«Անագ»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
չ Մաքրում եմ կաղապարներում կրկնվող արգումենտը՝ օգտագործելով findargdups գործիքը |
չ կետադրական, փոխարինվեց: : → ։ (2), → |
||
Տող 59.
| հալման ջերմունակություն2 =
| գոլորշիացման ջերմունակություն =
| ջերմունակության =27,11<ref name="ХЭ"/>
| ջերմունակություն2 =
| մոլային ծավալ =16,3
Տող 108 ⟶ 90՝
== Պատմություն ==
Կոնկրետ հայտնի չէ, թե [[մարդ]]ն առաջին անգամ երբ է ծանոթացել անագի հետ։ Անագը և դրա համաձուլվածքները հայտնի են մարդկությանը հնագույն ժամանակներից։ Անագի մասին հիշատակվում է [[Հին Կտակարան]]ի նախնական գրքերում։ Անագի և պղնձի համաձուլվածքները, այսպես կոչված անագե [[բրոնզ]]ները, ենթադրվում է, որ օգտագործվել են մեր թվարկությունից առաջ ավելի քան 4000 տարի առաջ։ Իսկ հենց անագ մետաղի հետ մարդը ծանոթացել է շատ ավելի ուշ՝ մեր թվարկության 800-ականներին։ Մաքուր անագից հնում պատրաստում էին սպասք և զարդեր, լայն կիրառություն ունեին բրոնզե իրերը։
== Անվան ծագում ==
Տող 134 ⟶ 116՝
Անագի համաշխարհային պաշարները գտնվում են [[Հարավային Ասիա]]յում, հիմականում [[Չինաստան]]ում, [[Ինդոնեզիա]]յում, [[Մալազիա]]յում և [[Թայլանդ]]ում։ Ինչպես նաև խոշոր հանքավայրեր կան [[Հարավային Ամերիկա]]յում ([[Բոլիվիա]], [[Պերու]], [[Բրազիլիա]]) և [[Ավստրալիա]]յում։
ԽՍՀՄ-ում անագի հանքանյութերով առավել հարուստ են [[Հեռավոր Արևելք]]ի շրջանները, [[Անդրբայկալյան երկրամաս|Անդրբայկալ]]ը, [[Ղազախս տան]]ը։ ՀՍԽՀ-ում անագի երևակումներ կան [[Սևանի ավազան]]ում, [[Հրազդան]]ի և [[Ստեփանավան]]ի շրջաններում։
Անագի հանքանյութերը բնական միներալային ագրեգատներ՝ անագի այնպիսի պարունակությամբ, որոնցից մետաղական անագ կորզելը տնտեսապես շահավետ Է։ Աևագի հիմն, [[միներալ]]ը կասիտերիտն է (Տո - 78,8%), արդյունաբերական որոշ նշանակություն ունի նաև ստանիևը։ Անագի հանքանյութերի արմատական հանքավայրերը մշակվում են այն դեպքում, երբ անագի պարունակությունը կազմում է 0,1-0,2%, ցրոնայինները՝ 0,02-0,07%
Ծագմամբ անագի հանքանյութեր կապված են թթու [[գրանիտ]]ների հետ և ստորաբաժանվում են անագաբեր պեգմատիտային, քվարց-կասիտերիտային և սուլֆիդ-կասիտերիտսւյին ֆորմացիաների։ Ա. հ-ի համաշխարհային պաշարների 75% կուտակված է անագի ցրոնային հանքավայրերում։
== Ստացում ==
Անագի ստացման համար հանքաքարը նախ հարստացնում են, ապա վերականգնում ածխածնով։ Կարևոր նշանակություն ունի նաև օգտագործված անագապղինձների և սպիտակ թիթեղների վերամշակումից երկրորդային անագի ստացումը։
Ներկայումս անագի արդյունահանման համար օգտագործում են հանքեր, որտեղ դրա պարունակությունը մեծ կամ հավասար է 0.1%։
*Առաջին փուլում հանքանյութը հարստանում են (գրավիտացիոն ֆլոտացիայի կամ մագնիսական սեպարացիայի մեթոդներով)։ Այսպիսով անագի պարունակությունը հանքում կարողանում են բարձրացնել մինչև 40-70%։
<center><span style="font-size:150%; color:blue">SnO<sub>2</sub> + C = Sn + CO<sub>2</sub></span></center>
Տող 191 ⟶ 173՝
| style="text-align:right" | 4,800,000
|}
Անագը սպիտակ, արծաթափայլ, կռելի, փափուկ արծաթափայլ [[մետաղ]] է։ Հալման ջերմաստիճանը՝ 231,9
Անագը սովորական պայմաններում քիմիապես կայուն Է, օդում դանդաղ խամրում է օքսիդի բարակ թաղանթով պատվելու պատճառով։ Քիմիական միացություններում անագը լինում է քառարժեք և երկարժեք։ Երկարժեք անագը հեշտությամբ օքսիդանում Է՝ վերածվելով քառարժեք անագի։ Քիմիապես կայուն է, օդում դանդաղ խամրում է օքսիդի բարակ թաղանթով պատվելու պատճառով։ Անագը հայտնի է վաղ անցյալից։ Մաքուր տեսքով այս մետաղը մարդիկ ստանում էին դեռևս մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակում։ Անագից պատրաստում էին զարդեր, ամանեղեն, ջրատար խողովակներ։ Անագի մասին հիշատակվում է նաև Հոմերոսի պոեմներում։
Տող 197 ⟶ 179՝
*Խտությունը 20 °С պինդ վիճակում՝ 7,3 գ/սմ³, հեղուկ վիճակում հալման ջերմաստիճանը՝ 6,98 գ/սմ³,
*Հալման ջերմաստիճանը՝ 231,9 °С, եռմանը՝ 2600 °С,
*Ջերմաստիճանային գործակիցը՝
*Ջերմունակությունը՝ հեղուկ վիճակում՝ 20°С - 226 Ջ/(կգ•К), հեղուկ վիճակում հալման ջերմաստիճանը՝ 268 Ջ/(կգ•К);
*Ջերմահաղորդականությունը 20 °С-ում՝ 65,8 Վտ/(մ•К);
Տող 206 ⟶ 188՝
== Քիմիական հատկություններ ==
Հալված անագը թթվածնի [[մթնոլորտ]]ում այրվում Է՝ առաջացնելով երկօքսիդ՝ ''SոՕ<sub>2</sub>'', որը [[թթուներ]]ի, [[հիմքեր]]ի, [[աղեր]]ի և վերականգնիչների ջրային նոսր [[լուծույթներ]]ի նկատմամբ չափազանց կայուն նյութ է։
:: <math>\mathsf{Sn + O_2 \rightarrow SnO_2}</math>
Տող 212 ⟶ 194՝
:: <math>\mathsf{Sn + 4HCl \rightarrow H_2[SnCl_4] + H_2}</math>
Շիկացնելիս [[ածխածին]]ը և [[ջրածին]]ը վերականգնում են ''SոՕ<sub>2</sub>''։ Անագի երկօքսիդն օգտագործվում է արծնապակիներ և ջնարակներ ստանալու համար։ Անագի օքսիդը (SոՕ) [[թթունե]]րում հեշտ լուծվող սև փոշի Է։ Արդյունաբերական կիրառություն չունի։ Անագի [[օքսիդներ]]ը ջրում անլուծելի ամֆոտեր նյութեր են։
Անագը լուծվում է ալկալիների խիտ լուծույթներում՝ առաջացնելով անագային՝ H<sub>2</sub>SոO<sub>2</sub> և անագական՝ H<sub>2</sub>SոO<sub>3</sub> թթուների աղեր (ստանիաներ և ստանատներ)։
Թթվային լուծույթներում անագը գտնվում Է Տո<sup>+2</sup> կամ Տո<sup>+4</sup> կատիոնների ձևով։
:: <math>\mathsf{Sn^{2+} + S^{2-} \rightarrow SnS\downarrow}</math>
Տող 222 ⟶ 204՝
:: <math>\mathsf{Sn + 4HNO_3 \rightarrow \ SnO_2\cdot H_2O + 4NO_2 + H_2O}</math>
Անագի և [[մագնեզիում]]ի [[համաձուլվածքներ]]ը թթվով մշակելիս առաջանում է (չնչին քանակով) անագի հիդրիդ՝ SոS<sub>4</sub>, որը անգույն, թունավոր գազ է։
:: <math>\mathsf{SnCl_4 + Li[AlH_4] \rightarrow SnH_4 + LiCl + AlCl_3}</math>
Տող 230 ⟶ 212՝
:: <math>\mathsf{Sn + 2Cl_2 \rightarrow SnCl_4}</math>
[[Ծծումբ|Ծծմբ]]ի հետ տաքացնելիս անագը առաջացնում է սուլֆիդներ՝ SոS, SոS<sub>2</sub> և Sո<sub>2</sub>S<sub>3</sub>։ SոS<sub>2</sub>-ի դեղնաոսկեգույն բյուրեղները մտնում են փայտը, գիպսը և այլ իրեր ոսկեպատող ներկերի բաղադրության մեջ (թերթոսկի)։
:: <math>\mathsf{SnS + (NH_4)_2S_2 \rightarrow SnS_2 + (NH_4)_2S}</math>
[[Ազոտ]]ին, [[Ածխածին|ածխածնի]]ն և [[սիլիցիում]]ին անագը ուղղակի չի միանում։ Հայտնի է, սակայն, անագի նիտրիդը՝ SոN<sub>4</sub>, որը քայքայվում է 360
:: <math>\mathsf{SnS_2 + 2(NH_4)_2S \rightarrow (NH_4)_4[SnS_4]}</math>
Անագի միացություններ է առաջացնում բազմաթիվ [[մետաղներ]]ի հետ։ Հալված ամագը հեշտությամբ թրջում է մետաղները՝ մեծացնելով նրանց դիմադրությունը [[կոռոզիա]]յի նկատմամբ։ Օրգանական բազմաթիվ նյութերի հետ անագը (հատկապես քառարժեք) առաջացնում է անագօրգանական միացություններ, որոնք թունավոր նյութեր են։
== «Անագի ժանտախտ» ==
[[Պատկեր:Zinn 9eng.jpg|thumb|Մոխրագույն և սպիտակ անագ]]
«Անագի ժանտախտ»ը թանգարանային հիվանդություն է, անագե իրերի քայքայումը ցածր ջերմաստիճաններում։ Սովորական, սպիտակ անագը՝ β անագը, 13,2 °C-ից ցածր ջերմաստիճաններում անկայուն է և դանդաղ փոխարկվում է (-33 °C–ում շատ արագ) մի այլ ալոտրոպային ձևափոխության՝ մոխրագույն կամ α անագի։ Փոխարկման հետևաևքով անագի [[ծավալ]]ը խիստ աճում է (25,6 %) և անագե իրը դառնում է փոշի։
Մոխրագույն անագի առկայությունը «վարակիչ» է և արագացնում է «հիվանդության» ընթացքը, (այստեղից էլ «Անագի ժանտախտ» անվանումը)։ «Անագի ժանտախտ»ով ավելի հաճախ են «հիվանդանում» չտաքացվող շենքերում (եկեղեցիներ, թանգարաններ և այլն) պահվող անագե իրերը՝ հին երգեհոններ, ամանեղեն, զարդեր և այլն։
=== Հետաքրքիր փաստեր ===
[[1912]] թվականին կործանվել է անգլիացի բևեռախույզ Ռ. Սկոտի անտարկտիկական արշավախումբը, որովհետև նավը մնացել էր առանց վառելանյութի<ref>{{cite news|url=http://www.straightdope.com/columns/read/2764/napoleon-complex|title=Оловянная чума погубила армию Наполеона|date=2 мая 2008|publisher=|accessdate=2014-11-6}}</ref> ։ Հեղուկ վառելանյութը պահված էր անագով զոդված անոթներում, իսկ անագը սաստիկ ցրտերից «հիվանդացել», փոշիացել էր, և վառելիքը լցվել էր [[ծով]]ը։
«Անագի ժանտախտը» կոչվում է նաև «անագի թանգարանային հիվանդություն», որովհետև դրանով առավել հաճախ «հիվանդանում» են չջեռուցվող շենքերում պահվող անագե իրերը։ Տվյալ երևույթը կանխելու համար սպիտակ անագին ավելացնում են բիսմուտ, [[կապար]] և [[անտիմոն]], որոնք կտրուկ դանդաղեցնում են անագի այդ վտանգավոր փոխարկումը։
== Իզոտոպներ ==
Բնական անագը բաղկացած է <sup>112</sup>Տո (0,95%), <sup>114</sup>Տո (0,65%), <sup>115</sup>Sո (0,34%), <sup>116</sup>Տո (14,24%), <sup>117</sup>Տո (7,57%), <sup>118</sup>Տո (24,01%), <sup>119</sup>Տո (8,58%), <sup>120</sup>Տո (32,97%), <sup>122</sup>Տո (4,71%) և <sup>124</sup>Տո (5,98%) [[իզոտոպներ]]ից։ Վերջին իզոտոպը թույլ ռադիոակտիվ է (T<sub>1/2</sub>=10<sup>7</sup> տարի)։ Արհեստական ռադիոակտիվ իզոտոպներից կարևոր են՝ <sup>113</sup>Տո (T<sub>1/2</sub>=118 օր), 11*>Տո (1ւ/2=175 օր) և ւշՅՏո (7ւ/շ = 136 օր)։
Բնական անագը կազմված է ստաբիլ [[նուկլիդ]]ներից հետևյալ ատոմային թվերով՝ 112 (կազմում է զանգվածի 0.096%-ը), 114 (0.66%), 115 (0.35%), 116 (14.3%), 117 (7.61%), 118 (24.03%), 119 (8.58%), 120 (32.85%), 122 (4.72%) և մեկ թույլ ռադիոակտիվ նուկլիդից՝ <sup>124</sup>Sn (5.94%)։
== Կիրառություն ==
*Անագն օգտագործվում է պահածոների [[երկաթ]]ե տուփերի անագապատման, [[զոդանյութեր]], համաձուլվածքներ պատրաստելու համար։ Այս մետաղի հակակոռոզիային հատկությամբ է պայմանավորված առարկաների, ամանեղենի, ժապավենների, մետաղալարերի պատումն անագի բարակ շերտով։ Յուրաքանչյուր ռադիոսխեմայում կարելի է տեսնել հարյուրավոր հպակներ, որոնք անագե [[զոդանյութ]]ի փոքրիկ սառած կաթիլներ են և իրար են միացնում մանրամասերն ու հոսանքի լավ [[հաղորդիչներ]] են։
*[[Հայաստան]]ում անագի երևակումներ կան [[Սևանի ավազան]]ում, [[Հրազդան]]ի և [[Ստեփանավան]]ի շրջաններում։ Անագի փոշին թունավոր է և առաջացնում է ստանոզ կոչվող հիվանդությունը։
*Նրանցից շատերը օգտագործվում են որպես պոլիվինիլքլորիդի կայունացուցիչներ, [[կաուչուկներ]]ի հակաօքսիդներ և [[կատալիզատորներ]]՝ պոլիուրետանների ստացման համար, ինչպես նաև թղթի արդյունաբերության և անասնաբուժության մեջ։
*Անագը օգտագործվում է պահածոների տուփերի համար երկաթի անագապատված սպիտակ թիթեղներ (արտադրվող անագի 40%), զոդանյութեր, տպագրական և գնդառանցքակալային համաձուլվածքներ, անագապղինձ և այլն պատրաստելու համար.<ref>{{cite news|url=http://lenta.ru/news/2013/11/22/stalene/|title=Станен стал конкурентом графена|date=22 ноября 2013|publisher=Lenta.ru|accessdate=2013-11-24}}</ref><ref>{{cite news|url=https://www6.slac.stanford.edu/news/2013-11-21-tin-super-material-stanene.aspx|title=Will 2-D Tin be the Next Super Material? Theorists Predict New Single-Layer Material Could Go Beyond Graphene, Conducting Electricity with 100 Percent Efficiency at Room Temperature|date=2013-11-21|publisher=SLAC|accessdate=2013-11-24}}, по материалам Yong Xu et al., Physical Review Letters, 27 Sept 2013 (10.1103/PhysRevLett.111.136804)</ref>
<center>
<gallery>
Տող 369 ⟶ 351՝
{{Անագի միացություններ}}
{{ՀՍՀ}}
[[Կատեգորիա:Թեթև մետաղներ]]
[[Կատեգորիա:Անագ]]
| |||