«Այրարատ»–ի խմբագրումների տարբերություն

'''Այրարատ''', [[Մեծ Հայք]]ի կենտրոնական նահանգը։նահանգը:

Այրարատ անվան [[ստուգաբանություն|ստուգաբանությամբ]] զբաղվել են մի շարք բանասերներ և պատմաբաններ։պատմաբաններ: Ամենից հավանականը համարվում է այն կարծիքը, որը Այրարատ անունը կապում է [[Ուրարտու]]ի անվան հետ։հետ:<ref name="Թ. Հակոբյան">Թ. Խ. Հակոբյան, Հայաստանի պատմական աշխարհագրություն, Երևան, «Միտք», 1968, էջ 121-128։128:</ref>

Տարածվում էր Արաքսի միջին և Արածանիի վերին ավազաններում։ավազաններում:

* [[Բագրևանդ]] (ԲագրեւանդԲագրևանդ)- կենտրոնը՝ [[Բագավան]] (Բագաւան)

* [[Կոտայք (գավառ)|Կոտայք]]- կենտրոնը՝ [[Երևան]] (ԵրեւանԵրևան)

Հյուսիսից սահմանակից էր [[Գուգարք]]ին, արևմուտքից՝ [[Բարձր Հայք]]ին ու [[Տայք]]ին, արևելքից՝ [[Սյունիք]]ին և հարավից՝ [[Տուրուբերան]]ին ու [[Վասպուրական]]ին։ին: Արևմուտքում Այրարատի սահմանը կազմում էր Մեծրաց (կամ Տայոց) լեռնաշղթան, հարավում՝ [[Այծպտունք]] գագաթից մինչև [[Շարիան լեռնաշղթա]]յի հյուսիս-արևմտյան ծայրը, Այրարատի սահմանն անցնում էր [[Հայկական Պար]]ի ջրբաժան բարձրություններով, ապա Շարիան և [[Ծաղկանց լեռներ]]ով դիմում է դեպի արևելք՝ [[Թոնդուրեկ]], իսկ այնտեղից էլ հասնում է Արաքս։Արաքս: Արևելքում Այրարատի սահմանը կազմում էին [[Գեղամա լեռներ]]ը, այս մասում նրա մեջ է մտնում նաև [[Շարուրի դաշտ]]ը, որը տարածվում էր [[Արփա]] գետի ստորին հոսանքի շրջանում։շրջանում: Հյուսիսում նրա սահմանները անցնում էին այժմ [[Փամբակ]] և [[Չլդըր]] կոչված լեռնաշղթաներով։լեռնաշղթաներով: Այրարատը այսպիսի սահմաններով Մեծ Հայքի կազմում հիշատակված «փոքր աշխարհ»-ների մեջ ամենաընդարձակներից է։է:<ref name="Թ. Հակոբյան" />

Սահմանային [[լեռնաշղթա]]ներից բացի, Այրարատի հարավային մասում զուգահեռականի ուղղությամբ ձգվում է [[Հայկական Պար լեռնաշղթա]]ն, որի արևելյան ծայրին բարձրանում են Մեծ և Փոքր Արարատները։Արարատները: Հյուսիսային մասում բարձրանում են [[Արագած]] և [[Արա լեռ|Արայի]] գագաթները, իսկ արևմտյան մասում ձգվում են մի շարք լեռնաճյուղեր, որոնք երկրի այդ շրջանին տալիս են լեռնային բնույթ։բնույթ: Նշված լեռնաշղթաներն ու առանձին գագաթները Այրարատի [[հարթավայր]]ային բնույթը քիչ են փոխում, որովհետև մեծ լեռնաշղթաները ձգվում են նրա սահմանային վայրերով, իսկ Հայկական Պարը, փոքր լեռնաճյուղերն ու առանձին գագաթները միայն առանձին «կղզիներ» են, որոնք վեր են բարձրանում ընդհանուր առմամբ դաշտային [[ռելիեֆ]] ունեցող այս նահանգի այս ու այն կողմում։կողմում:<ref name="Թ. Հակոբյան" />

Այրարատի մի փոքր մասը, որն ընկած է Հայկական Պարից մի փոքր հարավ, ոռոգվում էր [[Արածանի]]ով։ով: Այրարատի մյուս մեծ մասը պատկանում էր [[Արաքս]]ի ավազանին։ավազանին: Այրարատում կային մի շարք լճակներ, որոնցից նշանավոր էին [[Մեծամոր]]ի լիճը և [[Գայլատու]]ն։ն: Այրարատում բավական մեծ տարածում են ունեցել [[ճահիճ]]ները՝ հատկապես [[Կոգովիտ]] գավառում։գավառում:<ref name="Թ. Հակոբյան" />

Այրարատի կլիմայական պայմանները բազմազան են։են: Կլիման ուղղահայաց ուղղությամբ կազմում է մի շարք գոտիներ՝ կիսաանապատներից (միջին Արաքսի հովիտ) մինչև լեռնային ցուրտ գոտին (Մեծ Մասսի և Արագածի բարձրադիր շրջանները)։: Ընդհանուր առմամբ կլիման խիստ ցամաքային է։է: Տարեկամ միջին տեղումների քանակը 350-400 մմ-ից չի անցնում։անցնում: Ջերմության տատանումը շատ խիստ է արտահայտվում։արտահայտվում:<ref name="Թ. Հակոբյան" />

Այրարատը [[անտառ]]ներով շատ աղքատ է։է: Անտառները շատ թե քիչ մեծ տարածում ունեն միայն այժմյան [[Սարիղամիշի]] շրջանում, որը հնում կազմում էր [[Վանանդ]] գավառի մի մասը, և [[Վարաժնունիք]] գավառում (այժմյան [[Ծաղկաձոր]]ն ու [[Հանքավան]]ի ձորը)։: Այրարատում հնում տնկվել են նաև մի քանի պուրակ-անտառներ՝ Դվինի, Արմավիր քաղաքի մոտ և Բագարանի շրջանում։շրջանում:

Այրարատի ցածրադիր վայրերում բավական տարածված են [[աղուտ]]ները։ները: Այս գոտուն բնորոշ են փշաբույսերը։փշաբույսերը: Սրանից վեր տարածվում են տափաստանները, որոնց բնորոշ բույսերը փետրախոտերն են։են: Ավելի վեր, ըստ կարգի, պետք է գար անտառային գոտին, սակայն Այրարատում այդ գոտին արտահայտվում է տեղ-տեղ, այն էլ ոչ թե կատարյալ անտառի ձևով, այլ՝ թփուտների։թփուտների: Բարձրադիր գոտում ընկած են ալպյան մարգագետինները, որոնք մեծ տարածում ունեն հատկապես Արագածի և Հայկական պարի բարձրադիր շրջաններում։շրջաններում:

Մշակաբույսերից Այրարատում հատկապես աչքի են ընկել [[հացահատիկ]]ները, [[բանջարեղեն]]ը, [[բամբակ]]ը և [[քնջութ]]ը, այգեգործական մշակաբույսերից՝ [[խաղող]]ը, [[դեղձ]]ը, [[ծիրան]]ը, [[տանձ]]ը, [[սալոր]]ը և այլն։այլն:<ref name="Թ. Հակոբյան" />

Այրարատյան աշխարհում, [[Հայկական լեռնաշխարհ]]ի մյուս շրջանների նման, տարածված են բարեխառն գոտու կենդանիները։կենդանիները: Տնտեսական խոշոր նշանակություն է ունեցել [[Արարատյան դաշտ]]ի ճահճուտներում ապրող որդի մի տեսակը, որից պատրաստել են ընտիր, չգունաթափվող «[[որդան կարմիր]]» ներկը։ներկը:[[Պատկեր:Porphyrophora hamelii, female.jpg|մինի|250px|Որդան կարմիր]]

Այրարատյան աշխարհը հնագույն ժամանակներից աչքի է ընկել բնական բազմատեսակ հարստություններով։հարստություններով: Ամենից առաջ այն նշանավոր էր սեղանի աղով ([[Կողբ]] և [[Կաղզվան]])։: Ներկայումս էլ այդ աղահանքերը չեն կորցրել իրենց նշանակությունը։նշանակությունը: [[Մետաղ]]ի հանքային հարստություններով Այրարատը աղքատ էր։էր: Այստեղ միայն հիշատակվում են [[ոսկի]], [[պղինձ]] և [[երկաթ]]։: Ոսկին հանդես է եկել ոչ թե հանքերով, այլ ավազի հետ խառը։խառը: Պղնձի հանքերով հայտնի է [[Վարաժնունիք]] գավառը։գավառը:

Այրարատը շատ ավելի նշանավոր էր [[շինանյութ]]երով ու [[հանքային ջուր|հանքային ջրերով]]։: Այստեղ տարածված են տարբեր գույնի բազմատեսակ [[տուֆ]]եր, [[մարմար]]ներ, [[գրանիտ]]ներ, [[բազալտ]]ներ, [[ավազ]], [[կավ]], [[կրաքար]]եր։եր: Այրարատ աշխարհում էին գտնվում հնում մեծ հռչակ ստացած, [[Վարշակի ջերմուկ]]ները (այժմյան [[Դիադին (Շարուրի շրջան)|Դիադին]]ի շրջանում), [[Արզնի]]ն և հանքային ջրերի այլ վայրեր։վայրեր:<ref name="Թ. Հակոբյան" />

Այրարատը հանդիսացել է հայ ժողովրդի քաղաքական միավորման, տնտեսական կյանքի և մշակույթի կենտրոնը։կենտրոնը: Մեր մատենագիրները մեծ գովեստով են խոսում Այրարատի մասին։մասին:

{{Քաղվածք|ԵւԵվ արդ՝ զայսպիսի զըղձակերտ գաւառ, զչնաշխարիկ և զամենալի ըստ տուչուեթեան ամենախնամ արարչին Աստուծոյ, զԱյրարատեան գաւառ, որ է գլուխ աշխարհիս Հայոց, զգաւառն համբաւատենչ, զգաւառն ամենալի, որ բերէ յինքեան զօրինակ լիութեան...|Ղազար Փարպեցի, Պատմութիւն Հայոց և թուղթ առ Վահան Մամիկոնեան (աշխատասիրությամբ՝ Գ. Տեր-Մկրտչյան և Ստ. Մալխասյանց, Տփղիս, 1904, էջ 23-24)}}։:

Այստեղ են եղել Հայաստանի գրեթե բոլոր մայրաքաղաքները՝ [[Արմավիր]]ը, [[Երվանդաշատ]]ը, [[Արտաշատ]]ը, [[Վաղարշապատ]]ը, [[Դվին]]ը, [[Բագարան (ավերակ)|Բագարան]]ը, [[Շիրակավան (մայրաքաղաք)|Շիրակավան]]ը, [[Կարս]]ը, [[Անի]]ն, իսկ այժմ՝ [[Երևան]]ը։ը:

Այրարատը տարածքային այն մեծությամբ, որը նկարագրված է 7-րդ դարի «[[Աշխարհացոյց]]ի» մեջ, անծանոթ չէ հնագույն մատենագիրներին։մատենագիրներին: Վերջիններիս ծանոթ են [[Բասեն]], [[Շիրակ]], [[Բագրևանդ]] գավառներին և Արաքսի հովտին, որի տակ նրանք հասկացել են Արարտյան հարթությունը՝ [[Ախուրյան]]ի գետախառնուրդից մինչև [[Շարուրի դաշտ]]ը։ը: 5-րդ դարի մեր պատմիչները Այրարատ ասելով նկատի են ունեցել այն տարածքը, որը համապատասխանում է «Աշխարհացոյց»-ում նկարագրված Այրարատ աշխարհի արևելյան մասին։մասին: Իսկ Այրարատն այդպիսի սահմաններով կազմում էր [[Արշակունիներ]]ի ոստանը՝ արքունական սեփականությունը։սեփականությունը: Նույն ժամանակաշրջանում Բագրևանդում իշխում էին [[Բագրատունիներ]]ը, Արշարունիքում և Շիրակի մի մասում՝ [[Կամսարականներ]]ը, Շիրակի մյուս մասում՝ [[Դիմաքսյաններ]]ը, Վանանդում՝ Վանանդի իշխանները։իշխանները:

Հետագա շրջանում, երբ հայ ժողովուրդը կորցրեց իր քաղաքական անկախությունը, Այրարատի այն մասում, ուր նախկինում իշխում էին, հանդես եկան նոր նախարարական տներ՝ [[Ուրծ]]ի, [[Արած]]ի իշխանները, Արագածոտնի մի մասը գրավում են [[Ամատունիներ]]ը (Ամատունիները Արագածոտնում կալվածքներ ունեին դեռևս 4-րդ դարում՝ [[Խոսրով Կոտակ]]ի ժամանակներից), Կոգովիտ գավառն անցնում է Բագրատունիներին, Վարաժնունիքում հանդես են գալիս [[Վարաժնունի]]ները և այլն։այլն: Այսպիսով, Այրարատը փաստորեն մինչև [[Հայաստանի երկրորդ բաժանում]]ը (591) մասնատված էր մի շարք վարչա-քաղաքական միավորների՝ նախարարությունների։նախարարությունների: Հայաստանի երկրորդ բաժանումից հետո էլ Այրարատը մնաց մասնատված, սակայն այդ բաժանմամբ նա գրեթե ամբողջությամբ անցավ [[Բյուզանդական կայսրություն|Բյուզանդական կայսրությանը]] (միայն արևելյան մի փոքր մասը մնաց պարսկական կողմում)։: Բյուզանիայի համար Այրարատը՝ [[Տուրուբերան]]ի հետ միասին, ներկայացնում էր վարչական մի միավոր։միավոր: Այդ է պատճառը, որ «Աշխարհացոյց»-ում Այրարատի տակ հասկացվել են ոչ միայն նախկին Արշակունիների արքունական գավառները, այլև 591-ի բաժանմամբ Բյուզանդիայի անցած հսկայական տարածքի հյուսիսային մեծ մասը։մասը:

VII դ կեսերին Այրարատը գրավեցին արաբները։արաբները: 886–ին Այրարատը մտավ Բագրատունիների թագավորության կազմի մեջ։մեջ: Բագրատունիների թագավորության շրջանում Այրարատն ամբողջությամբ մտնում է նրա տարածքի մեջ։մեջ: Սակայն այստեղ, Բագրատունիների ընդարձակ իշխանություններից բացի, կային տեղական մի շարք իշխանություններ, որոնք զբաղեցնում էին երկրի այս կամ այն մասը։մասը: Ամենից ուժեղը [[Պահլավունիներ]]ի իշխանությունն էր, որի իշխանները Բագրատունիների թագավորության վերջին շրջանում կատարում էին սպարապետի պաշտոնը։պաշտոնը:

[[Սելջուկներ]]ը իրենց [[Սելջուկ-թուրքերի արշավանքները Հայաստան|արշավանքների]] ընթացքում մեծ հարված հասցրին Այրարատյան աշխարհին։աշխարհին: Սելջուկ-թուրքերի կողմից պարբերաբար կրկնվող արշավանքների հետևանքով Այրարատում ոչնչացան բազմահազար հայեր, ավերվեցին բազմաթիվ գյուղեր ու քաղաքներ։քաղաքներ: Սելջուկների տիրապետությունը կարճատև եղավ։եղավ: Վրաց հզորացած պետության օգնությամբ, [[Զաքարյաններ]]ի օրոք, հայերն աստիճանաբար հյուսիս-արևելյան Հայաստանից դուրս քշեցին սելջուկ-թուրքերին, որի կազմում էր և Այրարատը։Այրարատը: Սակայն քաղաքական իրադարձությունները շատ շուտով փոխվեց։փոխվեց: 13-րդ դարի 20-ական թվականներից ակսած [[Անդրկովկաս]]ի, այդ թվում և Հայաստանի վրա են արշավում [[մոնղոլ-թաթարներ]]ը, որոնք ավերիչ ու կողոպտիչ մի քանի արշավանքներից հետո իրենց տիրապետությունն են հաստատում Հայաստանում։Հայաստանում:<ref name="Թ. Հակոբյան" />

XV դ Այրարատը նվաճեցին [[Կարա Կոյունլուների տերություն|Կարա–Կոյունլուները]], ապա՝ [[Ակ Կոյունլուների տերություն|Ակ–Կոյունլուները]]։: 1502–ին Այրարատին տիրացավ Սեֆևյան Պարսկաստանը։Պարսկաստանը: XVII դ Թուրք–պարսկական պատերազմների հետևանքով Այրարատը ամայացավ։ամայացավ: 1639–ի հաշտության պայմանագրով Այրարատի մեծ մասն անցավ Պարսկաստանին։Պարսկաստանին:

Այրարատյան աշխարհի բնակչության խտությունը, Հայաստանի մյուս մասերի համեմատությամբ, մեծ էր։էր: Բնակիչների գերազանց մեծամասնությունը [[հայեր]] էին։էին: Հայերից բացի, Այրարատում՝ հատկապես քաղաքներում, բնակվել են նաև [[հրեաներ]], [[ասորիներ]], [[հույներ]] և [[պարսիկ]]ներ։ներ: [[Արաբներ]]ի տիրապետության շրջանում՝ 8-րդ դարի երկրորդ կեսից սկսած, Այրարատի որոշ քաղաքներում բնակություն են հաստատել զգալի թվով արաբներ, որոնք հիմնականում կատարում էին վարչական աշխատանք և կայազորային ծառայություն։ծառայություն: Ավելի ուշ շրջանում՝ 11-13-րդ դդ, Այրարատ են մուտք գործում նաև սելջուկ-թուրքեր, մոնղոլ-թաթարներ և այլ ցեղեր։ցեղեր:<ref name="Թ. Հակոբյան" />

Հայաստանի ճանապարհների կենտրոնը Այրարատյան աշխարհն էր։էր: Երկրի ճանապարհների կարևորագույն հանգուցակետերը՝ Արմավիրը, Արտաշատը, Դվինը և Անին գտնվում էին Այրարատում։Այրարատում: Ուրարտական շրջանում Այրարատում ճանապարհների կարևորագույն հանգուցակետը [[Արգիշտիխինիլի]]ն էր, որն Ուրարտական պետության անկումից հետո իր տեղը զիգեց Երվանդաշատին (Ախուրյանի գետաբերանի մոտ)։: Հետագայում, երբ Հայաստանը ձեռք բերեց քաղաքական անկախություն, Այրարատում արագ կերպով բարձրացավ [[Արտաշեսյաններ]]ի մայրաքաղաք Արտաշատը։Արտաշատը: Մինչև 5-րդ դարի երկրորդ կեսը Արտաշատը Այրարատով անցնող ճանապարհների սիրտն էր։էր: Արտաշատից դուրս էին գալիս տարանցիկ առևտրի կարևոր մի քանի ճանապարհներ, որոնք ունեին նաև ռազնավարական խոշոր նշանակություն։նշանակություն: Դրանցից առանձնապես կարևոր էին երեքը.

5-րդ դարի երկրորդ կեսից Այրարատի ճանապարհների գլխավոր հանգույցը դառնում է Դվինը։Դվինը: Դվինից դուրս էին գալիս հինգ գլխավոր ճանապարհներ, որոնք նկարագրված են «[[Մղոնաչափք]]»-ում։ում: Այդ ճանապարհներն ունեին հետևյալ ուղղությունները՝

Ավելի ուշ շրջանում՝ 10-րդ դարում, չնայած Դվինը մնում էր որպես տարանցիկ առևտրի ճանապարհների կենտրոն, Այրարատում բարձրանում է նաև Անին։Անին: Վերջինս իր հերթին մի քանի ճանապարհներով կապված էր ինչպես Հայաստանի տարբեր մասերի, նույնպես և հարևան երկրների ու [[Սև ծով]]ի նավահանգիստների հետ։հետ: Անիից դուրս եկող տարանցիկ ճանապարհներից կարևոր են.