Վիքիպեդիա

«Իրիդիում»–ի խմբագրումների տարբերություն

Դիտել պատմությունը
← Նախորդ տարբՀաջորդ տարբ →
Content deleted Content added
ՎիզուալԵլատեքստ
չ կետադրական, ձևաչափ
No edit summary
Տող 1.
{{Քիմիական տարր
[[Պատկեր:Ir-TableImage.png|մինի|Իրիդիում]]
| անվանում = Իրիդիում / Iridium (Ir)
'''Իրիդիում''' ([[լատիներեն]]՝ Iridium), քիմիական տարր է, որի նշանն է '''Ir''' և ատոմային թիվը՝ 77։ [[Պլատին]]ի խմբի շատ ամուր, դժվարահալ, արծաթափայլ մետաղ է։ Ունի մեծ [[խտություն]] և այդ ցուցանիշով համեմատելի է միայն [[օսմիում]]ի հետ։
| համար = 77
| սիմվոլ = Ir
| վերևից = [[Родий|Rh]]
| ներքևից = [[Мейтнерий|Mt]]
| խումբ =
| պարբերություն =
| բլոկ =
| արտաքին տեսք =[[Պատկեր:Iridium-2.jpg|240px|Իրիդիումի բյուրեղները]]<br />Ծանր, դժվարահալ, ածրաթա-սպիտակ մետաղ
| պատկեր =
| ատոմային զանգված = 192,217(3)<ref name="iupac atomic weights">{{ռուսերեն հոդված|автор=Michael E. Wieser, Norman Holden, Tyler B. Coplen, John K. Böhlke, Michael Berglund, Willi A. Brand, Paul De Bièvre, Manfred Gröning, Robert D. Loss, Juris Meija, Takafumi Hirata, Thomas Prohaska, Ronny Schoenberg, Glenda O’Connor, Thomas Walczyk, Shige Yoneda, Xiang‑Kun Zhu|заглавие=Atomic weights of the elements 2011 (IUPAC Technical Report)|ссылка=http://iupac.org/publications/pac/85/5/1047/|язык=en|издание=[[Pure and Applied Chemistry]]|год=2013|том=85|номер=5|страницы=1047-1078|doi=10.1351/PAC-REP-13-03-02}}</ref>
| կոնֆիգուրացիա =[Xe] 4f<sup>14</sup> 5d<sup>7</sup> 6s<sup>2</sup>
| էլեկտրոնային թաղանթ =
| ատոմի շառավիղ = 136
| կովալենտային շառավիղ = 127
| Վան-դեր-Վալսի շառավիղ =
| իոնի շառավիղ == (+4e) 68
| էլեկտրաբացասականություն = 2,20
| էլեկտրոդային պոտենցիալ =Ir←Ir<sup>3+</sup> 1,00 В
| օքսիդացման աստիճան = 6, 4, 3, 2, 1, 0, −1
| իոնիզացման էներգիա 1 = 868,1 (9,00)
| իոնիզացման էներգիա 2 =
| իոնիզացման էներգիա 3 =
| ֆազ =
| խտություն =22,65/22,56±0,01<ref name=WebElements>{{cite web|url=http://www.webelements.com/iridium/|title=Iridium: physical properties|publisher=WebElements|lang=en|accessdate=2013-08-17}}</ref><ref name="density">Theoretical calculation gave the following results (The lattice parameters, densities and atomic volumes of the platinum metals. Crabtree, Robert H. Sterling Chem. Lab., Yale Univ., New Haven, CT, USA. Journal of the Less-Common Metals (1979), 64(1), P7-P9. )</ref><ref>{{cite journal|url=http://www.platinummetalsreview.com/pdf/pmr-v33-i1-014-016.pdf|format=PDF|title=Densities of osmium and iridium: recalculations based upon a review of the latest crystallographic data|author=Arblaster, J. W.|journal=Platinum Metals Review|volume=33|issue=1|year=1989|pages=14–16}}</ref>
| խտություն2 =
| խտություն3 =
| խտություն հջ =
| հալման ջերմաստիճան =2739 [[Կելվին|K]] (2466&nbsp;°C, 4471&nbsp;°F)
| եռման ջերմաստիճան =4701 [[Կելվին|K]] (4428&nbsp;°C, 8002&nbsp;°F)
| կրիտիկական կետ Կ =
| հալման ջերմունակություն = 26,0
| հալման ջերմունակություն2 = 610
| գոլորշիացման ջերմունակություն =
| ջերմունակություն =25,1<ref name="ХЭ">{{ռուսերեն գիրք
|автор = Редкол.:Кнунянц И. Л. (гл. ред.)
|заглавие = Химическая энциклопедия: в 5 т
|место = Москва
|ссылка = http://www.xumuk.ru/encyklopedia/1757.html
|издательство = Советская энциклопедия
|год = 1990
|том = 2
|страницы = 272
|страниц = 671
|тираж = 100 000
}}
</ref>
| ջերմունակություն2 =
| մոլային ծավալ = 610
| հագեցած գոլորշի =
| ճնշում հգ 1 =
| ճնշում հգ 10 =
| ճնշում հգ 100 =
| ճնշում հգ 1 k =
| ճնշում հգ 10 k =
| ճնշում հգ 100 k =
| բյուրեղացանցի կառուցվածք =խորանարդ
| բյուրեղացանցի տվյալներ = 3,840
| C/a հարաբերություն =
| Դեբայի ջերմաստիճան = 430,00
| մագնիսական կառուցվածք =
| տեսակարար դիմադրություն =
| ջերմահաղորդականություն =147
| ջերմաստիճանահաղորդականություն =
| ջերմային ընդարձակում =
| ձայնի արագություն =
| Յունգի մոդուլ =
| CAS համար =
| արգելվող գոտի =
| իզոտոպներ =
| իզոտոպներ լրացումներ =
}}
{{Պարբերական համակարգի տարր|align=center|fontsize=100%|number=77}}
'''Իրիդիում''' ({{lang-lat|''Iridium''}}), քիմիական տարր է, որի նշանն է '''Ir''', [[պարբերական համակարգ]]ի 6-րդ պարբերության 8-րդ խմբի [[քիմիական տարր]]: Կարգահամարը 77 է, ատոմական զանգվածը՝ 192,22, պատկանում է [[պլատինային մետաղներ]]ի շարքին: Ատոմի արտաքին էլեկտրոնային թաղանթի կառուցվածքը ''5d<sup>7</sup> 6s<sup>2</sup>'' է:
 
[[Պլատին]]ի խմբի շատ ամուր, դժվարահալ, արծաթափայլ մետաղ է։ Ունի մեծ [[խտություն]] և այդ ցուցանիշով համեմատելի է միայն [[օսմիում]]ի հետ։
== Հայտնագործում ==
 
Իրիդիումը հայտնագործել է Սմիթսոն Թենանթը 1803 թ. բնական պլատինի չլուծվող խառնուրդներում և նրան տվել է [[հունական դիցաբանություն|հունական դիցաբանության]]՝ [[ծիածան]]ն անձնավորող [[Իրիս]] աստվածուհու անունը, իրիդիումի ծիածանափայլ աղերի համար։
== Պատմություն ==
Իրիդիումը հայտնագործել է [[Սմիթսոն Թենանթ]]ը [[1803]] թվականին բնական [[պլատին]]ի չլուծվող խառնուրդներում և նրան տվել է [[հունական դիցաբանություն|հունական դիցաբանության]]՝ {{lang-grc|''ἶρις''}} - [[ծիածան]]ն, անձնավորող [[Իրիս]] աստվածուհու անունը, իրիդիումի ծիածանափայլ աղերի համար<ref>[http://www.xumuk.ru/bse/1108.html/ Iridium ]</ref>։
 
== Բնության մեջ ==
Բնության մեջ հանդիպում է ագատ վիճակում [[պլատին]]ի, [[Ռութենիում|ռութենիումի]], [[Օսմիում|օսմիումի]] և [[Ռադիում|ռադիումի]] հետ: Իրիդիում կազմում է երկրի կեղևի 1-10<sup>-7</sup> %-ը (ըստ զանգվածի):
 
=== Հանքավայրեր ===
Իրիդիումի հանքավայրերը տարածված են [[Կանադա]]յում, [[Ռուսաստան]]ում, [[ԱՄՆ]]-ում, [[Նոր Գվինեա]]յում, [[Հարավային Աֆրիկա]]<ref>[http://bse.sci-lib.com/article085357.html/ Осмистый иридий]</ref>:
 
Երկրի վրա իրիդիումի տարեկան արտադրությունը կազմում է մոտ 3 տոննա<ref name="ЖЗС">Журнал "Знания Сила" 7/2013</ref>:
 
== Ֆիզիկական հատկություններ ==
Սպիտակ-արծաթափայլ, շատ կարծր և դժվարահալ, քիմիապես կայուն մետաղ է: Այդ հատկությունների շնորհիվ իրիդիումը դասվում է [[ազնիվ մետաղներ]]ի շարքը: Հալման ջերմաստիճանը՝ 2410 °C է, եռմանը՝ 5300 °C (հավանաբար), [[խտություն]]ը՝ 22400 կգ/մ<sup>3</sup> (10 °C-ում), առաձգականությունը՝ 538 ԳՊա<ref>{{ռուսերեն գիրք
|заглавие = Химическая энциклопедия |ответственный = Редкол.: Кнунянц И.Л. и др. |место = М.
|издательство = Советская энциклопедия |год = 1990 |том = 2 |страниц = 671 |isbn = 5-82270-035-5
}}</ref>:
{| class="wikitable" style="float:right;"
|+Իրիդիումի որոշ աղերի գունավորումները
!Միացություն||Գույն
|-
|<div style="text-align:center;">IrF<sub>5</sub></div>|| style="background:#cf3; color:#fff;"|
|-
|<div style="text-align:center;">Cs<sub>3</sub>IrI<sub>6</sub></div>|| style="background:brown; color:#000;"|
|-
|<div style="text-align:center;">KIrF<sub>6</sub></div> || style="background:white; color:#fff;"|
|-
|<div style="text-align:center;">Na<sub>2</sub>IrBr<sub>6</sub></div> || style="background:purple; color:#000;"|
|-
|<div style="text-align:center;">Na<sub>3</sub>IrBr<sub>6</sub>·H<sub>2</sub>O</div>|| style="background:Green; color:#000;"|
|-
|<div style="text-align:center;">IrI<sub>3</sub>|| style="background:black; color:#000;"|
|-
|<div style="text-align:center;">K<sub>3</sub>IrCl<sub>6</sub>·H<sub>2</sub>O</div> || style="background:Yellow; color:#000;"|
|}
 
== Քիմիական հատկություններ ==
Միացություններում եռարժեք է և քառարժեք, հազվադեպ՝ միարժեք և վեցարժեք: 600 °C-ից բարձր միանում է [[Թթվածին|թթվածնին]]՝ առաջացնելով IrO<sub>2</sub> օքսիդը:
 
:: <math>\mathsf{Ir + O_2 \rightarrow IrO_2 }</math>
 
Փոշի վիճակում և բարձր ջերմաստիճաններում միանում է [[հալոգեններ]]ին [[Ծծումբ|ծծմբին]], [[ֆոսֆոր]]ին և այլ տարրերին:
 
:: <math>\mathsf{Ir + 3F_2 \rightarrow IrF_6 }</math>
 
:: <math>\mathsf{2Ir + 5F_2 \rightarrow 2IrF_5 }</math>
 
:: <math>\mathsf{2Ir + 3Cl_2 \rightarrow 2IrCl_3 }</math>
 
:: <math>\mathsf{2Ir + 3Br_2 \rightarrow IrBr_3 }</math>
 
[[Համաձուլվածքներ]] է առաջացնում մետաղների ([[պլատին]]ի, [[օսմիում|օսմիումի]], [[Պղինձ|պղնձ]]ի, [[ցինկ]]ի և այլն) հետ:
 
=== Իրիդիումի միացություններ ===
;Իրիդիումի երկարժեք միացություններ
* [[Իրիդիումի (II)բքլորիդ|''IrCl<sub>2</sub>'']] - մուգ կանաչ, փայլուն [[բյուրեղներ]]: Վատ են լուծվում [[թթուներ]]ում և [[ալկալիներ]]ում: Մինչև 773 °C տաքացնելիս քայքայվում են:
* [[Իրիդիումի (II) սուլֆիդ|''IrS'']] - մուգ կապույտ, փայլուն պինդ նյութեր: Քիչ են լուծվում ջրում և թթուներում: Լուծվում են [[կալիումի սուլֆիդ]]ում:
 
;Իրիդիումի եռարժեք միացություններ
*[[Իրիդիումի (III) օքսիդ|''Ir<sub>2</sub>O<sub>3</sub>'']] - մուգ կապույտ, կարծր նյութ: Ջրում քիչ լուծելի: Լուծվում են [[Ծծմբական թթու|ծծմբական թթվում]]:
* [[Իրիդիումի (III) քլորիդ|''IrCl<sub>3</sub>'']] - անկայուն միացություններ, գույնը տատանվում է մուգ կանաչից մինչև բաց դեղին: Խտությունը՝ 5,292 գ/սմ³: Ջրում, թթուներում, [[ալկալիներ]]ում քիչ են լուծվում:
{|class="wikitable" style="float:right;margin:1em"
|-
! colspan=2| Իրիդիումի միացությունների <br />օքսիդացման աստիճանները
|-
| −3||{{chem|[Ir(CO)|3|]|3-}}
|-
| −1||{{chem|[Ir(CO)|3|(PPh|3|)||]|1-}}
|-
| '''0'''||{{chem|Ir|4|(CO)|12}}
|-
| +1||{{chem|[Ir(CO)Cl(PPh|3|)|2|]}}
|-
| +2||{{chem|IrCl|2}}
|-
| '''+3'''||{{chem|IrCl|3}}
|-
| '''+4'''||{{chem|IrO|2}}
|-
| +5||{{chem|Ir|4|F|20}}
|-
| +6||{{chem|IrF|6}}
|-
| +7||{{chem|[(η{{su|p=2}}-O|2|)IrO|2|]|+}}
|-
| +8||{{chem|IrO|4}}
|-
| +9||{{chem|[IrO|4|]|+}}
|}
* [[Իրիդիումի (III) բրոմիդ|''IrBr<sub>3</sub>'']] - դեղնականաչ-կանաչ գույնի բյուրեղներ: Լուծվում են ջրում, [[սպիրտներ]]ում քի են լուծվում:
* [[Իրիդիումի (III) սուլֆիդ|''Ir<sub>2</sub>S<sub>3</sub>'']] - պինդ շագանակագույն նյութ: 1050 °C ջերմաստիճանում քայքայվում են: Քիչ են լուծվում ջրում: Լուծվում են [[Ազոտական թթու|ազոտական թթվում]] և կալիումի սուլֆիդի լուծույթում: 
 
;Իրիդիումի քառարժեք միացություններ
* [[Իրիդիումի (IV) օքսիդ|''IrO<sub>2</sub>'']] - սև գույնի բյուրեղներ: [[Խտություն]]ը՝ 3,15 գ/սմ³: Ջրում, [[էթանոլ]]ում, թթուներում քիչ լուծելի:
* [[Իրիդիումի (IV) ֆտորիդ|''IrF<sub>4</sub>'']] - դեղին գույնի յուղոտ հեղուկ, հալման ջերմաստիճանը՝ 106 °C:
* [[Իրիդիումի (IV) քլորիդ|''IrCl<sub>4</sub>'']] - հիդրոսկոպիկ շականակագույն կարծր նյութ: Լուծվում են սառը ջրում: 600-700 °C ջերմաստիճանում ստացվում են մետաղական իրիդիումի և [[քլոր]]ի փոխազդեցությունից:
* [[Իրիդիումի (IV) բրոմիդ|''IrBr<sub>4</sub>'']] - կապույտ գույնի նյութ: Լուծվում են էթանոլում: Ստացվում են IrO<sub>2</sub> և բրոմաջրածնական թթվի փոխազդեցությունից:
* [[Իրիդիումի (IV) սուլֆիդ|''IrS<sub>2</sub>'']] - կարծր շականակագույն նյութ: Ջրում քիչ լուծելի:
* [[իրիդիումի (IV) հիդրօքսիդ|''Ir(OH)<sub>4</sub>'']] (IrO<sub>2</sub>·2H<sub>2</sub>O) - մուգ կապույտ նստվածք: Գործնականում ջրում չլուծվող:
 
;Իրիդիումի վեցարժեք միացություններ
* [[Իրիդիումի (VI) ֆտորիդ|''IrF<sub>6</sub>'']] - դեղին գույնի բյուրեղներ: t<sub>հալ.</sub> 44 °C, t<sub>եռ.</sub> 53 °C, խտությունը՝ 6,0 գ/սմ³: Ստացվում են իրիդիումի և մթնոլորտային ֆոսֆորի փոխազդեցությունից: Ուժեղ օքսիդիչ են, փոխազդում է ջրի և ազոտի մոնօքսիդի հետ.
 
:: <math>\mathsf{2IrF_6 + 10H_2O \rightarrow 2Ir(OH)_4 + 12HF + O_2\uparrow}</math>
 
:: <math>\mathsf{IrF_6 + NO \rightarrow NO[IrF_6] }</math>
 
* [[Իրիդիումի (VI) սուլֆիդ |''IrS<sub>3</sub>'']] - մոխրագույն, ջրում քիչ լուծելի փոշի:
 
== Իզոտոպներ ==
Ունի երկու կայուն իզոտոպ՝ <sup>191</sup>Ir (38,5 %) և <sup>193</sup>Ir (61,3 %): Արհեստական ռադիոակտիվ [[իզոտոպներ]]ից արժեքավոր են <sup>192</sup>Ir (T<sub>1/2</sub> = 74,37 օր) և <sup>194</sup>Ir (T1<sub>/a</sub> = 19 ժ):
 
== Կիրառություն ==
[[File:K-T boundary.jpg|thumb|Իրիդիումի պաշարները]]
Մաքուր իրիդիումը հազվադեպ է կիրառվում: Նրա համաձուլվածքներից պատրաստում են էլեկտրոդներ, թերմազույգի հաղորդալարեր են: Իրիդիումը 4,5-5 անգամ թանկ է [[Ոսկի|ոսկուց]]:
 
== Արժեք ==
[[2014]] թվականի մարտին 1 գրամ իրիդիումի արժեքը համաշխարհային շուկայում կազմել է մոտ 17,68 ԱՄՆ դոլլար<ref>{{cite web|author=infomine.com|title=Iridium Price Charts in Different Time Ranges|url=http://www.infomine.com/investment/metal-prices/iridium/all/|accessdate=19 марта 2014|lang=en|archiveurl=|archivedate=}}</ref>:
 
== Տես նաև ==
* [[Պարբերական աղյուսակ]]
*[[Պլատինային մետաղներ]]
*[[Օսմիում]]
 
== Ծանոթագրություններ ==
{{Փոքր պարբերական աղյուսակ}}
{{ծանցանկ|2}}
 
== Գրականություն ==
* {{cite book |last=Cotton |first=Simon A. |title=Chemistry of Precious Metals |year=1997 |publisher=Springer |location=New York |ISBN=978-0-7514-0413-5}}
* {{cite book |last=Crabtree |first=Robert H. |title=The Organometallic Chemistry of the Transition Metals |year=2005 |edition=4η |publisher=Wiley-Interscience |location=Yale University, New Haven, Connecticut |ISBN=0-4716-6256-9}}
* {{cite book |last1=Ebbing |first1=Darrell D. |last2=Gammon |first2=Steven D. |title=General Chemistry |edition=9η |year=2008 |publisher=Cengage Learning |ISBN=0-618-85748-6}}
* {{cite book |last=Emsley |first=J. |title=Nature's building blocks: an A-Z guide to the elements |year=2003 |publisher=Oxford University Press |ISBN=0-198-50340-7}}
* {{cite book |last=Evans |first=Anthony M. |title=Ore Geology and Industrial Minerals: An Introduction |year=1993 |edition=3η |publisher=Blackwell Science |location=Oxford |ISBN=978-0-632-02953-2 |url=http://gendocs.ru/docs/41/40119/conv_1/file1.pdf |accessdate=23 Ιανουαρίου 2014}}
* {{cite book |last1=Greenwood |first1=Norman Neill |last2=Earnshaw |first2=Alan |title=Chemistry of the Elements |year=1997 |edition=2η |publisher=Butterworth–Heinemann |location=Oxford |ISBN=0-7506-3365-4}}
* {{cite book |last1=Hirsch |first1=Andreas |last2=Brettreich |first2=Michael |title=Fullerenes: Chemistry and Reactions |year=2004 |edition=1η |publisher=Wiley-VCH |ISBN=978-3-527-30820-0}}
* {{cite book |last=Jollie |first=David |title=Platinum 2008 |year=2008 |publisher=Johnson Matthey |location=England |issn=0268-7305}}
* {{cite book |last=Μανουσάκης |first=Γεώργιος Ε. |title=Γενική και Ανόργανη Χημεία |year=1994 |publisher=Αφοί Κυριακίδη |location=Θεσσαλονίκη |ISBN=960-343-272-5}}
* {{cite book |last=Misra |first=Kula C. |title=Understanding Mineral Deposits |year=2000 |edition=14η |publisher=Springer |ISBN=978-0-04-553009-0}}
* {{cite book |last=Mιχαηλίδης |first=Κλεόπας Μιχαήλ |title=Κοι­τα­σμα­το­λο­γι­κή με­λέ­τη των σι­δη­ρο­νι­κε­λι­ού­χων με χρώ­μιο λα­τε­ρι­τών της πε­ρι­ο­χής Έ­δεσ­σας (Δι­δα­κτο­ρι­κή δι­α­τρι­βή) |year=1982 |location=Θεσσαλονίκη |publisher=[[Α.Π.Θ.|Α­ρι­στο­τέ­λει­ο Πα­νεπιστήμιο]] |ISBN=}}
* {{cite book |last1=Morrison |first1=Robert Thornton |last2=Boyd |first2=Robert Neilson |title=Οργανική Χημεία (3 Τόμοι) |year=1988 |edition=4η |url=http://195.251.197.63/ipac20/ipac.jsp?session=1390175V69YV8.102099&profile=clib--1&uri=link=3100006~!1065714~!3100001~!3100002&aspect=subtab13&menu=search&ri=2&source=~!uoi_library&term=%CE%9F%CF%81%CE%B3%CE%B1%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AE+%CF%87%CE%B7%CE%BC%CE%B5%CE%AF%CE%B1&index=ALTITLE |accessdate=28 Ιανουαρίου 2014 |publisher=Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων |ISBN=0-1364-3669-2}} (μετάφραση: Σακαρέλλος, Κωνσταντίνος; Πηλίδης, Γεώργιος Α.; Γεροθανάσης, Ιωάννης Π.; ''κ.ά.'').
* {{cite book |last=Mπαζάκης |first=Ιωάννης Α. |title=Γενική Χημεία |year= |location=Αθήνα |publisher= |ISBN= }}
* {{cite book |editor=Oro, Luis A. & Claver, Carmen |title=Iridium Complexes in Organic Synthesis |year=2008 |location=Weinheim |publisher=Wiley-VCH |ISBN=978-3-527-31996-1}}
* {{cite book |last=Pauling |first=Linus |title=General Chemistry |edition=3η |year=1988 |publisher=Dover Publications |ISBN=978-04866-5622-9}}
* {{cite book |last=Tοσσίδης |first=Ιωάννης Α. |title=Χημεία Ενώσεων Συναρμογής |year=2001 |publisher=Εκδόσεις Ζήτη |location=Θεσσαλονίκη |ISBN=978-96043-1754-7}}
* {{cite book |last=Ure |first=Andrew |title=A Dictionary of Art, Manufactures, and Mines (2 volumes) |year=1808 |url=http://books.google.gr/books?id=MAzLPjibkxkC&printsec=frontcover&hl=el&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false |accessdate=20 Ιανουαρίου 2014 |location=New York |publisher=D. Appleton & Company |ISBN=1-1474-5213-X}} Ψηφιοποιήθηκε στις 23 Noεμβρίου 2005 από το προτότυπο στo Πανεπιστήμιο του Μίτσιγκαν. Κυκλοφορεί επανέκδοση από την General Books, 19 Μαΐου 2012, ISBN 978-123-625612-6.
 
{{Փոքր պարբերական աղյուսակ}}
{{ՀՍՀ}}
[[Կատեգորիա:Պլատինի խմբի մետաղներ]]
[[Կատեգորիա:Անցումային մետաղներ]]
[[Կատեգորիա:Իրիդիում]]
 
 
{{Chem-stub}}
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/wiki/Իրիդիում» էջից