Վիքիպեդիա

«Խեթեր»–ի խմբագրումների տարբերություն

Դիտել պատմությունը
← Նախորդ տարբՀաջորդ տարբ →
Content deleted Content added
ՎիզուալԵլատեքստ
չ վերջակետների ուղղում, փոխարինվեց: պ: → պ։ (2) oգտվելով ԱՎԲ
չ կետադրական, փոխարինվեց: ղ ։ → ղ։, : → ։ (5), → (96), → (27), →
Տող 1.
 
'''Խեթական թագավորություն'''
 
[[Պատկեր:Hattusa.liongate.jpg|մինի|Խեթական թագավորությունից պահպանված առյուծե դարպասներ]]
 
'''Խեթեր''', հաթթեր, քաթեր, խաթթեր․․․ հնագույն ժողովուրդ [[Մերձավոր Արևելք]]ում։
 
Գիտնականների մեծ մասի պնդմամբ III հազարամյակում [[Կենտրոնական Անատոլիա]]յի տարածքը բնակեցված է եղել [[Հնդեվրոպական նախալեզու|հնդեվրոպական նախալեզվի]] կրող ժողովուրդներով՝ [[Խաթթի|խաթթեր]]ով <ref>Macqueen J.G., The Hittites and their contemporaries in Asian Minor, 1986, London, p 26-33.</ref>, ապա՝ խեթերով :։ Որպես խեթերի [[քաղաքակրթություն|քաղաքակրթության]] գոյության ապացույց ավելի ուշ [[խեթական աղբյուր|խեթական աղբյուրներում]]ներում հանդես են գալիս նախահնդեվրոպական լեզվով մեզ հասած մի քանի [[աղբյուր]]ներ (հիմնականում կրոնա-ծիսական բնույթի), որտեղ [[խեթերեն |խեթերի լեզվով]] հանդես է գալիս hattili –(գրավոր տարբերակով` խաթթիից) տերմինը։ Մի շարք աղբյուրներում հանդես են գալիս [[խաթթեր]]ից հայտնի [[Աստված|աստվածություններիաստված]]ությունների անուններ ու [[տեղանուններ]] <ref>Haas V., Ein hurritischer Blutritus und die Deponierung der Ritualruckstande nach hethitischen Quellen, Hamburg 1990, p. 67-87</ref>:։
 
Ոչ վաղ անցիալում, երբ հիմնարար ներդրումներ ու հաջողություններ կային [[Բրոնզե դար]]ի քաղաքակրթությունների, բնակչության տեղաշարժերի, [[մշակույթ]]ի և այլ բագավառների պատմության ուսումնասիրության շրջանակներում՝ [[Միջագետք]], [[Եգիպտոս]] և այլն, խեթերը համարվում էին այդ շրջանից հայտնի մի ինչ-որ փոքրիկ [[ցեղային միություն]]։ Սակայն, աստիճանաբար, հայտնաբերված [[գրավոր աղբյուր|գրավոր աղբյուրների]]ների արդյունքում պատկերը էապես փոխվեց․ այժմ մենք գիտենք, որ խեթերն ու Խեթական թագավորությունը Ուշ [[բրոնզի դար]]ի ամենաազդեցիկ ուժերից մեկն էին, որը ժամանակի հզորագույն [[կայսրություն]]ների ( [[Եգիպտոս]], [[Միտտանի]], [[Ասորեստան]] ) վտանգավոր մրցակիցն էր Ք․ա․ II հազարամյակում և շատ հաճախ գերիշխող դիրք ուներ նրանց հանդեպ։
 
[[Խեթական թագավորություն]]ը հիմնադրվել է XVII դարի սկզբներին կամ փոքր-ինչ ավելի ուշ (ամենայն հավանականությամբ)։ Նրա մայրաքաղաքը համարվում էր [[Խաթթուսաս]]ը ( Hattusa , Hattusas ), ներկայիս [[Թուրքիա]]յի [[մայրաքաղաք]] [[Անկարա]]յից 150 կմ հեռավորության վրա գտնվող տարածքը՝ [[Բողազքյոյ]] հնավայրը։ Թագավորությունը գոյատևեց 4․5- 5 դար։
 
Խեթական թագավորության [[բնակչություն|բնակչության]] հիմնական տարրը եղել է [[հնդեվրոպական լեզվաընտանիք]]ին պատկանող լեզուներով խոսող [[Բնակչությունը|բնակչությունը]] <ref>Miller J., Royal Hittite Instructions and Related Administrative Texts, Atlanta/USA, 2013, p. 43-55.</ref> , իսկ խեթերի [[մշակույթ]]ն ու [[կրոն]]ը, [[Աստված|աստվածներաստված]]իների բազմազանությունը՝ [[Հին աշխարհ]]ի ամենայուրօրինակ երևույթներից մեկն է <ref>Beckman G., The Religion of the Hittites, Biblical Archaeologist, 1989, p. 98-107; Beckman G., Some Aspects of Hittite Religion, JNES, 1982, N. 41, p. 76-78.</ref>։
 
Խեթական թագավորության տարածքում իրականացվող առաջին [[հնագիտական պեղումներ]]ի արդյունքում՝ 1906, 1907, 1911 և 1912 թթ․ հնագետ պատմաբաններին հաջողվեց գտնել մոտավորապես 10000 [[սեպագիր |սեպագիր աղյուսներ]], որոնք վերաբերում էին [[Խեթական Թագավորություն|խեթական թագավորության]] ամենատարբեր բնագավառներին՝ [[Կրոն|կրոնականիցկրոն]]ականից մինչև միջթագավորական [[Պայմանագիր|պայմանագրեր,]] ինչպես նաև պեղումների արդյունքում [[սեպագիր]] տեքստերից բացի հայտնաբերվել են մի շարք [[Կնիք|կնիքներկնիք]]ներ ու [[Դրոշմանիշ|դրոշմանիշերդրոշմանիշ]]եր<ref>Beckman G., Hittite Diplomatic Texts, JSS 44, 1999, Manchester/Oxford p.108-110; Van den Hout, Seals and sealng Practices in Hatti-Land</ref> ։ Այսօր (2015) մենք ունենք մոտավորոպես 24․000 [[սեպագիր]] [[աղյուս|աղյուսներ]]ներ, տարբեր չափերի, որոնց հիմնական մասը հայտնաբերված է [[մայրաքաղաք]] [[Խաթթուսա|Խաթթուսաս]]ումսում ([[Բողազքյոյ]]):։
 
Ինչ վերաբերում է [[Խեթական Թագավորություն|խեթական թագավորության]] կործանմանն ու փլուզմանը, ապա սույն հարցի շուրջ ևս կարելի է ծավալվել բավականին երկար, սակայն ի վերջո դեռևս չենք հանգի մի տեսակետի, որին կողմ կլինեն այս բնագավառի ուսումնասիրողների գոնե մեծ մասը։ Մեզ հայտնի խեթական վերջին արքան [[Սուպիլուլիումաս]] II-ն է, որի թագավորության սկիզբը դնում ենք մոտավորապես 1207 թվականից սկասած՝ չունենալով կոնկրետ ավարտի տարեթիվ։ Սկզբնական շրջանում անգամ [[Սուպիլուլիումաս|Սուպիլուլիումասի]]ի մասին մենք ունեինք բավականին սուղ տեղեկություններ, որոնք, սակայն, լրացվեցին բոլորովին վերջերս հայտնաբերված նոր [[Սեպագրեր|սեպագրերիցսեպագրեր]]ից քաղված նյութերով, որոնք ևս որևէ հստակություն չմտցրեցին [[Խեթական Թագավորություն|Խեթական թագավորությա]]ն անկման պատմության լուսաբանման մեջ։
 
Չնայած կոնկրետ տեղեկությունների բացակայության փաստի, այնուամենայնիվ պարզ է, որ արդեն XII դարում [[Խեթական Թագավորություն|խեթական թագավորության]] մի զգալի մասում [[խեթական թագավորություն|խեթական թագավորությունը]] արդեն գոյություն չուներ՝ զիջելով իր տեղը մի շարք մեծ ու փոքր այլ [[պետական կազմավորում|պետական կազմավորումներին]]։ Սա արդեն վկայում է թագավորության մի քանի մեծ ու փոքր թագավորությունների տրոհման մասին։ Բնականաբար, հաշվի առնելով ապստամբական բազմաթիվ օրինակներն ու ընդհանրապես, այդ ժամանակաշրջաում գոյություն ունեցող [[Թագավորություն|թագավորությունների]] պատմության օրինակները, պարզ է, որ [[Խեթական Թագավորություն|Խեթական թագավորությունում]] ևս այդ շրջանում պետք է հանդես գային ուժեղ ապստամբ հպատակներ, որոնք սկիզբ պետք է դնեին [[Թագավորություն|թագավորության]] անկմանը։ Դեռևս Ք․ա․ XIII դարում նկատում ենք, որ [[Խեթական Թագավորություն|խեթական թագավորության]] [[Արքա|արքաները]] դժվարությամբ էին դիմակայում հպատակ ապստամբների հակախեթական գործողուոթյուններին, որոնք էլ, իրենց հերթին, օգնություն էին գտնում [[Խեթական Թագավորություն|խեթական թագավորության]] թշնամի [[Թագավորություն|թագավորությունների]] կողմից։ Բնականաբար, ստեղծված պայմաններում արտաքին նոր նվաճումների մասին խոսք լինել չի կարող։▼
Մի շարք խեթագետներ գտնում են, որ [[Խեթական Թագավորություն|խեթական թագավորության]] փաստացի անկումը դրվել է [[Խաթթուսիլիս]] III-ի ժամանակ, երբ [[Փոքր Ասիա|Փոքր Ասիայի]] հարավում ստեղծվում է արտակարգ լիազորություններով օժտված [[Թարխունտասսայի քույր պետությունը]], որի հետ հետագայում [[Խեթեր|խեթերը]] շարունակաբար թշնամական հարաբերությունների մեջ էին։ Ինչևէ, թագավորության անկումը շարունակում է մնալ գիտնական պատմաբանների ուշադրության կենտրոնում այնպես, ինչպես [[Թագավորություն|թագավորության]] հիմնադրումն ու բազմաթիվ այլ հարցեր կապված [[Խեթեր|խեթերի]] հետ։ ▼
 
▲Չնայած կոնկրետ տեղեկությունների բացակայության փաստի, այնուամենայնիվ պարզ է, որ արդեն XII դարում [[Խեթական Թագավորություն|խեթական թագավորության]] մի զգալի մասում [[խեթական թագավորություն|խեթական թագավորությունը]]ը արդեն գոյություն չուներ՝ զիջելով իր տեղը մի շարք մեծ ու փոքր այլ [[պետական կազմավորում|պետական կազմավորումներին]]։ներին։ Սա արդեն վկայում է թագավորության մի քանի մեծ ու փոքր թագավորությունների տրոհման մասին։ Բնականաբար, հաշվի առնելով ապստամբական բազմաթիվ օրինակներն ու ընդհանրապես, այդ ժամանակաշրջաում գոյություն ունեցող [[Թագավորություն|թագավորություններիթագավորություն]]ների պատմության օրինակները, պարզ է, որ [[Խեթական Թագավորություն|Խեթական թագավորությունում]] ևս այդ շրջանում պետք է հանդես գային ուժեղ ապստամբ հպատակներ, որոնք սկիզբ պետք է դնեին [[Թագավորություն|թագավորության]] անկմանը։ Դեռևս Ք․ա․ XIII դարում նկատում ենք, որ [[Խեթական Թագավորություն|խեթական թագավորության]] [[Արքա|արքաներըարքա]]ները դժվարությամբ էին դիմակայում հպատակ ապստամբների հակախեթական գործողուոթյուններին, որոնք էլ, իրենց հերթին, օգնություն էին գտնում [[Խեթական Թագավորություն|խեթական թագավորության]] թշնամի [[Թագավորություն|թագավորություններիթագավորություն]]ների կողմից։ Բնականաբար, ստեղծված պայմաններում արտաքին նոր նվաճումների մասին խոսք լինել չի կարող։
▲ Մի շարք խեթագետներ գտնում են, որ [[Խեթական Թագավորություն|խեթական թագավորության]] փաստացի անկումը դրվել է [[Խաթթուսիլիս]] III-ի ժամանակ, երբ [[Փոքր Ասիա|Փոքր Ասիայի]]յի հարավում ստեղծվում է արտակարգ լիազորություններով օժտված [[Թարխունտասսայի քույր պետությունը]], որի հետ հետագայում [[Խեթեր|խեթերը]] շարունակաբար թշնամական հարաբերությունների մեջ էին։ Ինչևէ, թագավորության անկումը շարունակում է մնալ գիտնական պատմաբանների ուշադրության կենտրոնում այնպես, ինչպես [[Թագավորություն|թագավորության]] հիմնադրումն ու բազմաթիվ այլ հարցեր կապված [[Խեթեր|խեթերի]] հետ։
 
== '''Խեթերն ու Աստվածաշունչը''' ==
 
 
[[Պատկեր:Hattusa.temple1.jpg|մինի|Խեթական թագավորության ժամանակաշրջանից պահպանված կրոնական տաճարի հիմքը]]
 
[[Խեթական Թագավորություն|Խեթական թագավորության]] և խեթերի շուրջ եղած հետաքրքրությունը էլ ավելի է մեծանում [[Աստվածաշունչ|Աստվածաշնչում]] նրանց մասին գոյություն ունեցած տեղեկություններից ելնելով։
Ինչքանո՞վ համուզված կարող ենք պնդել, որ [[Աստվածաշունչ|Աստվածաշնչյան]] [[քաթեր|քաթերը]]ը, դրանք սույն [[Հոդված|հոդվածիհոդված]]ի մեջ հիշատակվող [[Խեթեր|խեթերն]] են, ինչքանո՞վ է հավանական, որ [[Աստվածաշունչ|Աստվածաշնչում]] հիշատակվող [[քաթեր|քաթերը]]ը հանդիսանում են մեզ ծանոթ [[Խեթեր|խեթերի]] նախնիները կամ որևէ կապ ունեն նրանց հետ․ սրանք հարցեր են, որոնց անդրադարձել են [[Խեթեր|խեթերի]] [[Պատմություն|պատմությամբ]] զբաղվող գրեթե յուրաքանչյուր ուսումնասիրող ։ուսումնասիրող։
[[Աստվածաշունչ|Աստվածաշնչյան]] հեղինակները խեթերի ներքո ի նկատի ունեին [[Պաղեստին|Պաղեստինի]] ի նախաիսրաելյան (pre-Israelite) բնակիչներին, սակայն թե ինչքանո՞վ են [[Պաղեստին|Պաղեստինյան]]յան նախաիսրաելյան բնակիչները նույնանում մեզ հայտնի խեթերի հետ, դեռևս հայտնի չէ։
[[Եբրաերեն]] ḥittî տերմինը օգտագործվել է [[Աստվածաշունչ|Աստվածաշնչում]] կամ որպես մակդիր անհատի [[էթնիկական տարր|էթնիկական տարրի]]ի որոշման հարցում, կամ որպես հոգնակի ձև՝ [[Պաղեստին|Պաղեստինյան]]յան նախաիսրաելյան բնակիչների թվում մի խմբին` [[քաթերին]] առանձնացնելու համար։ Սակայն, մի շարք պատմաբաններ էլ գտնում են, որ [[Աստվածաշունչ|Աստվածաշնչյան]] խեթերի հիշատակությունը սոսկ [[Հնչյունաբանություն|հնչյունաբանական]] պատահականություն է, որը որևէ էթնիկ կամ պատմական նշանակություն չունի, ուստի և որևէ կապ չունի վերոհիշյալ խեթերի հետ<ref>Collins B., The Hittites and their world, p. 197-199</ref> :։
 
Որոշակի նույնականություն է հայտնբերվել նաև հատուկ անունների վերաբերյալ․ [[Աստվածաշունչ|Աստվածաշնչյան]] [[Աբրահամ|Աբրահամի]] ժամանակներում հիշատակվող մի առաջնորդ/թագավորի անունը համապատասխանում է [[Խեթական թագավորություն|Խեթական թագավորությունից]] մեզ հայտնի [[Թագավոր|թագավորի]] անվանը՝ [[Թուդխալիյաս|Թուդխալիյաս]]։ Չնայած այս դեպքում էլ արդեն ծագում է մեկ այլ հարց՝ [[խեթական թագավորություն|խեթական թագավորությունից]] հայտնի [[Թուդխալիյաս]] անունը կրող [[Թագավոր|թագավորոներից]] որի մասին է խոսքը <ref>Singer I., The Hittites and the Bible Revisited, “I Will Speak the Riddle of Ancient Times”, p. 723-756.</ref> :▼
 
▲Որոշակի նույնականություն է հայտնբերվել նաև հատուկ անունների վերաբերյալ․ [[Աստվածաշունչ|Աստվածաշնչյան]] [[Աբրահամ|Աբրահամի]]ի ժամանակներում հիշատակվող մի առաջնորդ/թագավորի անունը համապատասխանում է [[Խեթական թագավորություն|Խեթական թագավորությունից]]ից մեզ հայտնի [[Թագավոր|թագավորիթագավոր]]ի անվանը՝ [[Թուդխալիյաս|Թուդխալիյաս]]։ Չնայած այս դեպքում էլ արդեն ծագում է մեկ այլ հարց՝ [[խեթական թագավորություն|խեթական թագավորությունից]]ից հայտնի [[Թուդխալիյաս]] անունը կրող [[Թագավոր|թագավորոներիցթագավոր]]ոներից որի մասին է խոսքը <ref>Singer I., The Hittites and the Bible Revisited, “I Will Speak the Riddle of Ancient Times”, p. 723-756.</ref> :։
 
=== ''''''Խեթական թագավորությունից մեզ հայտնի թագավորների ցանկը'''''' ===
Տող 41 ⟶ 37՝
'''Հին Թագավորություն'''
 
* Լաբառնա/Տաբառնայի ․․․- 1650▼
 
* Խաթթուսիսլիս IIII 1650 - 1267-12371620▼
▲* Լաբառնա/Տաբառնայի ․․․- 1650
 
* ԽաթթուսիսլիսՄուրսիլիս I 16501620 - 16201590
 
* ՄուրսիլիսԽանտիլիս I 16201590 - 15901560
 
* Խանտիլիս I 1590 - 1560
 
* ''Ցիդանտաս I''
* ''Ամմունաս'' ''1560-1525''
* ''Խուցցիյաս I''
 
* Տելեպինուս 1525- 1500
 
*'' Ալլուվամնաս''
*'' Տախուրվաիլիս''
*'' Խանտիլիս II''
*'' Ցիդանտաս II'' ''1500-1400''
*'' Խուցցիյաս II''
*'' Մուվատալի I''
Տող 67 ⟶ 62՝
'''Նոր Թագավորություն'''
 
*'' Թուդխալիյա I/II'' ▼
 
▲*'' Թուդխալիյա I/II''
*'' Առնուվանդաս I''
*'' Խաթթուսիսլիս II ?'' ''1400- 1350''
*'' Թուդխալիյա III''
 
* Սուպպիլուլիումաս I 1350 -1322
 
* Առնուվանդաս II 1322-1321▼
 
* ՄուրսիլիսԱռնուվանդաս II 1322-1321-1295
 
* ՄուվատալիՄուրսիլիս II 1321-1295-1272
 
* Մուվատալի II 1295-1272
* Ուրհի-Թեշուբ 1272-1267▼
 
▲* Ուրհի-Թեշուբ 1272-1267
▲* Խաթթուսիսլիս III 1267-1237
 
* Խաթթուսիսլիս III 1267-1237
* Թուդխալիյա IV 1237-1228▼
 
▲* Թուդխալիյա IV 1237-1228
* Կուրունտա 1228-1227▼
 
▲* Կուրունտա 1228-1227
* Թուդխալիյա IV<sup>բ</sup> 1227-1209▼
 
▲* Թուդխալիյա IV<sup>բ</sup> 1227-1209
* Առնուվանդաս III 1209-1207
 
▲* Առնուվանդաս IIIII 13221209-13211207
* Սուպպիլուլիումաս II 1207-․․․ <ref> Bryce T., The Kingdom of the Hittites (New Edition), Oxford New York, 2005 </ref>▼
 
▲* Սուպպիլուլիումաս II 1207-․․․ <ref> Bryce T., The Kingdom of the Hittites (New Edition), Oxford New York, 2005 </ref>
 
== Ծանոթագրություններ ==
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/wiki/Խեթեր» էջից