«Ընձենավորը»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
No edit summary |
No edit summary |
||
Տող 22.
«Ընձենավորը» պոեմը մեզ հասել է հարյուրից ավելի գրչագրերով: Նման առատությունը բացատրվում է ստեղծագործության նկատմամբ եղած բացառիկ սիրով ու հետաքրքրությամբ: Տարբեր ձեռագրերի հիշատակարան-հավելագրություններին ծանոթանալիս տեղեկանում ենք, որ Ռուսթավելու պոեմը նույնիսկ իբրև օժիտ է տրվել, մանավանդ հասարակության բարձր խավերում: Դժբախտաբար 13-16-րդ դարերի որևէ ձեռագիր չի պահպանվել, իսկ առավել հնագույն ընդօրինակությունը կատարված է 1646 թվականին, որի հեղինակը Մամուկա ատենադպիր Թավքարաշվիլին է: Այս ձեռագիրը չափազանց հարուստ է մանրանկարչական նկարազարդումներով: Դրան նախորդող ժամանակներից հայտնաբերված են միայն մի քանի պատառիկներ, երբեմն՝ նույնիսկ տողեր՝ իբրև հավելագրություն: Կա պահպանված նաև երկու քառատող՝ արձանագրության տեսքով:
Պահպանված ձեռագրերը բաժանվում են երկու խմբի՝ հին կամ նախավախթանգյան խմբագրություն և վախթանգյան կամ ետվախթանգյան խմբագրություն: Բանը նրանում է, որ Թիֆլիսի 1712 թվականի հրատարակությունը, ինչպես ապացուցել են ակադեմիկոսներ Կ. Կեկելիձեն և Ա. Շանիձեն, ինքնատիպ քննական բնագրի տեսք ունի: Պահպանված հավաստի տեղեկություններով, 18-րդ դարում, Անտոն Ա կաթողիկոսի և այլոց նախաձեռնությամբ, վախթանգյան հրատարակության շատ օրինակներ ոչնչացվել են՝ իբրև վտանգավոր տարածում ունեցող աշխարհիկ ստեղծագործություն: Դեռևս 17-րդ դարում գիտեին, որ «Ընձենավորի» տեքստում կան ընդմիջարկություններ: Եվ գիտնականների առաջ լուրջ դժվարություններ է հարուցում ընդմիջարկություններով քառատողերի ու ամբողջական հատվածների բացահայտումը, քանի որ գրված են բուն Ռուսթավելու հանգով, իսկապես նրա նմանողությամբ: Նման պարագայում պոեմի նախնական տեսքի վերականգնումը խիստ դժվար է:
==«Ընձենավորի» հայ գրիչները==
Վրաստանում բնակություն հաստատած հայերը դարեր շարունակ հաղորդակից են եղել վրաց մշակույթին, տիրապետում էին գրական և խոսակցական վրացերենին և, ինչպես սկզբնաղբյուրների ուսումնասիրությունն է ցույց տալիս, իրենց ազնիվ ծառայությունն էին բերում վրաց հոգևոր մշակույթի զարգացմանը: Վրաց իրականության մեջ գրական վարպետության, գեղարվեստական խոսքի կատարելության և առհասարակ իմաստնության չափանիշ հռչակված [[Շոթա Ռուսթավելի|Ռուսթավելին]] չէր կարող անհաղորդ կամ օտար մնալ իրենց ազգային դիմագիծը պահպանած, բայց և վրաց կյանքի համար ոչ օտար հայազգի մտավորականներին: «Ընձենավորը» վրացերեն կարդացող յուրաքանչյուր անձնավորության համար, անկախ նրա դավանական պատկանելությունից, մանավանդ քրիստոնեական վարդապետության շրջանակներում, հավասարապես ընդունելի ստեղծագործություն է: Իզուր չէ, որ նույնիսկ շատ անվանի գիտնականներ երբեմն դժվարացել են՝ Ռուսթավելու դավանաբանության հետ կապված հարցեր քննելիս: Պարզ է, որ Ռուսթավելու ոչ դոգմատիկ մտածելակերպը նրա ստեղծագործությունը առավել դյուրամատչելի կդարձներ և Վրաստանում բնակվող հայոց համար: Սա կարևոր է, քանի որ դավանաբանական նկրտումները, նույնիսկ հայ-վրացական քաղաքական-մշակութային մերձության պայմաններում, առաջնակարգ ու վճռական նշանակություն ունեին այս կամ այն ստեղծագործության թարգմանության կամ մեկնության հարցում: Բացի դրանից, վիրահայ համայնքի մեկ մասն ընդունել էր այն դավանանքը, որը հատուկ է վրաց եկեղեցուն, և հետևաբար, վրացական մշակույթի ստեղծագործությունները նրանց համար առավել հետաքրքիր էին: Այդ հայերը Ռուսթավելու դարաշրջանում արտակարգ բեղմնավոր թարգմանական գործունեություն էին ծավալում՝ հատկապես վրացերենից հայերեն:
Ռուսթավելին հայոց համար ընկալելի ու հարազատ է եղել հենց իր խորապես վրացական ոգով ու կերպարանքով, իրապես վրացական լինելով: Գուցե այլազգի ուրիշ ոչ մի գործչի համար իրավունք չունենանք նույնը ասելու, որովհեըև խնդիրը միայն բարձրարվեստ գործ լինելը չէ, այլ նաև՝ նրան ծնող ժողովրդի հետ ընկալողի հոգեկցությունը, խառն բնակավայրերի գոյությունը, ընդհանուր պետական-քաղաքական և տնտեսական-մշակութային մտածելակերպը: «Ընձենավորը», սկսած 17-18-րդ դարերում (ինչպես նաև մինչ այդ ու դրանից հետո էլ) բազմիցս ընդօրինակվել է հայ գրիչների կողմից, առավել տարածուն դարձել և՛ հայկական, և՛ վրացական շրջաններում: Այդ ընդօրինակումները պայմանավորված էին պոեմի հանդեպ տածված սիրով, գնահատմամբ ու նվիրումով: Անգամ եղել է հայ գրիչ, որ վրացերենին այնքան էլ լավ չտիրապետելով, կատարել է «Ընձենավորի» ընդօրինակություն՝ հենց միայն մի բարի գործ կատարելու համար:
Հայկական ընդօրինակումներից մեկը (H-757) կատարել է Աղմուրանց Բաղդասարի որդի Գասպարը 1671 թվականին: Առ այսօր այն համարվում է «Ընձենավորի» ամենահին և լրիվ օրինակը՝ ներառելով 2126 տող, այսինքն պոեմն՝ իր բոլոր ընդմիջարկություններով ու շարունակում-հավելումներով:
== Թարգմանություններ և անդրադարձներ ==
| |||