous geology |isbn=978-7-5027-1463-5 |publisher=China Ocean Press |location=Beijing |oclc=28260578 |first=Kenneth |last=Carpenter |authorlink=Карпентер, Кеннет |chapter=Tyrannosaurids (Dinosauria) of Asia and North America}}</ref><ref name="carretal2005">{{Cite journal|last=Carr |first=Thomas D. |coauthors=Thomas E. Williamson and David R. Schwimmer |year=2005 |month=March |title=A New Genus and Species of Tyrannosauroid from the Late Cretaceous (Middle Campanian) Demopolis Formation of Alabama |journal=Journal of Vertebrate Paleontology |volume=25 |issue=1 |pages=119–143 |doi=10.1671/0272-4634(2005)025[0119:ANGASO]2.0.CO;2}}</ref>: Տարբոզավրերի գանգի վերջերս կատարված հետազոտությունները ցույց տվեցին, որ այն ավելի նեղ է եղել, քան տիրանոզավրինը, իսկ կծելու ժամանակ մեխանիկական լարմանը բաշխումը լռիվ այլ բնույթ է ունեցել, ավելի շատ ալիորամների նման, որոնք մեկ այլ ասիական տերոպոդներ էին<ref name="hurumsabath2003">{{Cite journal|first=Jørn H. |last=Hurum |coauthors=Karol Sabath |year=2003 |title=Giant theropod dinosaurs from Asia and North America: Skulls of ''Tarbosaurus bataar'' and ''Tyrannosaurus rex'' compared |journal=Acta Palaeontologica Polonica |volume=48 |issue=2 |pages=161–190 |url=http://www.app.pan.pl/archive/published/app48/app48-161.pdf |format=PDF|accessdate=2008-10-08}}</ref>: Վերջերս կատարված կլադիստիկ հետազոտությունները բերում են այն եզրահանգման, որ տիրանոզավրը և տարբոզավրը հանդիսանում են ոչ ազգակից տեսակներ<ref name="currieetal2003"/>:
 
Տիրանոզավրերի բրածոները, որոնք հայտնվել են այն ֆորմացիաներում, որտեղ հայտնաբերվել են նաև ''T.rex''-ի բրածոներ, ի սկզբանե դրանք դասակարգվել են որպես առանձին տեսակային միավորներ, ի թիվս Aublysodon-ի և Albertosaurus megagracilis-ի<ref name="paul1988"/>, 1995 թվականին վերջինս վերանվանվեց Dinotyrannus megagracilis<ref name="Olshevsky1995">{{Cite journal|last=Olshevsky |first=George |year=1995 |title=The origin and evolution of the tyrannosaurids |journal=Kyoryugaku Saizensen [Dino Frontline] |volume=9–10 |pages=92–119}}</ref>: Սակայն ներկայումս ընդունված է այդ բրածոները համարել T.rex-ի հասուն առանձնյակների մնացորդներ<ref name="carrwilliamson2004">{{Cite journal|last=Carr |first=T.D. |coauthors=T.E. Williamson |year=2004 |title=Diversity of late Maastrichtian Tyrannosauridae (Dinosauria: Theropoda) from western North America |journal=Zoological Journal of the Linnean Society |volume=142 |pages=479–523 |doi=10.1111/j.1096-3642.2004.00130.x|issue=4}}</ref>: [[Մոնտանա]]յից հայտնաբերված փոքր, սակայն միևնույն ժամանակ համարյա լիովին պահպանված գանգը,որն ուներ մոտ 60 սմ երկարություն, բացառություն է: Ի սկզբանե վերագրվել է գորգոզավրերի տեսկին` G. lancensis, Չարլզ Ուիթնի Գիլմորի կողմից 1946 թվականին<ref name="gilmore1946">{{Cite journal|last=Gilmore |first=C.W. |year=1946 |title=A new carnivorous dinosaur from the Lance Formation of Montana |journal=Smithsonian Miscellaneous Collections |volume=106 |pages=1–19}}</ref>, սակայն ավելի ուշ վերագրվել է նանոիրանուս տեսակին<ref name="bakkeretal1988">{{Cite journal|last=Bakker |first=R.T. |coauthors=M. Williams and P.J. Currie |year=1988 |title=''Nanotyrannus'', a new genus of pygmy tyrannosaur, from the latest Cretaceous of Montana |journal=Hunteria |volume=1 |issue=5 |pages=1–30}}</ref>: Գիտնականները վիճում են N. lancensis-ի, որպես տեսակ պահպանելու հարցում: Գիտնականների մեծամասնությունը ենթադրում են, որ այդ հայտնաբերված գանգը ոչ հասուն տիրանոզավրի գանգ է<ref name="carr1999">{{Cite journal|doi=10.1080/02724634.1999.10011161|last=Carr |first=T.D. |year=1999 |title=Craniofacial ontogeny in Tyrannosauridae (Dinosauria, Theropoda) |journal=Journal of Vertebrate Paleontology |volume=19 |pages=497–520|issue=3}}</ref>: Այս երկու տեսակների միջև տարբերություններն այդքան էլ մեծ չեն (մասնավորապես N. lancensis-ի ատամներն ավելի մեծ են): Այդ պատճառով որոշ գիտնականներ գտնում են, որ պետք է այդ եսակները առանձին դասակարգվեն<ref name="holtz2004"/><ref name="currie2003">{{Cite journal|last=Currie |first=Philip J. |year=2003 |title=Cranial anatomy of tyrannosaurid dinosaurs from the Late Cretaceous of Alberta, Canada |journal=Acta Palaeontologica Polonica |volume=42 |issue=2 |pages=191–226 |url=http://www.app.pan.pl/archive/published/app48/app48-191.pdf}}</ref>:
 
== Հնէաբանական տվյալներ ==
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/wiki/Մասնակից:Davitavyan/Ավազարկղ» էջից