«Դիցաբանություն»–ի խմբագրումների տարբերություն

Նախնադարյան մի շարք ժայռապատկերներում խորհրդանշված են մարդկանց աշխարհըմբռնումները՝ արտահայտված մարդակերպ աստվածների, զանազան երևակայական ու իրական կեդանիների և նշանների ձևով։ ժայռապատկերներում արտաևայտված դիցաբանական-կոսմոգոնիական բնույթի գաղափարները զարգացել են հայկական դիցաբանության մեջ։ Իսկ Առաջավոր [[Ասիա]]յում և Եգեյան երկրնևրում տարածված մայրաստվածության գաղափարը առավել զարգացում է ապրևլ հայկական ամենասիրված դիցուհու՝ Անահիտի պաշտամունքում։ Հայաստանի հնագույն ժամանակներին են վերաբերում նաև ձկնակերպ քարակոթողները՝ «Վիշապները», որոնք արտահայտել են կամ ջրի ու ոռոգման (գուցե նաև հողագործության ու պտղաբերության) գաղափար, կամ, ըստ Մ․ Աբեղյանի, նվիրված են եղել ջրի աստվածությանը՝ Աստղիկ դիցուհուն։

== Ուրարտական դիցաբանություն ==

== Հայկական դիցաբանության աստվածները ==

Հայկական սատկածներից յուրաքանչյուրն ունեցել է իր ուրույն տեղև ու դերը, մարմնավորել բնության և հասարակության այս կամ այն երևույթը։ Այսպես, եթե Արամազդը հայկական դիցաբանի գերագույն աստվածն է» աստվածների (Անահիտի, Նանեի, Միհրի) հայրը, երկնքի և երկրի արարիչը, լիություն, բարություն ու արիություն պարգնողը, ապա Անահիտը արգասավորության և պտղաբերությաև աստվածուհին է,- <... փառք ազգիս մերոյ և կեցուցիչ, զոր և թագաւորք ամևնայն պատուեն,․․․ որ է մայր ամենայն զգաստութեանց, բարերար ամենայն մարդկան բնութեան․․․» ([[Ագաթանգեղոս]], Պատմութիւն Հայոց, [[Տփխիս]], 1909, էջ 31), Վահագնը աստվածն է ամպի և ամպրոպի (կայծակի), Տիրը՝ գրի ու դպրության։ Որոշ ուսումնասիրողներ հիշատակում են նաև Ամանորի՝ Նոր տարվա աստծո, ասորական ծագում ունեցող Բարշամի և անհայտ ծագմամբ, անորոշ նշանակությամբ աստվածների՝ Գիսանեի ն Դեմետրի մասին։ Հելլենական մշակույթի տարածման և դրա հետ ուևեցած փոխազդեցության շնորհիվ հայկական դիցաբանը հելլենացվել է հայոց թագավոր Արտաշեսը Ասիայից և Հելլադայից Հայաստան է ուղարկել Արևելքի , Հերակլեսի, Ապոլլոնի, Դիոսի ([[Զևս]]ի), Արեսի և հունական այլ աստվածների արձաններ։ Կատարվել է հելլեն և հայկական աստվածների համադրում։ Արամազդը նույնացվել է հուն․ Զևսին, Անահիտը՝ Արտեմիսին, [[Միհր]]ը՝ Հեփեստոսին, Վահագնը Հերակլեսին (նաև Ապոլլոևին), Աստղիկը՝ Աֆրոդիտեին։ Հունական աստվածների արձանները տեղադրվել են հայկական համապատասխան աստվածներին նվիրված մեհյաններում (Զևսի արձանը կանգնեցվել է Անի ամրոցում, Արտեմիսինը՝ Երիզայոլմ և այլն)։ Սակայն հայկական և հունական աստվածներն իրենց դերով ու նշանակությամբ չէին կարող կատարելապես նույնացվել և չնույնացվեցին։ Հայկական աստվածներն իրենց զարգացման ընթացքում ձեռք էին բևրել ազգային, պաշտամունքային յուրօրինակ ու ինքնուրույն հատկանիշներ։ Հեթանոս հայերն աստվածներին նվիրել եև հատուկ տոներ, նրանց համար կառուցել տաճարներ, զոհաբերել կենդանիներ։ Նրանց անուններով են կոչվել որոշ տեղանուններ և հայկական հեթաևոսական տոմարի ամիսներ ու օրեր (6-րդ ամիսը կոչվել է Արա, օրերից 8-րդը՝ Միհր, 15-րդը՝ Արամազդ, 19-րդը՝ Անահիտ և այլն)։ Հայաստանում, քրիստոնեության տարածման շրջանում, դիցաբանության հոգևոր և նյութական արժեքները ոչնչացվել են։ Այդ պատճառով հայկական աստվածներին նվիրված արձանները և քանդակները, նրանց պատկանող այլ արժեքներ (բացի Անահիտին վերագրվող պղնձաձույլ արձանի գլխից և նրա պատկերով հելլենիստական շրջանի մի մեդալիոնից), ինչպես նաև տաճարները, բագինները (բացի Գաոնիի վերականգնած ևեթանոսական տաճարի, որը հավանաբար նվիրված է եղել Միհրին) չեն պահպանվել։ Այսպիսի պայմաններում մեծ նշանակություն է ստանում համեմատական մոտեցումը։ Ուսումնասիրողնեբի կարծիքով Կոմագենեի [[Նեմրութ լեռ]]ան սրբաանդրիները և աստվածների արձանները, որոնք պահպանվել են, կարող են գաղափար տալ հայկական սրբատեղիների և սատկածների մասին։ Այսպես, Կոմմագենեի՝ գլխավոր աստվածը՝ Օրոմազդը (հայկ․ Արամագդը), Համադրված է հունական Զևսին, Արտագենսը (հայկական Վահագնը)՝ Հերակլեսին։ Հայկական առասպելներում, զրույցներում և գրավոր աղբյուրներում բացի անձնավորված, մարդակերպ ասէովածներից հիշատակվում ևն նաև զանազան մտացածին, երևակայական էակներ՝ հրեշներ (Վիշապ, Շահպետ, Շուտիկ, Պայ, Պարիկ, Տուշկապարիկ), բանական և հոգեղեն էակներ, չար ու բարի ոգիներ (Հարալեզ, Քաջ, Հավերժահարս, Թուխս, Խաժակ, Ալ, Առնակ), որոնք անշուշտ մտել են հայկական դիցաբանական ըմբռնումների մեջ։