«Գերճնշում»–ի խմբագրումների տարբերություն

{{Ընտրյալ հոդված}}

{{այլ կիրառումներ|Ճնշում (այլ կիրառումներ)}}

'''Գերճնշում''' կամ '''արյան բարձր ճնշում''', հաճախ կոչվում է նաև '''զարկերակային գերճնշում''', խրոնիկական [[հիվանդություն]], որի դեպքում [[զարկերակ]]ներում [[արյան ճնշում]]ը բարձրանում է<ref name=JNC7/>։ Այս վիճակը սրտից «պահանջում» է սովորականից ավելի մեծ ջանքեր գործադրել՝ արյունը դեպի արյունատար անոթներ մղելու համար։ Արյան ճնշումը գնահատվում է երկու ցուցանիշերով՝ [[սիստոլա|սիստոլիկ]] և [[դիաստոլա|դիաստոլիկ]] ճնշումներով, որոնք իրենցից ներկայացնում են սրտամկանի վիճակը՝ կծկված (սիստոլա) կամ թուլացած (դիաստոլա)։ Հանգստի վիճակում արյան նորմալ սիստոլիկ ճնշումը 100–140 մմ ս․ս․ սահմաններում է (վերին ցուցանիշ), դիաստոլիկ ճնշումը՝ 60–90 մմ ս․ս․ սահմաններում (ստորին ցուցանիշ)։ Զարկերակային գերճնշում համարվում է արյան ճնշման կայուն կերպով բարձրացումը 140/90 մմ ս․ս․ և ավելի բարձր։

 

Գերճնշումը [[ինսուլտ]]ի, [[սրտամկանի ինֆարկտ]]ի, [[սրտային անբավարարություն|սրտային անբավարարության]], զարկերակների [[անևրիզմա]]ների (օրինակ՝ [[աորտայի անևրիզմա]]յի), [[ծայրամասային զարկերակների հիվանդություններ]]ի գլխավոր ռիսկի գործոնը և [[երիկամների խրոնիկ հիվանդություն]]ների պատճառ է։ Զարկերակային ճնշման նույնիսկ չափավոր բարձրացումը կապվում է կյանքի սպասվող տևողության ({{lang-en|life expectancy}}) կրճատման հետ։ Սննդակարգի և կենսակերպի փոփոխությունները կարող են բարելավել արյան ճնշումը և իջեցնել նրա հետ կապված բարդությունների վտանգը, սակայն կենսակերպի փոփոխության ոչ արդյունավետ լինելու դեպքում հաճախ դեղորայքային բուժման կարիք է լինում։

 

Գերճնշումը հազվադեպ է ուղեկցվում որևէ ախտանիշով և սովորաբար այն հայտնաբերվում է ծրագրված բժշկական հետազոտությունների (սկրինինգ) միջոցով կամ առողջական այլ խնդրի պատճառով բուժօգնության դիմելու արդյունքում։ Արյան բարձր ճնշում ունեցողների մի մասը նշում են [[գլխացավ]] (հատկապես ծոծրակային շրջանում և առավոտյան ժամերին), ինչպես նաև [[գլխապտույտ]], ականջներում խշշոցի զգացողություն, տեսողական խանգարումներ կամ [[ուշագնացություն]]<ref name=Fisher2005>{{cite book |author=Fisher ND, Williams GH |editor=Kasper DL, Braunwald E, Fauci AS, ''et al.'' |title=Harrison's Principles of Internal Medicine|edition=16th |year=2005 |publisher=McGraw-Hill |location=New York, NY |isbn=0-07-139140-1 |pages=1463–81 |chapter=Hypertensive vascular disease}}</ref>։ Սակայն այս ախտանիշերն ավելի շատ կապված են ուղեկցող տագնապային վիճակի հետ, քան թե արյան բարձր ճնշման<ref name=Stress2012/>։

 

[[Բժշկական զննում|Բժշկական զննման]] ժամանակ գերճնշման առկայության մասին կարելի է մտածել [[ցանցենու գերճնշումային ախտահարում|ցանցենու գերճնշումային ախտահարման]] (հիպերտենզիվ ռետինոպաթիա) առկայության դեպքում, որը հայտնաբերվում է [[ակնադիտակ]]ի (օֆթալմոսկոպ) օգնությամբ [[ակնահատակ]]ի զննման միջոցով<ref name=Wong2007>{{cite journal |author=Wong T, Mitchell P |title=The eye in hypertension |journal=Lancet |volume=369 |issue=9559 |pages=425–35 |year=2007 |month=փետրվար|pmid=17276782 |doi=10.1016/S0140-6736(07)60198-6}}</ref>։ Ընդունված մոտեցման համաձայն ցանցենու գերճնշումային ախտահարման հետևանքով առաջացած փոփոխությունների չորս աստիճան են տարբերում՝ I–IV, սակայն աստիճանները միմյանցից տարբերակելը երբեմն կարող է դժվար լինել<ref name=Wong2007/>։ Ակնադիտման (օֆթալմոսկոպիա) արդյունքում ստացված տվյալները կարող են նաև ցույց տալ, թե հիվանդի մոտ որքան ժամանակ է առկա արյան բարձր ճնշումը<ref name=Fisher2005/>։

 

{{Հիմնական|Երկրորդային գերճնշում}}

Որոշ լրացուցիչ նշաններ կարող են վկայել երկրորդային գերճնշման առկայության մասին, այսինք ճնշման բարձրացում, որի պատճառը հանդիսանում է որևէ հիվանդություն, ինչպիսին կարող են լինել [[երիկամների հիվանդություններ]]ը կամ [[ներզատական համակարգի հիվանդություններ]]ը։ Օրինակ՝ կենտրոնական կամ [[որովայնային ճարպակալում]]ը, [[գլյուկոզայի հանդեպ ընկալունակության խանգարում]]ը, [[լուսնանման դեմք]]ը, «ցլի կուզը» (ճարպի կուտակումը պարանոցի հետին մակերեսին) և բոսորագույն զոլերը վկայում են [[Կուշինգի համախտանիշ]]ի մասին<ref name=ABC>{{cite book |author=O'Brien, Eoin; Beevers, D. G.; Lip, Gregory Y. H. |title=ABC of hypertension |publisher=BMJ Books |location=Լոնդոն |year=2007 |pages= |isbn=1-4051-3061-X |oclc= |doi= |accessdate=}}</ref>։ Վահանագեղձի հիվանդությունները և [[ակրոմեգալիա]]ն նույնպես կարող են առաջացնել ճնշման բարձրացում և ունեն բնորոշ ախտանիշեր և նշաններ<ref name="ABC" />։ Աուսկուլտացիայի ժամանակ որովայնային աղմուկը կարող է հուշել երիկամային զարկերակի նեղացման առկայության մասին, իսկ ստորին վերջույթներում արյան ճնշման իջեցումը և/կամ ազդրային զարկերակի վրա անոթազարկի բացակայությունը կամ ուշացումը կարող են լինել [[աորտայի կոարկտացիա]]յի (աորտայի սկզբնամասի նեղացում) ժամանակ։ Անկայուն կամ նոպայանման գերճնշումը՝ զուգակցված գլխացավի, սրտխփոցի, գունատության և քրտինքի հետ պետք է առաջացնի [[ֆեոխրոմոցիտոմա]]յի կասկած<ref name="ABC" />։

 

{{Հիմնական|Գերճնշումային կրիզ}}

Արյան ճնշման կտրուկ բարձրացումը (սիստոլիկ ճնշումը՝ 180 և ավելի, դիաստոլիկը՝ 110 և ավելի) կոչվում է «գերճնշումային կրիզ», քանի որ այս մակարդակից բարձր արյան ճնշման դեպքում առաջանում է բարդությունների առաջացման վտանգ։ Արյան այսպիսի ճնշման դեպքում հնարավոր է ոչ մի ախտանիշեր չլինեն, սակայն որոշ դեպքերում գրանցվում են գլխացավ (22% դեպքերում)<ref>{{cite journal |author=Papadopoulos DP, Mourouzis I, Thomopoulos C, Makris T, Papademetriou V |title=Hypertension crisis |journal=Blood Press. |volume=19 |issue=6 |pages=328–36 |year=2010 |month=դեկտեմբեր |pmid=20504242 |doi=10.3109/08037051.2010.488052 |url=}}</ref> և գլխապտույտ<ref name=Fisher2005/>։ Գերճնշումային կրիզի հետ կապված այլ ախտանիշերից են՝ տեսողական խանգարումները, հևոցը՝ սրտային անբավարարության պատճառով կամ ինքնազգացողության ընդհանուր վատացումը՝ երիկամային անբավարարության պատճառով<ref name="ABC" />։ Գերճնշումային կրիզով անձանց մեծ մասի մոտ առկա է ճնշման պարբերաբար բարձրացում, սակայն որոշակի դրդիչ գործոններ, հնարավոր է առաջացնեն ճնշման կտրուկ բարձրացում<ref name=Marik2007>{{cite journal |author=Marik PE, Varon J |title=Hypertensive crises: challenges and management |journal=Chest |volume=131 |issue=6 |pages=1949–62 |year=2007 |month=հունիսի |pmid=17565029 |doi=10.1378/chest.06-2490 |url=http://chestjournal.chestpubs.org/content/131/6/1949.long}}</ref>։

«Գերճնշումային անհետաձգելի վիճակ» ({{Lang-en|''hypertensive emergency''}}), նախկինում՝ «չարորակ գերճնշում», ախտորոշվում է, երբ կան մեկ կամ ավելի օրգանների՝ արյան ճնշման բարձրացման հետևանքով ուղղակիորեն վնասման նշաններ։ Մասնավորապես՝ [[գլխուղեղի գերճնշումային ախտահարում]] (հիպերտենզիվ էնցեֆալոպաթիա), որն առաջանում է ուղեղանյութի այտուցի ու ֆունկցիայի խանգարման արդյունքում և բնորոշվում է գլխացավով և գիտակցության խանգարումով (գիտակցության մթագնում կամ քնկոտություն)։ Աչքի ցանցենու պտկիկի այտուցը և/կամ ակնահատակի արյունազեղումն ու արտաքիրտի (էքսուդատ) առկայությունը թիրախ օրգանի վնասման մեկ այլ նշան է։ [[Հետկրծոսկրային ցավ]]ը կարող է վկայել [[սուր կորոնար համախտանիշ|սրտամկանի վնասման]] (ինչը կարող է հարաճել մինչև [[սրտամկանի ինֆարկտ]]), երբեմն նաև՝ [[աորտայի շերտազատում|աորտայի շերտազատման]] մասին ([[աորտա]]յի ներքին շերտի պատռվածք)։ [[Հևոց]]ը, հազը և արյան հետքերով խորխի առկայությունը [[թոքերի այտուց]]ին բնորոշ նշաններ են, ինչը թոքերի հյուսվածքի լցվածությունն է հեղուկով՝ [[ձախ փորոքային անբավարարություն|ձախ փորոքային անբավարարության]] հետևանքով, երբ սրտի ձախ փորոքը ի վիճակի չէ համարժեք քանակի արյուն արտամղել թոքերից դեպի մեծ շրջանառության զարկերակային համակարգ<ref name=Marik2007/>։ Կարող է զարգանալ նաև երիկամների ֆունկցիայի արագ խանգարում և մանր արյունատար անոթների ախտահարման հետևանքով զարգացած արյունալուծական սակավարյունություն (միկրոանգիոպաթիկ հեմոլիտիկ անեմիա)<ref name=Marik2007/>։ Այսպիսի իրավիճակներում պարտադիր է արագ կերպով իջեցնել արյան ճնշումը, որպեսզի օրգանների վնասումը չշարունակվի<ref name=Marik2007/>։ «Գերճնշումային շտապ վիճակ»–ների ({{Lang-en|''hypertensive urgency''}}) դեպքում, երբ չկան թիրախ օրգանների վնասման նշաններ, արյան ճնշման շատ արագ իջեցումը հիմնավորված չէ և կարող է վտանգավոր լինել<ref name="ABC" />։ «Գերճնշումային շտապ վիճակ»-ների դեպքում նախընտրելի է դեղահաբերով արյան ճնշումը աստիճանաբար կարգավորել 24–ից 48 ժամվա ընթացքում<ref name=Marik2007/>։

 

Հղիների շուրջ 8–10%–ի մոտ հայտնաբերվում է ճնշման բարձրացում<ref name="ABC" />։ Հղիության ընթացքում գերճնշում ունեցող կանանց մեծ մասը մինչև հղիությունն ունենում է առաջնային գերճնշում, սակայն հղիության ընթացքում արյան բարձր ճնշումը կարող է լինել [[պրեէկլամպսիա]]յի առաջին նշանը, որն իրենից ներկայացնում է հղիության երկրորդ կեսի ընթացքում և հետծննդաբերական շրջանում հանդիպող բավականին լուրջ վիճակ<ref name="ABC" />։ Պրեէկլամպսիան բնութագրովում է արյան ճնշման բարձրացումով և մեզի մեջ սպիտակուցների առկայությամբ (պրոտեինուրիա)<ref name="ABC" />։ Այն հանդիպում է հղիությունների 5%–ի դեպքում և [[մայրական մահացություն|մայրական մահացության]] բոլոր դեպքերի շուրջ 16%–ի պատճառն է հանդիսանում<ref name="ABC" />։ Պրեէկլամպսիան նաև կրկնապատկում է [[շուրջծննդյան մահացություն|շուրջծննդյան (պերինատալ) մահացության]] վտանգը<ref name="ABC" />։ Սովորաբար պրեէկլամպսիան չի դրսևորվում որևէ ախտանիշով և այն հայտնաբերվում է ծրագրված հետազոտությունների միջոցով։ Եթե պրեէկլամպսիան ընթանում է ախտանիշերով, ապա ամենահաճախներից են՝ գլխացավը, տեսողական խանգարումները (հաճախ՝ «առկայծումների» ձևով), փսխումը, էպիգաստրալ շրջանի ցավը և այտուցների առաջացումը։ Պրեէկլամպսիան կարող է երբեմն անցնել կյանքի համար վտանգավոր վիճակի՝ [[էկլամպսիա]]յի, որը «գերճնշումային անհետաձգելի վիճակ» է և կարող է առաջացնել մի քանի լուրջ բարդություններ, որոնցից են՝ [[կուրություն|տեսողության կորուստը]], [[գլխուղեղի այտուց]]ը, ցնցումները, [[երիկամային անբավարարություն]]ը, [[թոքերի այտուց]]ը և [[տարածուն ներանոթային մակարդում]]ը (արյան մակարդման խանգարում)<ref name="ABC" /><ref name="urlHypertension and Pregnancy: eMedicine Obstetrics and Gynecology">{{cite web |url=http://emedicine.medscape.com/article/261435-overview |title=Hypertension and Pregnancy |author=Gibson, Paul |coauthors= |date=հուլիս 30, 2009 |work=eMedicine Obstetrics and Gynecology |publisher=Medscape |pages= |accessdate=2009 թ․ հունիսի 16}}</ref>։

 

Աճի դանդաղեցումը, ցնցումները, դյուրագրգռությունը, աշխուժության բացակայությունը և [[նորածինների շնչառական–դիստրես համախտանիշ|շնչառության դժվարեցումը]]<ref name="urlHypertension: eMedicine Pediatrics: Cardiac Disease and Critical Care Medicine">{{cite web |url=http://emedicine.medscape.com/article/889877-overview |title=Hypertension |author=Rodriguez-Cruz, Edwin |coauthors=Ettinger, Leigh M |date=April 6, 2010 |work=eMedicine Pediatrics: Cardiac Disease and Critical Care Medicine |publisher=Medscape |pages= |accessdate=2009 թ․ հունիսի 16}}</ref> նորածինների և կրծքի տարիքի երեխաների մոտ կարող է կապված լինել ճնշման բարձրացման հետ։ Մանկահասակ և նախադպրոցական տարիքի երեխաների մոտ գերճնշումը կարող է լինել գլխացավի, անբացատրելի դյուրագրգռության, հոգնածության, աճի դանդաղեցման, տեսողության սրության իջեցման, քթային արյունահոսության և Բելի կաթվածի (դիմային նյարդի կաթվածի տարատեսակ) պատճառ<ref name="urlHypertension: eMedicine Pediatrics: Cardiac Disease and Critical Care Medicine"/><ref name=Dionne/>։

 

{{Հիմնական|Էսենցիալ գերճնշում}}

Առաջնային (էսենցիալ) գերճնշումը ամենահաճախ հանդիպող տեսակն է, որը կազմում է գերճնշման բոլոր դեպքերի 90–95%<ref name="pmid10645931"/>։ Գրեթե բոլոր ժամանակակից հասարակություններում տարիքի հետ արյան ճնշումը բարձրանում է, համապատասխանաբար բարձրանում է նաև գերճնշման զարգացման վտանգը<ref>{{cite journal|last=Vasan|first=RS|coauthors=Beiser, A, Seshadri, S, Larson, MG, Kannel, WB, D'Agostino, RB, Levy, D|title=Residual lifetime risk for developing hypertension in middle-aged women and men: The Framingham Heart Study|journal=JAMA: the Journal of the American Medical Association|date=2002-02-27|volume=287|issue=8|pages=1003–10|pmid=11866648|doi=10.1001/jama.287.8.1003}}</ref>։ Գերճնշումը գեներով պայմանավորված և արտաքին միջավայրում առկա գործոնների համալիր ազդեցության արդյունք է։ Հայտնաբերվել են մի շարք հաճախ հանդիպող [[գեն]]երի տեսակներ, որոնք ունեն թույլ ազդեցություն արյան ճնշման վրա<ref name="pmid21909115">{{cite journal|author=Ehret GB |title=Genetic variants in novel pathways influence blood pressure and cardiovascular disease risk |journal=Nature |volume=478 |issue=7367 |pages=103–9 |year=2011 |month=հոկտեմբեր|pmid=21909115 |doi=10.1038/nature10405 |author-separator=, |author2=Munroe PB |author3=Rice KM|display-authors=3 |last4=Bochud |first4=Murielle |last5=Johnson |first5=Andrew D. |last6=Chasman|first6=Daniel I. |last7=Smith |first7=Albert V. |last8=Tobin |first8=Martin D. |last9=Verwoert|first9=Germaine C. |pmc=3340926}}</ref>, ինչպես նաև որոշ հազվադեպ հանդիպող գեներ, որոնք արյան ճնշման վրա ունեն զգալի ազդեցություն<ref>{{cite journal|last=Lifton|first=RP|coauthors=Gharavi, AG, Geller, DS|title=Molecular mechanisms of human hypertension|journal=Cell|date=2001-02-23|volume=104|issue=4|pages=545–56|pmid=11239411|doi=10.1016/S0092-8674(01)00241-0}}</ref>։ սակայն գերճնշման գենետիկական հիմունքները դեռևս քիչ են պարզաբանված։ Կան մի քանի արտաքին գործոններ, որոնք ազդում են արյան ճնշման վրա։ Արյան ճնշումն իջեցնող կենսակերպի գործոններից են՝ [[կերակրի աղ]]ի քիչ օգտագործումը<ref>{{cite journal|last=He|first=FJ|coauthors=MacGregor, GA|title=A comprehensive review on salt and health and current experience of worldwide salt reduction programmes|journal=Journal of Human Hypertension|date=2009 Jun|volume=23|issue=6|pages=363–84|pmid=19110538|doi=10.1038/jhh.2008.144}}</ref>, մրգերի շատ և յուղալի սննդի քիչ օգտագործումը (գերճնշումը կանխող սննդակարգ), [[Ֆիզիկական վարժություն|ֆիզիկական վարժանքները]]<ref name="pmid16508562">{{cite journal |author=Dickinson HO |title=Lifestyle interventions to reduce raised blood pressure: a systematic review of randomized controlled trials |journal=J. Hypertens. |volume=24 |issue=2 |pages=215–33 |year=2006 |month=փետրվար |pmid=16508562|doi=10.1097/01.hjh.0000199800.72563.26 |author-separator=, |author2=Mason JM |author3=Nicolson DJ|display-authors=3 |last4=Campbell |first4=Fiona |last5=Beyer |first5=Fiona R |last6=Cook |first6=Julia V |last7=Williams |first7=Bryan |last8=Ford |first8=Gary A}}</ref>, քաշի նվազեցումը<ref name=HaslamJames>{{cite journal |author=Haslam DW, James WP |title=Obesity |journal=Lancet |volume=366|issue=9492 |pages=1197–209 |year=2005 |pmid=16198769 |doi=10.1016/S0140-6736(05)67483-1}}</ref> և [[ալկոհոլ]]ի օգտագործման սահմանափակումը<ref>{{cite journal | author = Whelton PK | year = 2002 |title = Primary prevention of hypertension:Clinical and public health advisory from The National High Blood Pressure Education Program | url = | journal = JAMA | volume = 288 | issue = 15| pages = 1882–8 |doi = 10.1001/jama.288.15.1882 | pmid = 12377087 | author-separator = , | author2 = He J | author3 = Appel LJ | author4 = Cutler JA | author5 = Havas S | author6 = Kotchen TA | display-authors = 6 | last7 = Roccella | first7 = EJ | last8 = Stout | first8 = R | last9 = Vallbona | first9 = C }}</ref>։ Ըստ երևույթին սթրեսը համեմատաբար փոքր դեր է խաղում<ref name=Stress2012>{{cite journal|last=Marshall|first=IJ|coauthors=Wolfe, CD; McKevitt, C|title=Lay perspectives on hypertension and drug adherence: systematic review of qualitative research.|journal=BMJ (Clinical research ed.)|date=2012 հուլիս 9|volume=345|pages=e3953|pmid=22777025|pmc=3392078}}</ref> հատուկ հանգստացնող մեթոդների կիրառման դեպքում, որոնց արդյունավետությունը սակայն ապացուցված չէ<ref name=Relax2006>{{cite journal|last=Dickinson|first=HO|coauthors=Mason, JM; Nicolson, DJ; Campbell, F; Beyer, FR; Cook, JV; Williams, B; Ford, GA|title=Lifestyle interventions to reduce raised blood pressure: a systematic review of randomized controlled trials.|journal=Journal of hypertension|date=2006 Feb|volume=24|issue=2|pages=215-33|pmid=16508562|doi=10.1097/01.hjh.0000199800.72563.26}}</ref>։ Այլ գործոնների հնարավոր դերը, ինչպիսիք են՝ [[կոֆեին]]ի օգտագործումը<ref>{{cite journal|last=Mesas|first=AE|coauthors=Leon-Muñoz, LM; Rodriguez-Artalejo, F; Lopez-Garcia, E|title=The effect of coffee on blood pressure and cardiovascular disease in hypertensive individuals: a systematic review and meta-analysis.|journal=The American journal of clinical nutrition|date=2011 Oct|volume=94|issue=4|pages=1113-26|pmid=21880846|doi=10.3945/ajcn.111.016667}}</ref> և [[Վիտամին D|D վիտամինի պակասը]]<ref>{{cite journal |author=Vaidya A, Forman JP |title=Vitamin D and hypertension: current evidence and future directions |journal=Hypertension |volume=56 |issue=5 |pages=774–9 |year=2010|month=նոյեմբեր |pmid=20937970 |doi=10.1161/HYPERTENSIONAHA.109.140160 |url=}}</ref>, հստակ չէ։ Համարվում է, որ [[ինսուլին]]ի հանդեպ կայունությունը, որը հաճախ է հանդիպում ավելորդ քաշի դեպքում և [[նյութափոխանակային համախտանիշ|X համախտանիշի]] (կամ [[նյութափոխանակային համախտանիշ]]) մաս է կազմում, նույնպես նպաստում է գերճնշման զարգացմանը<ref name="pmid12364344">{{cite journal |author=Sorof J, Daniels S |title=Obesity hypertension in children: a problem of epidemic proportions |journal=Hypertension |volume=40 |issue=4|pages=441–447 |year=2002 |month=հոկտեմբեր|pmid=12364344 |doi= 10.1161/01.HYP.0000032940.33466.12|url=http://hyper.ahajournals.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=12364344 |accessdate=2009 թ․ հունիսի 3}}</ref>։ Վերջերս կատարված ուսումնասիրությունները նաև ցույց տվեցին, որ կյանքի վաղ ժամանակաշրջանում ազդած գործոնները (օրինակ՝ ցածր քաշը ծնվելու ժամանակ, հղիության ընթացքում մոր ծխելը և կրծքով հազվադեպ սնվելը) կարող են լինել ռիսկի գործոն՝ հասուն տարիքում էսենցիալ գերճնշման համար<ref name = "Lawlor 2005">{{cite journal|last=Lawlor|first=DA|coauthors=Smith, GD|title=Early life determinants of adult blood pressure|journal=Current opinion in nephrology and hypertension|date=2005 May|volume=14|issue=3|pages=259–64|pmid=15821420|doi=10.1097/01.mnh.0000165893.13620.2b}}</ref>, սակայն այս ամենը բացատրող մեխանիզմը դեռևս պարզաբանված չէ<ref name = "Lawlor 2005"/>։

 

{{Հիմնական|Երկրորդային գերճնշում}}

Երկրորդային գերճնշումը ունի որոշակի պատճառներ, որոնք կարելի է հայտնաբերել։ Գերճնշման երկրորդային պաճառներից ամենահաճախ հանդիպողը երիկամների հիվանդություններն են<ref name="ABC" />։ Գերճնշումը կարող է լինել նաև ներզատական տարբեր խանգարումների հետևանք, ինչպիսիք են՝ [[Կուշինգի համախտանիշ]]ը, [[վահանագեղձի գերֆունկցիա]]ն (հիպերթիրոիդիզմ), [[վահանագեղձի թերֆունկցիա]]ն (հիպոթիրոիդիզմ), [[ակրոմեգալիա]]ն, Կոննի համախտանիշը կամ [[հիպերալդոստերոնիզմ]]ը, [[հարվահանագեղձի գերֆունկցիա]]ն (հիպերպարաթիրոիդիզմ) և [[ֆեոխրոմոցիտոմա]]ն<ref name="ABC" /><ref>Dluhy RG, Williams GH. Endocrine hypertension. In: Wilson JD, Foster DW, Kronenberg HM, eds. Williams Textbook of Endocrinology. 9th ed. Philadelphia, Pa: WB Saunders; 1998:729-49</ref> Երկրորդային գերճնշման այլ պատճառներից են՝ [[ճարպակալում]]ը (ավելորդ քաշ), շնչառության կանգը քնած ժամանակ ({{lang-en|sleep apnoea}}), [[հղիություն]]ը, [[աորտայի կոարկտացիա]]ն, [[մատուտակ]]ի չափից շատ օգտագործումը, որոշ դեղամիջոցներ, դեղաբույսեր և անօրինական թմրանյութեր<ref name="ABC" /><ref>{{cite journal |author=Grossman E, Messerli FH |title=Drug-induced Hypertension: An Unappreciated Cause of Secondary Hypertension |journal=Am. J. Med. |volume=125 |issue=1 |pages=14–22 |year=2012 |month=հունվար |pmid=22195528 |doi=10.1016/j.amjmed.2011.05.024 |url=}}</ref>։

 

{{Հիմնական|Գերճնշման ախտածագում}}

[[Պատկեր:Arterial pressure diagram hy.svg|մինի|աջից|350px|Զարկերակային ճնշման վրա ազդող գործոնները]]

Գերճնշման դեպքում ծայրամասային դիմադրության բարձրացումը բացատրող տարբեր մեխանիզմներ են առաջարկվել։ Մեծամասամբ տվյալները վկայում են երիկամների կողմից ջրաաղային կարգավորման խանգարման (մասնավորապես՝ խանգարումներ ներերիկամային [[ռենին–անգիոտենզինային համակարգ]]ում)<ref>{{cite journal |author=Navar LG |title=Counterpoint: Activation of the intrarenal renin-angiotensin system is the dominant contributor to systemic hypertension |journal=J. Appl. Physiol. |volume=109 |issue=6 |pages=1998–2000; discussion 2015 |year=2010 |month=դեկտեմբեր |pmid=21148349 |pmc=3006411 |doi=10.1152/japplphysiol.00182.2010a |url=}}</ref> և/կամ [[սիմպաթիկ նյարդային համակարգ]]ում խանգարումների առկայության մասին<ref>{{cite journal |author=Esler M, Lambert E, Schlaich M |title=Point: Chronic activation of the sympathetic nervous system is the dominant contributor to systemic hypertension |journal=J. Appl. Physiol. |volume=109 |issue=6 |pages=1996–8; discussion 2016 |year=2010 |month=դեկտեմբեր |pmid=20185633 |doi=10.1152/japplphysiol.00182.2010 |url=}}</ref>։ Այս մեխանիզմները միմյանց չեն բացառում և ամենայն հավանականությամբ երկուսն էլ դեր են խաղում էսենցիալ գերճնշման առաջացման ընթացքում։ Առաջարկվել է նաև այլ մեխանիզմ, ըստ որի գերճնշման ժամանակ ծայրամասային դիմադրության մեծացմանը և անոթների վնասմանը նպաստում են նաև [[էնդոթելային դիսֆունկցիա]]ն (անոթների ներքին մակերեսը ծածկող շերտի ֆունկցիայի խանգարում) և անոթներում բորբոքային գործընթացները<ref>{{cite journal |author=Versari D, Daghini E, Virdis A, Ghiadoni L, Taddei S |title=Endothelium-dependent contractions and endothelial dysfunction in human hypertension |journal=Br. J. Pharmacol. |volume=157 |issue=4 |pages=527–36 |year=2009 |month=հունիս |pmid=19630832 |pmc=2707964 |doi=10.1111/j.1476-5381.2009.00240.x |url=}}</ref><ref>{{cite journal |author=Marchesi C, Paradis P, Schiffrin EL |title=Role of the renin-angiotensin system in vascular inflammation |journal=Trends Pharmacol. Sci. |volume=29 |issue=7 |pages=367–74 |year=2008 |month=հուլիս|pmid=18579222 |doi=10.1016/j.tips.2008.05.003 |url=}}</ref>։

 

{| class="wikitable" style = "float: right; margin-left:15px; text-align:center; width:550px"

|-

Որոշվում է արյան շիճուկում [[կրեատինին]]ի մակարդակը, որպեսզի գնահատվի երիկամների հիվանդությունների առկայությունը, որոնք կարող են լինել գերճնշման ինչպես պատճառները այնպես էլ հետևանքները։ Միայն շիճուկի կրեատինինի որոշումը կարող է երիկամների կծիկներում ֆիլտրացիայի արագությունը իրականից ավելի բարձր գնահատել, այդ պատճառով էլ վերջին հանձնարարականները խորհուրդ են տալիս ֆիլտրացիայի արագությունը հաշվել կանխատեսող բանաձևերի օգնությամբ, որոնք բացի կրեատինինի մակարդակից, հաշվի են առնում նաև այլ գործոններ (օրինակ՝ տարիք, սեռ, ռասա և այլն)<ref name = JNC7 />։ Կծիկների ֆիլտրացիայի արագությունը կարող է հանդիսանալ երիկամների ֆունկցիայի գնահատման միջոց և կարող է օգտագործվել որոշ հակագերճնշումային դեղամիջոցների՝ [[երիկամներ]]ի վրա ունեցած կողմնակի ազդեցությունները գնահատվելու համար։ Մեզի ուսումնասիրությունը՝ սպիտակուցների հայտնաբերման նպատակով կիրառվում է որպես երիկամների հիվանդությունների հայտնաբերման երկրորդային ցուցանիշ։ Էլեկտրասրտագրային ([[էլեկտրակարդիոգրամ]]) ուսումնասիրությունը կատարվում է, որպեսզի պարզվի արյան բարձր ճնշման հետևանքով սրտի՝ «լարված» վիճակում գտնվելու փաստը։ Այս ուսումնասիրությունը նաև կարող է ցույց տալ սրտամկանի գերաճի (պատի հաստեցման) առկայությունը կամ նախկինում տեղի ունեցած փոքր խանգարումները, օրինակ՝ անախտանիշ ընթացքով սրտամկանի ինֆարկտները։ Կրծքավանդակի ռենտգեն հետազոտություն և/կամ էխոսրտագրություն ([[էխոկարդիոգրամ]]) նույնպես կարելի է կատարել՝ սրտի չափերի մեծացումը կամ սրտի տարբեր փոփոխությունները հայտնաբերելու նպատակով<ref name="ABC" />։

 

{| class="wikitable" style = "float: right; margin-left:15px; text-align:center"

|-

Գերճնշումը համարվում է «դիմակայուն» (ռեզիստենտ), եթե դեղամիջոցների օգտագործումը չի նվազեցնում արյան ճնշումը մինչև նորմալ մակարդակներ<ref name="JNC7"/>։

 

[[Նորածին]]ների մոտ գերճնշումը հազվադեպ է, պատահում է 0.2–ից մինչև 3 տոկոսի մոտ․ սովորաբար առողջ նորածինների մոտ պարտադիր կերպով արյան ճնշումը չի չափվում<ref name=Dionne>{{cite journal |author=Dionne JM, Abitbol CL, Flynn JT|title=Hypertension in infancy: diagnosis, management and outcome |journal=Pediatr. Nephrol. |volume=27 |issue=1|pages=17–32 |year=2012 |month=հունվար |pmid=21258818 |doi=10.1007/s00467-010-1755-z|url=}}</ref>։ Գերճնշումը հաճախ հանդիպում է բարձր ռիսկի խմբի նորածինների մոտ։ Մի շարք գործոններ, մասնավորապես՝ գեստացիոն հասակը և նորածնի քաշը, պետք է հաշվի առնել, երբ որոշվում է նորածնի մոտ առկա [[արյան ճնշում]]ը նորմայի սահմաններում է, թե ոչ<ref name=Dionne />։

 

Դեռահասների համար առաջարկվել է գերճնշումը և նախագերճնշումը ախտորոշել և դասակարգել նույն չափանիշերով, որոնք կիրառվում են մեծահասակների մոտ<ref name=fourth />։

 

Արյան բարձր ճնշման հետևանք հանդիսացող հիվանդությունների մեծ մասը հանդիպում է այն մարդկանց մոտ, որոնց գերճնշումային հիվանդ լինելը հայտնի չի եղել<ref name="BHSIV"/>։ Հետևաբար բնակչության նկատմամբ կիրառվող ռազմավարությունը պետք է նպաստի արյան բարձր ճնշման հետևանքների իջեցմանը և իջեցնի հակագերճնշումային դեղամիջոցների օգտագործման կարիքը։ Խորհուրդ է տրվում նախքան դեղամիջոցների կիրառումը՝ արյան ճնշման իջեցման նպատակով կատարել կենսակերպի փոփոխություններ ({{lang-en|lifestyle modification}})։ [[2004]] թվականի Բրիտանական Գերճնշումային Ընկերության հանձնարարականները<ref name="BHSIV"/> առաջարկում են կենսակերպի հետևյալ փոփոխությունները, որոնք համապատասխանում են գերճնշման առաջնային կանխարգելմանն ուղղված [[2002]] թվականի Միացյալ Նահանգների Արյան Բարձր Ճնշման Ազգային Կրթական Ծրագրում նշված դրույթներին<ref>{{cite journal | author = Whelton PK | year = 2002 | title = Primary prevention of hypertension. Clinical and public health advisory from the National High Blood Pressure Education Program | url = | journal = JAMA | volume = 288 | issue = 15| pages = 1882–1888 | doi = 10.1001/jama.288.15.1882 | pmid = 12377087 | author-separator = , | display-authors = 1 | last2 = He | first2 = J | last3 = Appel | first3 = LJ | last4 = Cutler | first4 = JA | last5 = Havas | first5 = S | last6 = Kotchen | first6 = TA | last7 = Roccella | first7 = EJ | last8 = Stout | first8 = R | last9 = Vallbona | first9 = C }}</ref>․

* մեծահասակների մոտ մարմնի նորմալ քաշի պահպանում (օրինակ՝ մարմնի քաշի ցուցիչը՝ 20–25 կգ/մ²)

Կենսակերպի արդյունավետ փոփոխությունը կարող է [[արյան ճնշում]]ը նվազեցնել անհատական հակագերճնշումային դեղի նման։ Կենսակերպի երկու և ավելի փոփոխությունների զուգակցումը կարող է նույնիսկ ավելի շատ արդյունք տալ<ref name="BHSIV"/>։

 

Գերճնշման բուժման համար առաջին քայլերը գերթե նույն կենսակերպի փոփոխություններն են, ինչ խորհուրդ է տրվում հիվանդության կանխարգելման նպատակով<ref name="npsppr">{{cite web |url=http://www.nps.org.au/health_professionals/publications/prescribing_practice_review/current/prescribing_practice_review_52 |title=NPS Prescribing Practice Review 52: Treating hypertension |date=September 1, 2010 |publisher=NPS Medicines Wise |accessdate=November 5, 2010}}</ref> և ներառում են՝ սննդակարգի փոփոխություններ<ref>{{cite journal|last=Siebenhofer|first=A|coauthors=Jeitler, K, Berghold, A, Waltering, A, Hemkens, LG, Semlitsch, T, Pachler, C, Strametz, R, Horvath, K|title=Long-term effects of weight-reducing diets in hypertensive patients|journal=Cochrane database of systematic reviews (Online)|date=2011-09-07|volume=9|pages=CD008274|pmid=21901719|doi=10.1002/14651858.CD008274.pub2|editor1-last=Siebenhofer|editor1-first=Andrea|issue=9}}</ref>, ֆիզիկական վարժություններ և քաշի նվազեցում։ Ցույց է տրվել, որ այս ամենն զգալիորեն նվազեցնում է արյան ճնշումը գերճնշումով անձանց մոտ<ref>{{cite journal |author=Blumenthal JA |title=Effects of the DASH diet alone and in combination with exercise and weight loss on blood pressure and cardiovascular biomarkers in men and women with high blood pressure: the ENCORE study |journal=Arch. Intern. Med. |volume=170 |issue=2 |pages=126–35 |year=2010 |month=հունվար |pmid=20101007 |doi=10.1001/archinternmed.2009.470 |url= |author-separator=, |author2=Babyak MA |author3=Hinderliter A |display-authors=3 |last4=Watkins |first4=L. L. |last5=Craighead |first5=L. |last6=Lin |first6=P.-H. |last7=Caccia |first7=C. |last8=Johnson |first8=J. |last9=Waugh |first9=R.}}</ref>։ Եթե գերճնշումը բավականին արտահայտված է, և արդարացված է դեղամիջոցների կիրառումը, այդ դեպքում դեղորայքային բուժմանը զուգահեռ կենսակերպի փոփոխություններ ևս խորհուրդ են տրվում։

Հոգեբանական սթրեսի նվազեցմանն ուղղված տարբեր ծրագրեր կան, օրինակ՝ կենսաբանական հետադարձ կապի մեթոդը ({{lang-en|Biofeedback}}), լարվածության թուլացումը (ռելաքսացիա) կամ [[մեդիտացիա]]ն գովազդվում են որպես ճնշումն իջեցնող միջոցներ։ Սակայն արդյունավետության ընդհանուր պահանջների տեսանկյունից չեն հաստատվել գիտական հետազոտություններով, որոնք, ընդհանուր առմամբ, կատարվել են ցածր որակով<ref name="pmid19822104">{{cite journal |author=Greenhalgh J, Dickson R, Dundar Y |title=The effects of biofeedback for the treatment of essential hypertension: a systematic review |journal=Health Technol Assess |volume=13 |issue=46 |pages=1–104 |year=2009 |month=հոկտեմբեր |pmid=19822104 |doi=10.3310/hta13460 |url= }}</ref><ref name="pmid18350109">{{cite journal |author=Rainforth MV, Schneider RH, Nidich SI, Gaylord-King C, Salerno JW, Anderson JW |title=Stress Reduction Programs in Patients with Elevated Blood Pressure: A Systematic Review and Meta-analysis |journal=Curr. Hypertens. Rep. |volume=9 |issue=6 |pages=520–8 |year=2007 |month=դեկտեմբեր|pmid=18350109 |pmc=2268875 |doi= 10.1007/s11906-007-0094-3|url=}}</ref><ref>{{cite journal |author=Ospina MB |title=Meditation practices for health: state of the research |journal=Evid Rep Technol Assess (Full Rep) |volume= |issue=155 |pages=1–263 |year=2007 |month=հունիս |pmid=17764203 |doi= |url= |author-separator=, |author2=Bond K |author3=Karkhaneh M |display-authors=3 |last4=Tjosvold |first4=L |last5=Vandermeer |first5=B |last6=Liang |first6=Y |last7=Bialy |first7=L |last8=Hooton |first8=N |last9=Buscemi |first9=N}}</ref>։

Սննդակարգի փոփոխությունները, օրինակ՝ կերակրի աղի ցածր պարունակությամբ սննդակարգը ({{lang-en|low sodium diet}}), շատ օգտակար են։ Կերակրի աղի ցածր պարունակությամբ սննդակարգի երկարաժամկետ կիրառումը (ավելի քան 4 շաբաթ) եվրոպոիդ ռասայի ներկայացուցիչների մոտ շատ արդյունավետ է արյան ճնշման նվազեցման նպատակով և գերճնշում ունեցողների, և արյան նորմալ ճնշում ունեցողների մոտ<ref name=cochrane2008>{{cite journal|last=He|first=FJ|coauthors=MacGregor, GA|title=Effect of longer-term modest salt reduction on blood pressure|journal=Cochrane database of systematic reviews (Online)|year=2004|issue=3|pages=CD004937|pmid=15266549|url=http://onlinelibrary.wiley.com/o/cochrane/clsysrev/articles/CD004937/frame.html|doi=10.1002/14651858.CD004937|editor1-last=MacGregor|editor1-first=Graham A}}</ref>։ Ընկուզեղենով, ամբողջական հատիկներով, ձկով, թռչնամսով, մրգերով և բանջարեղեններով հարուստ սննդակարգը, որը խրախուսվում է ԱՄՆ սրտի, թոքի և արյան ազգային ինստիտուտի կողմից, նույնպես նվազեցնում է արյան ճնշումը։ Այս ծրագրի հիմնական ուղեգիծը կերակրի աղի օգտագործման սահմանափակումն է, սննդակարգը նաև պետք է հարուստ լինի [[կալիում]]ով, [[մագնեզիում]]ով, [[կալցիում]]ով, ինչպես նաև [[սպիտակուց]]ներով<ref name="dashguide">{{cite web|url=http://www.nhlbi.nih.gov/health/public/heart/hbp/dash/new_dash.pdf|title=Your Guide To Lowering Your Blood Pressure With DASH|format=PDF|accessdate=2009 թ․ հունիսի 8}}</ref>։

 

Գերճնշումը բուժելու համար ներկայումս առկա են դեղամիջոցների մի քանի խմբեր, որոնք միասին հայտնի են որպես [[հակագերճնշումային դեղեր]]։ Դեղերի ընտրության ժամանակ պետք է հաշվի առնել անձի մոտ սիրտանոթային ռիսկի չափը (ներառյալ սրտամկանի ինֆարկտի և ինսուլտի վտանգը), ինչպես նաև արյան ճնշման չափումների տվյալները, որպեսզի պարզ լինի հիվանդի մոտ սիրտանոթային համակարգի վիճակի նկարագիրը<ref name=nps01>{{cite journal |url=http://www.australianprescriber.com/magazine/33/4/108/12 |title=Drug treatment of elevated blood pressure |author=Nelson, Mark |journal=Australian Prescriber |issue=33 |pages=108–112 |accessdate=11.08.2010}}</ref> Առողջական այլ խնդիրների բացակայության պայմաններում չափավոր գերճնշում (արյան սիստոլիկ ճնշումը ցածր 160 մմ ս․ս․ և/կամ դիաստոլիկ ճնշումը ցածր 100 մմ ս․ս․) ունեցողների մոտ դեղորայքային բուժման արդյունքում մահացության կամ բարդությունների առաջացման վտանգի իջեցման մասին վկայող ապացույցներ չկան<ref>{{cite journal|last=Diao|first=Diana|title=Pharmacotherapy for mild hypertension|journal=The Cochrane Collaboration|year=2012|issue=8|doi=10.1002/14651858.CD006742.pub2}}</ref>։

 

Տարբեր ենթախմբերի համար դեղամիջոցների լավագույն ընտրությունը կատարելուն ուղղված ուղեցույցները ժամանակի ընթացքում անընդհատ փոխվում են և տարբեր երկրներում տարբեր են։ Առաջին ընտրության լավագույն դեղամիջոցը դեռևս վիճարկվում է<ref name=Compare10>{{cite journal|last=Klarenbach|first=SW|coauthors=McAlister, FA, Johansen, H, Tu, K, Hazel, M, Walker, R, Zarnke, KB, Campbell, NR, Canadian Hypertension Education, Program|title=Identification of factors driving differences in cost effectiveness of first-line pharmacological therapy for uncomplicated hypertension|journal=The Canadian journal of cardiology|date=2010 May|volume=26|issue=5|pages=e158–63|pmid=20485695|doi=10.1016/S0828-282X(10)70383-4|pmc=2886561}}</ref>։ Քոքրանյան համագործակցությունը ({{lang-en|Cochrane collaboration}}), [[Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպություն]]ը և Միացյալ Նահանգների ուղեցույցները առաջարկում են ցածր դեղաչափերով [[թիազիդային միզամուղներ]]ը որպես առաջին ընտրության միջոցներ<ref name=Compare10/><ref>{{cite journal |author=Wright JM, Musini VM |title=First-line drugs for hypertension |journal=Cochrane Database Syst Rev |volume= |issue=3 |pages=CD001841 |year=2009 |pmid=19588327 |doi=10.1002/14651858.CD001841.pub2 |url= |editor1-last=Wright |editor1-first=James M}}</ref>։ Միացյալ Թագավորության ուղեցույցները 55-ից բարձր տարիքի անձանց և աֆրիկական կամ կարիբյան ծագում ունեցողների համար նախընտրելի են համարում կալցիումական անցուղիների պաշարիչների օգտագործումը, իսկ անգիոտենզին փոխակերպող ֆերմենտի պաշարիչների կիրառումը որպես առաջին ընտրության միջոց՝ խորհուրդ է տրվում ավելի երիտասարդ անձանց համար<ref name="NICE127-drug"/>։ Ճապոնիայում դեղամիջոցների վեց խմբից (կալցիումական անցուղիների պաշարիչներ, անգիոտենզին փոխակերպող ֆերմենտի պաշարիչներ կամ անգիոտենզինային ընկալիչների պաշարիչներ, թիազիդային միզամուղներ, բետա պաշարիչներ և ալֆա պաշարիչներ) որևէ մեկով բուժումն սկսելը համարվում է հիմնավորված, իսկ Կանադայում խորհուրդ է տրվում բոլոր այս տարբերակները, բացի ալֆա պաշարիչներից<ref name=Compare10/>։

 

Գերճնշումը կարգավորելու համար մարդկանց մեծամասնությունը կարիք ունի օգտագործել մեկից ավելի դեղամիջոցներ։ JNC7<ref name = JNC7 /> և ESH-ESC ուղեցույցները<ref name=ESH-ESC /> խորհուրդ են տալիս բուժումն սկսել երկու դեղամիջոցներով, երբ արյան սիստոլիկ ճնշումը 20 մմ ս․ս․-ով, իսկ դիաստոլիկը՝ 10 մմ ս․ս․-ով ավելի բարձր են նորմայից։

 

''Անգիոտենզին փոխակերպող ֆերմենտի պաշարիչների'' կամ ''անգիոտենզինային ռեցեպտորների պաշարիչների'', ''միզամուղների'' և ''[[Ոչ ստերոիդային հակաբորբոքային դեղամիջոցներ|ոչ ստերոիդային հակաբորբոքային դեղերի]]'' (ներառյալ ընտրողաբար COX-2 պաշարիչները և առանց դեղատոմսի բաց թողնվող դեղերը՝ օրինակ իբուպրոֆեն) միաժամանակյա օգտագործումից պետք է խուսափել, քանի որ սուր երիկամային անբավարարության զարգացման համար մեծ վտանգ կա։ Այսպիսի զուգակցումն ավստրալիական առողջապահական շրջանականերում հայտնի է որպես «եռակի հարված»<ref name="npsppr" />։ Կան դեղամիջոցների երկու խմբերի ամրագրված համակցությամբ դեղահաբեր և չնայած դրանք հարմարավետ են մարդկանց համար, դրանք առավել նպատակահարմար է օգտագործել այն անձանց համար, ում մոտ առանձին բաղադրիչների դեղաչափերի արդյունավետությունը հաստատված է<ref>{{cite book |title=British National Formulary |volume=No. 62 |date=սեպտեմբեր 2011|chapter=2.5.5.1 Angiotensin-converting enzyme inhibitors |chapterurl=http://bnf.org/bnf/bnf/current/2578.htm |accessdate=2011 թ․ դեկտեմբերի 22–ին}}</ref>։

 

Չափավոր և ծանր աստիճանի գերճնշման բուժումը իջեցնում է մահվան հաճախականությունը, սիրտանոթային մահացությունը և 60-ից բարձր տարիք ունեցող անձանց մահացությունը<ref name=Cochrane09/>։ 80-ից բարձր տարիք ունեցողների վերաբերյալ ուսումնասիրությունները քիչ են, սակայն վերջին ուսումնասիրությունները եզրակացնում են, որ հակագերճնշումային բուժումը նվազեցնում է սիրտանոթային մահացությունը և հիվանդացությունը, սակայն էականորեն չի նվազեցնում ընդհանուր մահացությունը<ref name=Cochrane09>{{cite journal |author=Musini VM, Tejani AM, Bassett K, Wright JM |title=Pharmacotherapy for hypertension in the elderly |journal=Cochrane Database Syst Rev |volume= |issue=4 |pages=CD000028 |year=2009 |pmid=19821263 |doi=10.1002/14651858.CD000028.pub2 |url= |editor1-last=Musini |editor1-first=Vijaya M}}</ref>։ Արյան ճնշման ցանկալի մակարդակը 140/90 մմ ս․ս․-ից ցածր արժեքներն են, թիազիդային միզամուղներն առաջին ընտրության միջոցներ են [[ԱՄՆ]]-ում<ref>{{cite journal |author=Aronow WS |title=ACCF/AHA 2011 expert consensus document on hypertension in the elderly: a report of the American College of Cardiology Foundation Task Force on Clinical Expert Consensus documents developed in collaboration with the American Academy of Neurology, American Geriatrics Society, American Society for Preventive Cardiology, American Society of Hypertension, American Society of Nephrology, Association of Black Cardiologists, and European Society of Hypertension |journal=J. Am. Coll. Cardiol. |volume=57 |issue=20 |pages=2037–114 |year=2011 |month=May |pmid=21524875 |doi=10.1016/j.jacc.2011.01.008 |url= |author-separator=, |author2=Fleg JL |author3=Pepine CJ |display-authors=3 |last4=Artinian |first4=Nancy T. |last5=Bakris |first5=George |last6=Brown |first6=Alan S. |last7=Ferdinand |first7=Keith C. |last8=Ann Forciea |first8=Mary |last9=Frishman |first9=William H.}}</ref>, իսկ [[Միացյալ Թագավորություն]]ում ուղեցույցները խորհուրդ են տալիս կալցիումական անցուղիների պաշարիչներն օգտագործել որպես առաջին ընտրության միջոց՝ 150/90 կամ 145/85 և ցածր արյան ճնշման ցանկալի մակարդակով<ref name="NICE127-drug">{{cite web |author=National Institute Clinical Excellence |title=1.5 Initiating and monitoring antihypertensive drug treatment, including blood pressure targets |work=GC127 Hypertension: Clinical management of primary hypertension in adults |url=http://publications.nice.org.uk/hypertension-cg127/guidance#initiating-and-monitoring-antihypertensive-drug-treatment-including-blood-pressure-targets-2 |date=օգոստոս 2011 |accessdate=2011 թ․ դեկտեմբերի 23–ին}}</ref>։

 

Դիմակայուն (ռեզիստենտ) գերճնշումը սահմանվում է որպես տարբեր խմբերի պատկանող երեք հակագերճնշումային միջոցների միաժամանակյա օգտագործման դեպքում ցանկալի մակարդակից բարձր արյան ճնշման առկայությունը։ Դիմակայուն գերճնշման բուժման ուղեցույցներ հրատարակվել են Միացյալ Թագավորությունում<ref name="NICE-BP">{{cite web| title=CG34 Hypertension - quick reference guide |publisher=National Institute for Health and Clinical Excellence |date=28 June 2006 |url=http://www.nice.org.uk/nicemedia/pdf/cg034quickrefguide.pdf |format=PDF |accessdate=2009 թ․ մարտի 4}}</ref> և ԱՄՆ-ում<ref name="pmid18391085">{{cite journal |author=Calhoun DA |title=Resistant hypertension: diagnosis, evaluation, and treatment. A scientific statement from the American Heart Association Professional Education Committee of the Council for High Blood Pressure Research |journal=Hypertension |volume=51 |issue=6 |pages=1403–19 |year=2008 |month=June |pmid=18391085 |doi=10.1161/HYPERTENSIONAHA.108.189141 |author-separator=, |author2=Jones D |author3=Textor S |display-authors=3 |last4=Goff |first4=D. C. |last5=Murphy |first5=T. P. |last6=Toto |first6=R. D. |last7=White |first7=A. |last8=Cushman |first8=W. C. |last9=White |first9=W.}}</ref>։

 

[[Պատկեր:Hypertensive heart disease world map - DALY - WHO2004.svg|մինի|225px|Գերճնշումով պայմանավորված կյանքի անաշխատունակ տարիների թիվը 100.000 բնակչի հաշվարկով, 2004թ․<ref name="Ref_2009">{{cite web|url=http://www.who.int/healthinfo/global_burden_disease/estimates_country/en/index.html |title=WHO Disease and injury country estimates |year=2009 |work=World Health Organization |accessdate=11.11.2009}}</ref>։

{{Multicol}}

[[1995]] թվականին [[Միացյալ Նահանգներ]]ում 43 միլիոն մարդ ուներ գերճնշում կամ օգտագործում էր հակագերճնշումային միջոցներ (ԱՄՆ չափահաս բնակչության շուրջ 24%-ը)<ref name="pmid7875754">{{cite journal |author=Burt VL |title=Prevalence of hypertension in the US adult population. Results from the Third National Health and Nutrition Examination Survey, 1988–1991 |journal=Hypertension |volume=25 |issue=3 |pages=305–13 |year=1995 |month=March |pmid=7875754 |doi= 10.1161/01.HYP.25.3.305|url=http://hyper.ahajournals.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=7875754 |accessdate=2009 թ․ հունիսի 5 |author-separator=, |author2=Whelton P |author3=Roccella EJ |display-authors=3 |last4=Brown |first4=C |last5=Cutler |first5=JA |last6=Higgins |first6=M |last7=Horan |first7=MJ |last8=Labarthe |first8=D}}</ref>։ ԱՄՆ-ում գերճնշման տարածվածությունն աճել է և [[2004]] թվականին այն կազմել է 29%<ref name="pmid7607734"/><ref name="pmid17608879">{{cite journal |author=Ostchega Y, Dillon CF, Hughes JP, Carroll M, Yoon S |title=Trends in hypertension prevalence, awareness, treatment, and control in older U.S. adults: data from the National Health and Nutrition Examination Survey 1988 to 2004 |journal=Journal of the American Geriatrics Society |volume=55 |issue=7 |pages=1056–65 |year=2007 |month=July |pmid=17608879 |doi=10.1111/j.1532-5415.2007.01215.x}}</ref>։ [[2006]] թվականի տվյալներով ԱՄՆ-ում գերճնշում ունի 76 Միլիոն չափահաս բնակիչ (բնակչության 34%-ը), աֆրոամերիկացիներն աշխարհում ունեն գերճնշման տարածվածության ամենաբարձր ցուցանիշը՝ 44%<ref name = AHA2010 />։ Այն ավելի տարածված է սևամորթների և բնիկ ամերիկացիների մոտ և ավելի քիչ՝ սպիտակամորթների և մեքսիակական ամերիկացիների մոտ, հանդիպման հաճախականությունն աճում է տարիքի հետ և ավելի մեծ է Միացյալ Նահանգների հարավ-արևելյան շրջաններում։ Գերճնշումն ավելի տարածված է տղամարդկանց մոտ (դաշտանադադարը նվազեցնում է այս տարբերությունը) և ցածր սոցիալ–տնտեսական կարգավիճակ ունեցողների մոտ<ref name="pmid10645931"/>։

 

Երեխաների մոտ արյան բարձր ճնշման տարածվածությունն ավելանում է<ref name="pmid19421783">{{cite journal |author=Falkner B |title=Hypertension in children and adolescents: epidemiology and natural history |journal=Pediatr. Nephrol. |volume= 25|issue= 7|pages= 1219–24|year=2009 |month=May |pmid=19421783 |pmc=2874036 |doi=10.1007/s00467-009-1200-3 }}</ref>։ Երեխաների գերճնշումների մեծ մասը, հատկապես նախադեռահասային շրջանում, երկրորդային է՝ այլ հիվանդության հետևանք։ Ճարպակալումից բացի երիկամների հիվանդություններն ամենահաճախ հանդիպող պատճառներն են (60–70%)։ Դեռահասների մոտ հաճախ հանդիպում է առաջնային կամ էսենցիալ գերճնշումը, որը կազմում է դեպքերի 85–95%<ref name=aafp>{{cite journal |author=Luma GB, Spiotta RT |title=Hypertension in children and adolescents |journal=Am Fam Physician |volume=73 |issue=9 |pages=1558–68 |year=2006 |month=մայիս |pmid=16719248 |url=http://www.aafp.org/afp/20060501/1558.html}}</ref>։

 

{{Հիմնական|Գերճնշման բարդություններ}}

[[Պատկեր:Main complications of persistent high blood pressure hy.svg|մինի|Գծանկարը ցույց է տալիս արյան ճնշման կայուն բարձրացման հիմնական բարդությունները։]]

Գերճնշումն ամբողջ աշխարհում վաղաժամ մահվան ամենակարևոր կանխարգելվող ռիսկի գործոնն է<ref>{{cite web|title= Global health risks: mortality and burden of disease attributable to selected major risks.|url=http://www.who.int/healthinfo/global_burden_disease/GlobalHealthRisks_report_full.pdf|work=World Health Organization|year=2009|accessdate=10.02.2012}}</ref>։ Այն մեծացնում է [[սրտի իշեմիկ հիվանդություն|սրտի իշեմիկ հիվանդության]]<ref name=pmid12493255>{{cite journal |author=Lewington S, Clarke R, Qizilbash N, Peto R, Collins R |title=Age-specific relevance of usual blood pressure to vascular mortality: a meta-analysis of individual data for one million adults in 61 prospective studies |journal=Lancet |volume=360 |issue=9349 |pages=1903–13 |year=2002 |month=դեկտեմբեր |pmid=12493255 |doi= 10.1016/S0140-6736(02)11911-8|url=}}</ref>, [[ինսուլտ]]ի<ref name="ABC" />, ծայրամասային անոթային հիվանդությունների<ref name="pmid18375152">{{cite journal |author=Singer DR, Kite A |title=Management of hypertension in peripheral arterial disease: does the choice of drugs matter? |journal=European Journal of Vascular and Endovascular Surgery |volume=35 |issue=6|pages=701–8 |year=2008 |month=June |pmid=18375152 |doi=10.1016/j.ejvs.2008.01.007}}</ref> և այլ սիրտանոթային հիվանդությունների զարգացման վտանգը, ներառյալ՝ սրտային անբավարարությունը, աորտայի անևրիզմանները, տարածուն [[աթերոսկլերոզ]]ը և թոքային զարկերակների էմբոլիան<ref name="ABC" />։ Գերճնշումը ռիսկի գործոն է նաև հոգեկան խանգարումների, թուլամտության (դեմենցիա) և երիկամների խրոնիկական հիվանդությունների զարգացման համար<ref name="ABC" />։ Այլ բարդություններից են ցանցենու գերճնշումային ախտահարումը (հիպերտենզիվ ռետինոպաթիա) և երիկամների գերճնշումային ախտահարումը (հիպերտենզիվ նեֆրոպաթիա)<ref name="JNC7"/>։

 

{{Հիմնական|Գերճնշման պատմություն}}

[[Պատկեր:William Harvey (1578-1657) Venenbild.jpg|Երակները պատկերող նկարը Հարվեյի ''Exercitatio Anatomica de Motu Cordis et Sanguinis in Animalibus'' գրքից |ձախից|մինի]]

Սիրտանոթային համակարգի մասին ժամանակակից պատկերացումներն սկսել են ձևավորվել բժիշկ Ուիլյամ Հարվեյի ([[1578]]–[[1657]]) աշխատությունով, ով նկարագրեց արյան շրջանառությունն իր «''De motu cordis''» ({{lang-hy|սրտի շարժման մասին}}) գրքում։ Անգլիացի հոգևորական Ստիվեն Հեյլսը կատարեց արյան ճնշման առաջին ցուցադրական չափումը [[1733]] թվականին<ref name="pmid1744849"/><ref name=Kotchen2011>{{cite journal |author=Kotchen TA |title=Historical trends and milestones in hypertension research: a model of the process of translational research |journal=Hypertension |volume=58 |issue=4 |pages=522–38 |year=2011 |month=October |pmid=21859967 |doi=10.1161/HYPERTENSIONAHA.111.177766}}</ref>։ Գերճնշման նկարագրությունը որպես հիվանդություն եկել է մասնավորապես՝ [[Թոմաս Յանգ]]ից ([[1808]]թ․) և հատկապես [[Ռիչարդ Բրայթ]]ից ([[1836]])<ref name="pmid1744849"/>։ Առանց երիկամների ախտահարման նշանների անձի մոտ արյան ճնշման բարձրացման մասին առաջին զեկույցը ներկայացվել է Ֆրեդերիկ Ակբար Մահոմեդի ([[1849]]–[[1884]]) կողմից<ref>{{cite book |editor=Swales JD|title=Manual of hypertension |publisher=Blackwell Science |location=Oxford |year=1995 |pages=xiii |isbn=0-86542-861-1}}</ref>։ Սակայն գերճնշումը որպես կլինիկական առանձին նշան ի հայտ եկավ [[1896]] թվականին՝ Սցիպիոն Ռիվա Ռոչիի կողմից բազկապատի (մանժետ) օգտագործմամբ աշխատող արյան ճնշաչափի (սֆիգմոմանոմետր) հայտնագործումից հետո<ref>{{cite book | title=A century of arterial hypertension 1896–1996 | editor=Postel-Vinay N | page=213 | location=Chichester | publisher=Wiley | year=1996 | isbn=0-471-96788-2}}</ref>։ Սա թույլ տվեց կլինիկաներում կատարել արյան ճնշման չափում։ [[1905]] թվականին [[Նիկոլայ Կոռոտկով]]ը զարգացրեց ճնշման չափման մեթոդը՝ նկարագրելով «Կոռոտկովի տոները», որոնք ստետոսկոպով լսվում են զարկերակի վրա՝ ճնշաչափի բազկապատում ճնշման աստիճանական իջեցման ընթացքում<ref name=Kotchen2011/>։

 

 

[[Պատկեր:HTNStudy2 hy.svg|մինի|աջից|Գրաֆիկը ցույց է տալիս գերճնշման իրազեկվածության, բուժման և վերահսկողության տարածվածությունը ԱՄՆ առողջության և սննդի ուսումնասիրման չորս տարբեր հարցումների (NHANES) արդյունքում<ref name="pmid7607734">{{cite journal |author=Burt VL |title=Trends in the prevalence, awareness, treatment, and control of hypertension in the adult US population. Data from the health examination surveys, 1960 to 1991 |journal=Hypertension |volume=26 |issue=1 |pages=60–9|year=1995 |month=July |pmid=7607734 |doi= 10.1161/01.HYP.26.1.60|url=http://hyper.ahajournals.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=7607734|accessdate=2009 թ․ հունիսի 5 |author-separator=, |author2=Cutler JA |author3=Higgins M |display-authors=3 |last4=Horan |first4=MJ|last5=Labarthe |first5=D |last6=Whelton |first6=P |last7=Brown |first7=C |last8=Roccella |first8=EJ}}</ref>]]

[[Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպություն]]ը գերճնշումը կամ արյան բարձր ճնշումը համարում է սիրտ-անոթային մահացության հիմնական պատճառը։ Գերճնշման համաշխարհային լիգան (ԳՀԼ, {{lang-en|The World Hypertension League}}), որը 85 գերճնշման ազգային միավորումները և լիգաները միավորող կազմակերպություն է, պարզել է, որ ամբողջ աշխարհում գերճնշում ունեցող բնակչության 50% տեղյակ չէ իր վիճակի մասին<ref name="pmid17534457">{{cite journal|author=Chockalingam A |title=Impact of World Hypertension Day |journal=Canadian Journal of Cardiology |volume=23 |issue=7|pages=517–9 |year=2007 |month=May |pmid=17534457 |pmc=2650754 |doi= 10.1016/S0828-282X(07)70795-X|url= }}</ref>։ Այս խնդրի լուծման համար ԳՀԼ-ն [[2005]] թվականին ձեռնարկեց գերճնշման դեմ ուղղված համընդհանուր արշավ և ամեն տարվա [[մայիսի 17]]-ը համարեց '''գերճնշման համաշխարհային օր''' (ԳՀՕ)։ Անցած երեք տարիների ընթացքում նոր ազգային միություններ են անդամակցել ԳՀԼ-ին և այս միտքը հանրությանը հասցնելու գործում եղան բավականին նորարար։ [[2007]] թվականին եղավ ռեկորդային մասնակցություն՝ 47 անդամ երկրներից։ Գերճնշման համաշխարհային օրն ընդգրկող շաբաթվա ընթացքում բոլոր այս երկրները՝ տեղական կառավարությունների, մասնագիտական միությունների, ոչ պետական կազմակերպությունների և մասնավոր ձեռնարկությունների հետ համագործակցելով ԶԼՄ-ների և հանրային ակցիաների միջոցով նպաստում են բնակչության շրջանում գերճնշման վերաբերյալ իրազեկվածության տարածմանը։ Այս եղանակով իրազեկումը հասել է ավելի քան 250 միլիոն մարդու։ Քանի որ տարեց տարի այս ամենն ավելի մեծ թափ է ստանում, ԳՀԼ-ում վստահ են, որ իրենք «կհասնեն» արյան բարձր ճնշում ունեցող 1,5 միլիարդ անձանցից գրեթե բոլորին<ref name="pmid18548140">{{cite journal |author=Chockalingam A |title=World Hypertension Day and global awareness|journal=Canadian Journal of Cardiology |volume=24 |issue=6 |pages=441–4 |year=2008 |month=հունիս |pmid=18548140 |pmc=2643187|doi= 10.1016/S0828-282X(08)70617-2|url= }}</ref>։

 

Արյան բարձր ճնշումն [[ԱՄՆ]]-ում առողջության առաջնային պահպանման կենտրոններ այցերի համար պատճառ հանդիսացող ամենահաճախ հանդիպող խրոնիկական խնդիրն է։ Ամերիկյան սրտաբանական ասոցիացիան պարզել է [[2010]] թվականին գերճնշման ուղղակի և անուղղակի արժեքը՝ 76,6 միլիարդ ԱՄՆ դոլար<ref name = AHA2010>{{cite journal |author=Lloyd-Jones D |title=Heart disease and stroke statistics--2010 update: a report from the American Heart Association |journal=Circulation |volume=121 |issue=7 |pages=e46–e215 |year=2010 |month=փետրվար |pmid=20019324 |doi=10.1161/CIRCULATIONAHA.109.192667 |url= |author-separator=, |author2=Adams RJ |author3=Brown TM |display-authors=3 |last4=Carnethon |first4=M. |last5=Dai |first5=S. |last6=De Simone |first6=G. |last7=Ferguson |first7=T. B. |last8=Ford |first8=E. |last9=Furie |first9=K.}}</ref>։ Միացյալ Նահանգներում գերճնշում ունեցողների 80%-ը տեղյակ է իր խնդրի մասին, 71%-ը ստանում է որևէ հակագերճնշումային դեղամիջոց, սակայն միայն 48%-ն է գիտակցում, որ իր ունեցած գերճնշումը համարժեք կերպով վերահսկվում է<ref name = AHA2010 />։ Առողջապահության ոլորտի աշխատակիցները հանդիպում են բազմաթիվ խոչընդոտների՝ արյան ճնշման կարգավորմանը հասնելու ճանապարհին, որոնցից է տարբեր դեղամիջոցների նկատմամբ դիմակայուն գերճնշումը։ Հիվանդները նույնպես հանդիպում են դժվարությունների՝ դեղամիջոցների ընդունման ժամանակացույցը յուրացնելու և կենսակերպի փոփոխություններ կատարելու ընթացքում։ Այդուհանդերձ արյան ճնշման նպատակային մակարդակի հասնելը հնարավոր է և, որ ամենակարևորն է, արյան ճնշման իջեցումն զգալիորեն նվազեցնում է սրտային հիվանդությունների և ինսուլտի հետևանքով մահացությունը, օրգանիզմն ախտահարող այլ վիճակների զարգացումը և ավելի մասնագիտացված բուժօգնության արժեքը<ref name="The Economic Impact of Hypertension">{{cite journal |author=William J. Elliott |title=The Economic Impact of Hypertension |journal=The Journal of Clinical Hypertension |volume=5 |issue=4 |pages=3–13 |year=2003 |month=October |doi= 10.1111/j.1524-6175.2003.02463.x |pmid=12826765}}</ref><ref name="pmid18345711">{{cite journal |author=Coca A |title=Economic benefits of treating high-risk hypertension with angiotensin II receptor antagonists (blockers) |journal=Clinical Drug Investigation |volume=28 |issue=4 |pages=211–20 |year=2008 |pmid=18345711 |doi= 10.2165/00044011-200828040-00002|url= }}</ref>։

 

{{reflist|2}}

 

*{{cite journal|last=James|first=Paul A.|title=2014 Evidence-Based Guideline for the Management of High Blood Pressure in Adults|journal=JAMA|date=18.12.2013|doi=10.1001/jama.2013.284427|pmid=24352797|volume=311|issue=5|pages=507–20|last2=Oparil|first2=Suzanne|last3=Carter|first3=Barry L.|last4=Cushman|first4=William C.|last5=Dennison-Himmelfarb|first5=Cheryl|last6=Handler|first6=Joel|last7=Lackland|first7=Daniel T.|last8=Lefevre|first8=Michael L.|last9=MacKenzie|first9=Thomas D.|last10=Ogedegbe|first10=Olugbenga|last11=Smith|first11=Sidney C.|last12=Svetkey|first12=Laura P.|last13=Taler|first13=Sandra J.|last14=Townsend|first14=Raymond R.|last15=Wright|first15=Jackson T.|last16=Narva|first16=Andrew S.|last17=Ortiz|first17=Eduardo}}

* Алан Л. Рубин Гипертония для "чайников" = High Blood Pressure For Dummies. — М.։ «Диалектика», 2007. — С. 496. — ISBN 0-7645-5424-7.

* Шулутко Б. И., Макаренко С. В. Стандарты диагностики и лечения внутренних болезней. 3-е изд. СПб.։ «Элби-СПБ», 2005

 

* [http://www.med-practic.com/arm/737/article.html Լուրեր գերճնշման մասին] {{Ref-hy}}

* [[dmoz:Health/Conditions and Diseases/Cardiovascular Disorders/Hypertension/|Գերճնշում ԴՄՈԶ-ի կայքում]] {{Ref-en|}}

 

{{Վիքիպահեստ երկար|Hypertension}}

 

{{Շաբաթվա հոդված նախագծի մասնակից}}

{{Ընտրյալ հոդված/Կատեգորիա}}

{{Տարվա հոդված/Կատեգորիա}}

 

[[Կատեգորիա:Սիրտ-անոթային հիվանդություններ]]

[[Կատեգորիա:Սրտաբանություն]]