«Հուղարկավորություն»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
չNo edit summary |
No edit summary |
||
Տող 1.
[[Պատկեր:Etermint waxhea fosse1.jpg|մինի|Հուղարկավորություն [[Բելգիա]]յում]]
'''Հուղարկավորություն''' կամ '''թաղում''', հանգուցյալի դին թաղելու (հողին հանձնելու) կարգն ու դրա հետ կապված, ինչպես նաև մահվան հանդեպ մարդկանց վերաբերմունքն արտահայտող արար-սովորույթ։ Հուղարկավորության ձևերը փոփոխվում են ըստ ժամանակաշրջանի։ Ամենուր, այդ թվում նաև [[Հայկական լեռնաշխարհ]]ում, սկզբնական թաղումները կապված են եղել կրոնական պատկերացումների հետ և կատարվել են [[քարայր]]երում ու բնական փոսերում։ [[Հանդերձյալ կյանք]]ի վերաբերյալ հավատը մարդկանց ստիպել է մեռածին զարդարել, լավ հագցնել, [[դամբարան]]ում դնել ուտելիք, զենքեր, աշխատանքային գործիքներ և այլն, մյուս կողմից, վախենալով նրանից, զանազան [[ծես]]երի միջոցով «խանգարել» նրա «վերադարձը»։ Ի պատիվ հանգուցյալի, գերեզմանի վրա ստեղծել են բլուրներ (տես [[Դամբարանաբլուր]]), կառուցել տարաձև դամբարաններ ([[բուրգ]], [[աշտարակ]], [[մատուռ]] և այլն), դրել [[խաչքար]]եր ու [[տապանաքար]]եր։ Հայկական լեռնաշխարհում [[բրոնզ]]ի ու [[երկաթ]]ի դարերում թաղել են տարբեր ձևերով՝ պպզած ու թևերը կծկած, կողքի պառկեցրած՝ գլխի տակ ձեռքերը, գետաքար կամ կավաման դրած, գլուխն ու մարմինը իրարից անջատ՝ միևնույն կամ առանձին դամբարաններում, դիակառքի վրա՝ խսիրով փաթաթած, մեկ դին՝ մեկ կամ երկու կարասում, խմբով՝ 3-45 դիակ մեկ դամբարանում ([[Լճաշեն]], [[Աստղաձոր]], [[Կարճաղբյուր]] և այլն)։ Հանգուցյալի հոգու հանգստության համար կատարվող մի շարք արարողություններ՝ [[հոգեհանգիստ]], հոգեհաց, յոթ, քառասունք, տարի և այլն մեզանում պահպանվել են առ այսօր։
== Թաղումը որպես անցումային ծես ==
Ընդհանուր առմամբ, անկախ [[Հասարակություն|հասարակության]] կառուցվածքից՝ յուրաքանչյուր մարդու կյանքը ներկայացնում է հաջորդական անցումների ամբողջություն՝ մի [[տարիք]]ից մյուսը, [[Գործունեություն|գործունեության]] մի տեսակից մյուսը: Մարդու կյանքում կատարվող ցանկացած փոփոխություն ենթադրում է սրբազանի և աշխարհիկի սերտ փոխհարաբերություն: Իր կյանքի ընթացքում որոշակի անցումային փուլեր կատարելով՝ մարդը ստեղծում է կարգ ու կանոնի մի համակարգ: Այդպիսի փուլեր են համարվում ծնունդը, սոցիալական հասունացման տարիքը, [[ամուսնություն]]ը, հայրությունը, հասարակական դիրքի ամրապնդումը, մասնագիտացումը և [[մահ]]ը: Յուրաքանչյուր փուլային անցում ուղեկցվում է որոշակի [[ծես]]երով, որոնք մի [[նպատակ]] ունեն՝ ապահովելու մարդու անցումը մի որոշակի կարգավիճակից մյուսը:
Հաշվի առնելով անցումային փուլերի կարևորությունն՝ առանձնացվում է անցումային փուլերի հետևյալ կատեգորիաները՝ առանձնացման ծեսեր, միջանկյալ և ներառման ծեսեր: Առանձնացման ծեսերն առավել վառ արտահայտված են թաղման արարողություններում, ներառման ծեսերը՝ [[հարսանիք]]ում, իսկ միջանկյալ ծեսերի օրինակ է նշանադրությունը կամ հղիությունը:
Թաղման ծեսերում արտահայտվում են ոչ միայն առանձնացման ծեսերը, այլ նաև մահացածների՝ աշխարհի հետ հաղորդակցման ծեսերը: Թաղման ծեսերի բազմազանությունը կախված է անդրաշխարհի մասին պատկերացումների բազմազանության հետ, ինչն էլ արտահայտվում է հենց ծեսերում <ref name="գենեպ">Ван Геннеп Обряды перехода, М., 2002.</ref>:
Թաղման ծեսը, [[կյանք]]ի և մահվան մասին պատկերացումները կենտրոնական տեղ են զբաղեցնում յուրաքանչյուր [[Ժողովուրդ|ժողովրդ]]ի ծիսական-առասպելական [[Մտածողություն|մտածողության]] մեջ: Թաղման համալիրի առանձնացումը մի քանի պատճառներ ունի. առաջին հերթին այն մարդու կենագործունեության որոշակի համակարգ է ներկայացնում և երկրորդ հենց այս ծեսում է, որ կյանքը և մահը զուգադիպում և արտահայտվում են խոր իմաստաբանությամբ և ռեալությամբ: Թաղումը ներկայացնում է որպես շեղում մարդու սոցիալական և կենսաբանական վիճակի միջև, ֆիզիկական մահը հավասարազոր չէ սոցիալականին: Որպեսզի մարդը մահանա նաև սոցիալական առումով, անհրաժեշտ է իրականացնել հատուկ փոխակերպումներ, որն էլ համարվում է թաղման ծեսի հիմնակական նպատակը և իմաստաբանությունը <ref>Байбурин А. Ритуал в традиционном культуре, СПБ, 19993, с. 101.</ref>:
=== Հայկական ավանդույթ ===
Կենսական ցիլկի երեք իրադարձությունները՝ ամուսնությունը, [[ծննդաբերություն]]ը և մահը կրիտիկական են ոչ միայն [[ընտանիք]]ի, այլև ողջ համայնքի համար: Դրանք ներառում են կյանքի և մահվան հիմնական գաղափարները և կապված են ընտանիքի և [[Հասարակություն|հասարակության]] համար առաջնային համարվող [[տոհմ]]ի շարունակության հետ: Ընդհանրապես, [[հայեր]]ի ընտանեկան համակարգում առանձնահատում տեղ էր զբաղեցնում այն ծեսերը և [[Հավատալիքներ|հավատալիք]]ները, որոնք արտահայտվում էին թաղման-հիշատակման ցիկլում: Ըստ Խառատյանի՝ հայերի թաղման ծեսի մեջ ներառված պատկերացումները հետևյալն են.
* [[Ճակատագիր|ճակատագր]]ի, մահվան, [[Հոգի|հոգու]] և նրա տեղայնացման մասին ժողովրդական պատկերացումներ,
* թաղումն ընդհանուր առնմամբ,
* մահվան հետ կապված գործողությունների և պատկերացումների համակարգ,
* մահացածների և նախնիների հոգիների կերակրման հետ կապված ծեսեր <ref name="խառատյան">Харатян З. В. Культовые мотивы семейных обычаев и обрядов у армян /Հայ ազգագրություն և բանահյուսություն հ. 17/, Եր., 1989</ref>:
Հայերն, ընդհանուր առմամբ, առաջին դերակատարությունը տալիս էին հոգու մասին ժողովրդական պատկերացումներին: Այդ պատկերացումներում հոգին 4 հիմնական ձևով էր ներկայանում՝ հոգին որպես շունչ, հոգին որպես տեսիլք, հոգին որպես մարմնական հոգի և հոգին որպես ոգեղեն արտահայտություն: Հոգին՝ որպես շունչ, պատկերացումը հոգու [[ընկալում|ընկալման]] նախնական տարբերակն է, երբ ընկալվում էր [[Քամի|քամու]] կամ [[օդ|օդի]] տեսքով: Ըստ ժողովրդական [[խոսք]]ի՝ «Հոգին ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ շունչ. մահվան ժամանակ մարդն արտաշնչում է և մահանում»: Ըստ ժողովրդական պատկերացումների՝ մադու մարմինը ապրում է հոգու շնորհիվ: Սակայն հոգին կարող է լքել մարդու մարմինը նաև կենդանության օրոք, մասնավորապես [[Քուն|քնի]] ժամանակ կամ անգիտակից վիճակում: Լքելով մարմինը՝ հոգին թափառում է ամենուր, ուղևորվում անդրաշխարհ, հանդիպում մահացած ազգականներին: Քանի որ [[երազ]]ը կյանքի պատճենն է, երբ հոգին մարմինը լքում է ժամանակավոր, իսկ մահվան ժամանակ հոգին լքում է ընդմիշտ. այդ է պատճառը, որ մահացածը ևս ունի այն բոլոր իրերի կարիքը, ինչ օգտագործում էր կյանքի ընթացքում, և դա է պատճառը, որ հանգուցյալի հետ դնում էին անհրաժեշտ բոլոր իրերը՝ [[հագուստ]], աշխատանքային գործիքներ, [[սնունդ]]:
Մարմնական հոգին ժողովրդի կողմից ընդունվում էր որպես կյանքի նյութական հիմք. այն բնակվում է մարդու [[Սիրտ|սրտում]] և [[Արյուն|արյան]] մեջ: Երբեմն, հոգու մասին պատկերացումներում այն ներկայանում էր որպես անմարմին, որպես նյութական երևույթ, որը մարդու մահից հետո կարող է արտահայտվել ցանկացած էակի տեսքով: Հայերը մեծ հավատ ունեին ճակատագրի նկատմամբ: Ըստ պատկերացումների՝ մահվան օրը կանխորոշվում է երեխայի ծննդյան պահից: Երբ մոտենում է այդ օրը, մարդուն հայտնվում է մահվան հոգին և վերցնում հանգուցյալի հոգին: Այդ հոգին հայերի մոտ ընդունված էր «Գրող» անվամբ, որն հայտնվում էր մահվան շեմին գտնվող մարդկանց և վերցնում նրանց հոգին: Գրողը՝ որպես մահվան հոգի, գործում էր իր ուղեկիցների հետ, որոնք կոչվում էրին «Գրողի գզիր»: Շատ շրջաններում ասում էին, որ [[շուն]]ը ոռնում է, քանի որ տեսել է Գրողին: Ըստ հավատալիքների՝ հոգին երբեմն չի լքում մարդու մարմինը, քանի որ դեռ ցանկանում է ապրել այս աշխարհում. դրա հետ կապված հաճախ իրականացվում են գործողություններ, որոնք կատարվում էին մահը թեթևացնելու համար: Մասնավորապես մահացողի գլխի տակից հանում էին բարձը, բացում էին պատուհանները և դռները, որպեսզի հոգին առանց խոչընդոտների դուրս գա <ref>Սամուելյան Խ., Հայ ընտանեկան պաշտամունքը, Ա.Հ., գ. 12, էջ 216.</ref>:
Ըստ հավատալիքների՝ հոգին լքում էր մարմինը թռչնի տեսքով: Եթե մահացողը իր կյանքի ընթացքում արդար և կարգապահ է եղել, ապա նրա հոգին արտահայտվում էր սպիտակ [[Աղավնիներ|աղավնու]] տեսքով, եթե [[մեղք]]եր էր գործել, ապա հոգին դուրս էր գալիս սև թռչնի տեսքով: Հետաքրքիր է, որ դուրս գալով մարդու մարմնից՝ հոգին մնում է մահացածի մոտ այնքան ժամանակ, մինչև չեն թաղում նրան: Սրա հետ է կապված հայերի այն պատկերացումները, որոնք ունակ են վերադարձնել մահացածին: Խոսքը արալեզների մասին պատկերացումներն են, որոնց մասին տեղեկություններ հաղորդում են միջնադարյան հայ հեղինակները: Ըստ պատկերացումների՝ արալեզները երկնքից իջած շնակերպ էակներ են, որոնք լիզելով մահացածի վերքրեը վերակենդանացնում էին նրանց: Դեռևս [[5-րդ դար]]ում արալեզների [[պաշտամունք]]ի մեծ տարածում է եղել ժողովրդի մեջ: Նրանց մասին առաջին տեղեկությունները հայտնում է [[Մովսես Խորենացի]]ն «[[Արա Գեղեցիկ և Շամիրամ]]» [[առասպել]]ի միջոցով: Հաջորդ տեղեկությունը հաղորդում է [[Փավստոս Բուզանդ]]ը՝ կապված Մուշեղ սպարապետի մահվան հետ: [[Ղևոնդ Ալիշան]]ը «արալեզ» ստուգաբանում է լիզող, առնող իմաստներով: Ըստ [[Գրիգոր Ղափանցյան]]ի՝ արալեզն ունի տեղական, հայկական ծագումնաբանություն և կազմվում է «արալ» արմատից և «եզ» մասնիկից, որտեղ արմատը նշանակում է շուն կամ շնակերպ կենդանի կամ էլ վերածնել, իսկ «եզ» մասնիկը բնորոշ է փոքրասիական [[լեզու]]ներին: Ըստ շատ հեղինակների՝ արալեզներն իրենց բնույթով բարի էակներ էին, որոնք հանդես էին գալիս որպես մահացածներին վերակենդանացնողներ: Ժամանակի ընթացքում շուն-արալեզները ձեռք են բերում նոր ֆունկցիաներ և վերաիմաստավորվում են՝ դառնալով մահը նախազգուշացնող էակներ և արտահայտվելով նաև կրոնական համակարգում՝ դառնալով [[սուրբ Սարգիս]]ին ուղեկցող կենդանիներ <ref name=խառատյան""></ref>:
Որոշ սովորույթներ, որոնք կազմում են թաղման ծեսի մի մասը, ցույց են տալիս, որ ըստ հայերի պատկերացումների մահացածի մարմնի հետ գերեզման էր իջնում նաև նրա հոգին: Այդ գաղափարը կապված է այն սովորույթի հետ, երբ մահացածի ձեռքին դրվում էր վառված մոմ: Ժողովրդական խոսքը ասում էր. «որպեսզի մոմի լույսի օգնությամբ այն աշխարհում հանդիպի իր մահացած ազգականներին»:
Ըստ հայերի պատկերացումների՝ մահացածների հոգիները ժամանակ առ ժամանակ գերեզմանից դուրս էին գալիս և տարբեր կերպարներ ընդունում: Նման կերպարներից առանձնահատոււկ ուշադրություն էր գրավում «Գոռնափշտիկ» անունով կերպարը, որը ներկայացնում էր կատվի կամ շնակերպ էակի: «Գոռ» արմատը բառում նշանակում է գերեզման: Սա վկայում է այն մասին, որ հոգին բնակվում էր մահացածի դագաղում կամ գերեզմանի մոտակայքում: Ըստ ժողովրդի՝ գոռնափշտիկը բնակվում էր գերեզմաններում և նրա սահմաններից չէր հեռանում: Հավատում էին, որ գոռնափշտիկի էին վերածվում այն մահացածների հոգին, որոնք թաղվել են առանց եկեղեցական ծիսակատարության կամ էլ չմկրտված մարդկանց հոգիները: Այս դուրս գալով գերեզմանից՝ վախեցնում էր մարդկանց, որոնք էլ դառնում էին հոգեկան հիվանդներ կամ էլ տեղում մահանում էին:
Ազգագրական նյութի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ հոգու մասին պատկերացումները, որն իր կապը չի կտրում ողջերի աշխարհի հետ, իր հիմքում ունի բազմաբնույթ և բազմաբովանդակ պատկերացումների համակարգ: Մի կողմից, դիակին վերագրվում էին գերբնական հատկություններ և ընկալում որպես պիղծ, անմաքուր, ինչն էլ անձնավորվում էր մահացածի նկատմամբ ունեցած [[վախ]]ով: Մյուս կողմից էլ՝ հոգու մասին պատկերացումները ժամանակի ընթացքում աստիճանաբար սրբայնացման են ենթարվել ժողովրդի կրոնական [[Մտածողություն|մտածողության]] մեջ: Մասնավորապես, թաղման ծեսի առաջին նպատակն էր կանխարգելել մահացածի վատ ազդեցությունը ողջերի վրա և խոչընդոտել նրա պղծության, անմաքրության ու մահվան անցումը ողջերին:
Մահացածների և ողջերի մասին ժողովրդական պատկերացումները հանգեցրին նրան, որ ողջ մնացածները բոլոր միջոցները օգտագործեն մահացածների հոգիները գոհացնելու համար: Այդ առումով, հայերն ասում էին. «Մահացածները երբեք չեն մոռանում իրենց արված բարի գործերը»: Սա արտահայտում էր մահացածների պաշտամունքը:
Թաղման ծեսի խնդիրն էր սիրաշահել, գոհացնել հանգուցյալի հոգուն: Ինչպես ցանկացած անբացատրելի, անդիմադրելի երևույթ, այնպես էլ մահվան ու հանգուցյալի հանդեպ մարդը երկյուղ էր տածում: Վախենում էին, որ ամեն ինչ տեսնող և լսող հոգին դժգոհ կմնա և վրեժխնդիր կլինի, ու մարդն իր հոգու և [[Խիղճ|խղճի]] պարտքն է համարում անել իր մահացած մերձավորների համար ամեն հնարավորը:
Թաղման ծեսի [[նպատակ]]ը հոգուն բավարարելն ու հագեցնելն է, քանի որ, ըստ ժողովրդական պատկերացումների՝ մարմնի մահանալուց հետո հոգին շարունակում է ապրել, ապա նա պետք է որոշակի հարաբերություններ մեջ մտնի կենդանի մարդկանց հետ: Մինչև մարմինը հողին հաձնելը՝ այն սավառնում է նրա շուրջ, տեսնում, լսում կատարվածը, ապա միայն հանգրվանում այն աշարհում: Հոգին հագստանում է մարմնի թաղումով և հաջորդ առավոտյան սգվորի «վայը» լսելուց հետո թռչում, հեռանում է: Հոգու թռիչքը տևում է 7 կամ 40 օր դրա համար, յոթից քառասուն օր գերեզման են այցելում, մեռելատանը ճրագ վառում, որ մահացածի ճանապարհը լուսավոր լինի: Հուղարկավորները զանազան միջոցների էին դիմում կանխելու հոգու վերադարձը տուն:
{{Մահ}}
| |||