|
==Լև Շեստով(1866-1938)==
Ռուս մեծ էքզիստենցիալիստ-փիլիսոփա Շեստովն իր փիլիսոփայական եջ պարադոքսներով և աֆորիզմներով է հագեցրել և ընդվզել ինքնիշխան անհատականության վրա բանականության թելադրանքի և համապարտադիր բարոյական նորմերի ճնշման դեմ։ Ավանդական փիլիսոփայությանը հակադրել է «ողբերգության փիլիսոփայությանը», որի կենտրոնում մարդկային կեցության անհեթեթությունն է, իսկ փիլիսոփայական մտահայեցողությանը՝ հայտնությունը, որը շնորհվում է ամենազոր Աստծո կողմից։ Շեստովի մուտքը փիլիսոփայության ասպարեզ տեղի ունեցավ «Անհիմնության ապոթեզ» ստեղծագործության հրատարակմամբ,որը նոր էջ բացեց ռուս փիլիսոփայության պատմության մեջ:մեջ։ Հակահամակարգայնությունը հռչակելով իր փիլիսոփայության բնութագիր` Շեստովը հետզհետե հղկում է իր գրության ձևը` «Ապոթեզում» վերջնականապես աֆորիզմն ընտրելով որպես ուղեկից:ուղեկից։ Անշուշտ, այդ ընտրության հետևում Նիցշեն է կանգնած:կանգնած։ «Ապոթեզում» անընդհատ փորձելով հենվել Նիցշեի վրա` Շեստովը նրա դիտարկումները վերագրում է բնազդի ոլորտին և ոչ գիտակցությանը:գիտակցությանը։ Խեղդվող մարդը փրկողի ձեռքը բռնել-բարձրանալուց ներքև է քաշում փրկողին… Այդ «ձեռքը» Շեստովի համար Նիցշեի բարոյականության կազմաքանդումն է:է։ Մտահարթեցման այդօրինակ դրսևորման կարելի է հանդիպել արդեն «Ապոթեզում», այն է` «փիլիսոփայության խնդիրը ոչ թե մարդկանց հանգստացնելն է, այլ շփոթեցնելը» : «Ecce homo»-ի նախաբանում գրում է Նիցշեն` «Փիլիսոփայությունը, ինչպես ես եմ այն ցայժմ հասկացել և վերապրել, կամավոր կյանքն է սառույցի մեջ և բարձր լեռներում – գոյության մեջ ողջ անծանոթի և խնդրահարույցի փնտրտուքը»: «Ապոթեոզի» զգացմունքային առումով կենտրոնական դրույթներից մեկի համաձայն` «Հուսահատությունը մեր կյանքի ամենափառահեղ ու ամենանշանավոր պահն է» : Շեստովյան հանգանակի առանցքը կյանքում դոմինանտացման կոչն է:է։ Հեղինակը հենց դրանով է նախ և առաջ մոտենում էքզիստենցիալիզմին և երբեմն «որակվում» որպես «էքզիստենցիալ մտածող»: Շեստովի մասին, նրա տեքստերի մասին գրելը նախապես կործանման դատապարտված անհուսալի մտահաղացում է:է։ Շեստովը չքանում է` իր փոխարեն բառեր թողնելով, որոնք ստիպված ես լինում կրկնել նրանից հետո» : Բայց դա կրկին երևութաբանական դիտարկմամբ հետևելիս է այդպես թվում : Իմացաբանական դիտանկյունից` այդօրինակ միտքն անմտածելի է. չէ որ ցանկացած բանաձևից խուսափելու կոչն էլ յուրօրինակ բանաձև է:է։
Ճիշտ է, Շեստովի արձագանքը պիտի լինի այն, որ անհիմնության առջև նման հարց չի ծառանում, քանզի դա համապարփակ անհիմնություն է` առանց մշակման, անհիմն անհիմնություն:անհիմնություն։
==Ժան-Պոլ Սարտր(1905-1980)==
Ֆրանսիական էքզիստենցիալիզմի կարկառուն ներկայացուցիչներից մեկը, համաշխարհային էքզիստենցիալիզմի ներկայացուցիչ:ներկայացուցիչ։ Սարտրը բաժանել է իր աշխատանքները երկու ժամանակաշրջանների. միջինբուրժուական շրջանի,երբ դեռևս չէին նշմարվում քաղաքացիական պատերազմները և պատերազմական ազդեցության ոլորտի անտիֆաշիստական շարժման շրջան:շրջան։
Սարտերը շուտ է կողմնորոշվել էքզիստենցիալիզմի ճանապարհով,կարելի է ասել հենց ստեղծագործական ուղղու սկզբից:սկզբից։
Ֆրանսիական էքզիստենցիալիզմի գաղափարական հիմքը Սարտրի «Գոյը և չգոյը» ( l' Etreale Ne'ant) գործն է,որը մանիֆեստ դարձավ ֆրանսիական էքզիստենցիալիստական դպրոցի համար:համար։ «Սրտխառնոց » վեպում գլխավոր հերոս Ռոկանտեսին բախտ է վիճակվում բացել էքզիստենցիալիզմի հիմնական գաղափարը:գաղափարը։ Նրա առջև բացվում է «էքզիստենցիալիզմի գոյությունը»` դեպի ներքնաշխարհ ուղեկցողը:ուղեկցողը։ Նա գտնում է էությունն ու անէությունը,աշխարհն իր մեջ և իր համար:համար։ «Աշխարհն իր մեջ» նշանակում է այն հիմնականը չզարգացող աշխարհում,իսկ « աշխարհն իր համար» `խոսքը գիտակցության մասին է, կամ էլ գոյատևությունն է առանց էության:էության։ Մշտական շարժումը,որը երկարատև փնտրտուքի արդյունքում երբեք նպատակակետին չի բերում,չի դառնում էություն:էություն։ Հենց սրա շնորհիվ է,
որ գոյությունը մնում է անբացատրելի,որը ինքնին տանում է դեպի ունայնություն,որից ելք չկա:չկա։ Սա կարծես դատարկություն լինի:լինի։ Այս դատարկությունից է ցանկանում փախչել Սարտրի հերոսը ` չմտնելով ունայնության մեջ`դառնալով խավարի մասնիկ:մասնիկ։ Հերոսի խոհերն ու ապրումները քիչ-քիչ վերածվում են փիլիսոփայության:փիլիսոփայության։ Աշխարհն իր մեջ բացվում է էքզիստենցիալիզմի բնորոշ « մարմնական ,չօգտագործված» ճանապարհով:ճանապարհով։
Սարտրի աշխատանքը շատ նատուրալիստականին մոտ է,քանի որ հերոսն իր գոյության և փնտրտուքի ընթացքում դուրս չի գալիս « գոյության » սահմաններից:սահմաններից։ Նա իր ցանկություններով մոտ է բնականին,որն էլ ի վիճակի է փոխել ստեղծագործության հիմնական երանգը:երանգը։ Սարտրը հերոսին օժտում է ենթարկելու,սադիստական արարքներ գործելու ունակությամբ:ունակությամբ։ Սարտրի աշխատանքի բարձրագույն նատուրան միացումն ` մոդեռնավորված միֆի ապստրակտ ձևերի հետ:հետ։
*Միֆականացված գործերից է « Ճանճերը» (Les Mouches) վեպը,որտեղ այդպիսի իրավիճակ է համարվում
Օրեստ միֆի մասին թեման:թեման։ Երբ Օրեստը վրեժ է լուծում մորից ` Կլիտեմնետր թագուհուց, հոր` Ագամեմնոն թագավորի սպանության համար:համար։ Իհարկե այս տեսարանով է ամբողջանում պատերազմական շրջափակման մեջ հայտնված Ֆրանսիան:Ֆրանսիան։ Այն Ֆրանսիան,որտեղ հասարակական ներքին պառակտում էր սկսվել` արյունոտ իրադարձություններ,աներես ,հանցագործ դասի և ոչնչացող ֆրանսիական բուրժուազիայի համեմվածությամբ:համեմվածությամբ։
Այստեղ ամենուր ճանճեր են և' ճանճերը, և' մարդիկ ապրում են աղքատության ու ամենօրյա վախի մեջ:մեջ։ Բայց ինչպես Ռոկանտեսի ,այնպես էլ Օրեստի`որպես գլխավոր հերոսի համար կարևոր է ներքին ազատության գիտակցումը:գիտակցումը։ Այս ներքին ազատության գիտակցումն է նաև Ֆրանսիայի համար առաջնային ` ազատվել ֆաշիզմի հալածանքներից:հալածանքներից։
1946 թ. գրված «Էքզիստենցիալիզմը հումանիզմ է » աշխատության մեջ Սարտրը կրկնեց իր փիլիսոփայական դրույթները,որոնք մշակվեցին և հավաքվեցին:հավաքվեցին։ Մարդն « ընտրում է» ինքն իրեն,բայց ընտրությունը պայմանավորված է իրավիճակից,մարդն ամբողջությամբ ազատ է սահմանված անհրաժեշտության մեջ:մեջ։ Մարդիկ կախված են դարաշրջանից,կախված իրենց կարգավիճակից:կարգավիճակից։ Մարդ կարող է ծնվել հարուստի կամ աղքատի ընտանիքում ,բայց նա չի կարող ընտրել իր ծագումը կամ հասարակական խավը:խավը։
Սարտրի ստեղծած գեղարվեստական կերպարները մարմանվորել են կյանքի նողկալի ,զզվելի կողմերը. մարդիկ գործում են անտարբեր և անհեթեթ, սառն են և օտար:օտար։
==Ալբերտ Քամյու(1913-1960)==
Ալբերտ Քամյուն էքզիստենցիալիզմի փայլուն ներկայացուցիչներից էր:էր։ Քամյուի ստեղծագործություններից հատկապես հռչակ են բերել «Օտարը» և «Ժանտախտ» վեպերը, որոնք շարադրված են էքզիստեցիալիզմի սահմանած օրենքներով:օրենքներով։
«Օտարը» վեպը գրվել է Քամյուի ստեղծագործական վաղ տարիքում `1937-1945 թթ ընթացքում:ընթացքում։ Այս շրջանում ապսուրդ էր համարվում ֆրասիական բուրժուական հասարակությունը:հասարակությունը։ Նա կարծում էր,որ ամեն ինչ պետք է սկսել նորից:նորից։ Բուրժուական վայելքներն իշխող էին դարձել Ֆրանսիայում,բայց Քամյուն դեմ էր դրանց:դրանց։ Թվում էր` խոսքը գնում էր իր մեջ նոր մարդու ստեղծմանը:ստեղծմանը։ Մարդկային հատկանիշների լավացումն ու նորոգումը պիտի առաջնային լինեն:լինեն։ Ներքինի հետ կապը,առաջին հերթին կապն է բնության հետ:հետ։ Այդ է պատճառը,որ Քամյուն օժտված էր ռոմանտիկական կարեկցական հատկանիշներով,որոնք առկա չէին այս էքզիստենցիալիստների մոտ:մոտ։ Հայրենի Ալժիրի արևը ,ծովային միջավայրը Քամյուին օժտեցին ռոմանտիկական հատկանիշներով:հատկանիշներով։ Հաստատվելով Ֆրանսիայում Քամյուն կապանքների էր ենթարկվում օտար դառնալու վախից:վախից։ Բայց այս մարդկային օտարոտի միջավայրը նման չէր ալժիրյան արևոտ բնանկարին. սա մռայլ անեզրություն է ,որը հեղինակի համար դարձավ գոյության խորհդանիշ:խորհդանիշ։ Նրա համար ելակետային էր ,ոչ թե սոսկ առաջանալու պահը,այլ վերանալու` մահվան ակնթարթը:ակնթարթը։
«Օտարը» վեպի առաջին մասում աշխարհը երևակայական էր,այնպես ինչպես մատցածին էր հեղինակի վաղ ստեղծագործական ` ռոմանտիկական շրջանը:շրջանը։ Վեպի հերոսը չի համակերպվում ապրելու մի այնպիսի միջավայրում,ուր տիրում է անբնական բարոյականությունը:բարոյականությունը։ Նա ցանկանում է ստեղծել բնական և բարոյական գոյատևման մի օազիս ,որտեղ մարդ կմնա միայնակ իր բնազդի և գեղեցկության համար:համար։ Բայց այս ամենի մեջ հանկարծ երևում է մահվան պահը:Այնպահը։Այն տեղի է ունենում ամենավճռորոշ պահին : Մահվան կամ հերոսի սպանության ժամանակ կլինեն միայն « ծովը,ավազը և արևը»: Հեղինակը փորձում է այսպես ստեղծել ալժիրյան մտացածին պատկերը ` մահ արևային բնության մեջ:մեջ։ Սակայն հեղինակային լուծման արդյունքում կարևոր չի դառնում սպանության պատճառը և այլ մանրամասներ,որոնք կհետաքրքրեին ընթերցողին:ընթերցողին։
Հերոս Մերսոն դարձավ բնազդային հատկանիշների զոհը,այն «չար միության» զոհը,որը ստեղծել էր էքզիստենցիալիստ հեղինակը, ըստ որի միակ կարևորությունը մահից հետո չփախչելու և նրան տրվելու մեջ է:է։
XX դարի 30-ական թթ.էքզիստենցիալիզմի հիմնական գաղափարը Քամյուն արտահայտեց այսպես.
«Իմ աշխարհում թագավորում է ապսուրդը և փրկում է սերը»:
Այս շրջանը Քամյուի համար ռոմանտիկայի և էքզիստենցիալիզմի միաձուլումն էր ազդարարում:ազդարարում։ Բայց բավական արագ ռոմանտիկակական գաղա փարախոսությունը վերածվեց էքզիստենցիալիզմի:էքզիստենցիալիզմի։
Արդեն XX դարի 40-ական թվականների ստեղծագործությունների մեջ նկատվում է գաղափարական փոփոխությունը:փոփոխությունը։
1942 թ. «Սիզիփոսի առասպելը» ( Le Mythe de Sisyphe) գրքում սերը չի փրկում անբաժան ապսուրդի աշխարհում:աշխարհում։ Այստեղ , արդեն ,չկա հույս,չկա ներքին պայքար և մարդ չի կարող դուրս գալ ապսուրդացված աշխարհից:աշխարհից։ Միայն մի միջոց կարող է դիմակայել ապսուրդիզմին ` ստեղծագործելը:ստեղծագործելը։ Ահա այս միջոցով վերագտնում և հարմարվում ես աշխարհում:աշխարհում։ Էքզիստենցիալիստական ապսուրդ հերոսը Քամյուի համար դարձավ Սիզիփոսը,որը չարչարանքներով փորձեց դուրս գալ մղձավանջից ,բայց` ապարդյուն:ապարդյուն։
===Ժանտախտը վեպը===
Էքզիստենցիալիստական գաղափարախոսության լավագույն արտահայտություններից մեկը «Ժանտախտ» (La Peste) վեպն է,որը Քամյուի ստեղծագործական հաջողության գրավականն էր:էր։
Ալժիրցի տարեգիրը բարձրաձայնում է մի թեմայի մասին,որ բավական ժամանակ չխոսվող էր,կարծես մարդիկ վախենում էին վարակվել լսելով անունը:անունը։ Բայց Քամյուն փորձեց ներկայացնել տարեգրի աչքերով շրջափակման մեջ հայտնված Ֆրանսիան,նրա ներքին պայքարն ու հակադրությունները:հակադրությունները։ Վեպի գործողությունները տեղի են ունենում Ալժիրի Օրան քաղաքում:քաղաքում։ Սակայն «Ժանտախտը» ներկայացնում է ֆաշիստական շրջափակման մեջ հայտնված Ֆրանսիան:Ֆրանսիան։ Ինչպես « Ճանճերը» վեպում,այստեղ նույնպես տիրում է մահը:մահը։ Քաղաքացիների մասսայական մահացությունների պատճառը առնետների ` ժանտախտ տարածողների ներխուժում է:է։ Վեպի հենց սկզբում հեղինակը Բերնար Ռիեի միջոցով փորձում էր մարդկանց հեռու պահել առնետներից, խուսափել նրանց հետ տարրական շփումից , քանի որ նրանք ամենուր էին,սակայն `ապարդյուն:Եվապարդյուն։Եվ իսկապես ժանտախտն անհաղթելի է,ինչպես նշում է հեղինակը` «իմաստ չկա պայքարելու նրա դեմ,քանի որ հասարակությունը չի արթնացել, չի զգոնացել»:
Վեպի գլխավոր հերոսներից `Բերնար Ռիեն,որ հասարակ բժիշկ էր,ով սկզբում խուսափում էր մարդկանց հետ շփումից, ախտի ներթափանցման հենց առաջին օրվանից հավատարիմ մնաց կոչմանը ` փրկել մարդկանց:մարդկանց։
Հետաքրքիր մի փաստ ևս, Ռիեն ,ով օժտված էր էքզսիտենցիալիստական հատկանիշներով, խոսում էր ոչ թե « ես»-ով, այլ «մենք» -ով `ցանկանալով իր կյանքը հաղորդակից դարձնել մյուսներին:մյուսներին։
*Ժանտախտի օրեցօր «հաղթարշավը» ստիպել էր վեպի հերոսներին երջանկանալ. բոլորի գունատ երեսներին կարծես միատոն խաղաղություն էր իջել,նրանք ուրախ էին,ժպտում էին,բացի մեկից ` բժշկից:բժշկից։ Նա միակն էր,ով տխուր էր, իմանալով մեռյալների վարակի մասին:մասին։ Բժիշկն ու իր ընկերները իրենց ուժերի ներածին չափով անում էին անկարելին`բուժելու խեղճ տառապյալներին:տառապյալներին։
Վեպում տեղացիներից շատերը` վարակված,չվարակված, հավաքեցին ճամպրուկներն ու մեկնեցին շրջանից, բայց ի հակադրություն սրանց լրագրող Ռայմոն Ռամբրը,ով Օրանում մնալու ոչ մի պատճառ չուներ,հանկարծ արթնացավ նրա մեջ իր «Ես»-ը` այն մարդկային վեհ գաղափարը,որ մարդուն տարբերում է գազանից` կարեկցանքը:կարեկցանքը։ Եվ փորձեց օգնել հիվանդներին,անելով նրանց համար չնչին բաներ:բաներ։
Այստեղ էքզիստենցիալիստական մուտքը,որով սկսվում էր վեպը ստիպված է իր տեղը զիջելու այնպիսի էքզիստենցիալիստական գաղափարների ու ելևեջների,ինչպես հարազատին կարեկցելը, ընկերասիրությունը, գթասրտությունն է :
Իհարկե այս ամենի երանգի տակ ներկայանում է , այսպես կոչված,»շագանակագույն ժանտախտը» ` Ֆաշիզմը`առնետների կերպարով,որոնք համառորեն հաստատվում էին ֆրանսիական հողում:հողում։
«Ժանտախտի» գաղափարական կերպարներից է Քոթարը, ով կյանքի դրդմամբ հանցանք էր գործել և շատ ժամանակ չանցած վարակվել հիվանդությամբ:հիվանդությամբ։ Նրան այս քողի ներքո չէին անհանգստացնում ոստիկանները : Այս ամենը հերոսին դուր էր գալիս . «լինել ժանտախտ և ազատ»: Վեպի վերջում կյանքը Ռիեից խլում է կնոջը`ստիպելով միայնակ դուրս պրծնել սև մահից,քանի որ արդեն երևում էր « լույսը»: Եվ շուտով Օրանն ազատագրվեց:ազատագրվեց։ Ժանտախտն այլևս չկար,կային հազարավոր զոհեր,հարյուրավոր վարակակիրներ,բոլորն ուրախ են ,բացի մեկից . այլևս չար նա ` Քոթարը:Քոթարը։ Կազմակերպված շքերթի շարքերում բոլորն էի,բայց քաղաքի շրջապատված շենքերից մեկի անկյունում նա իր կյանքին վերջ տվեց:տվեց։ Իսկ վեպում միակ տառապյալը ով ապրեց զրկանքներից ու տառապանքներից հետո Ռիեն էր:էր։
«Մարդը լքված է այս աշխարհում տրված է բախտի քմահաճույքին, և ապրում է իրեն օտար աշխարհում:աշխարհում։ Էքզիստենցիալիստներ այսպիսի եզրակացության են հանգել այն պատճառով,որ իրոք, ինչպես նշվեց, առաջին և երկրորդ համաշխարհային պատերազմերի տարիներին էքզիստենցիալիստներն ականատեսն ու վկան դարձան տասնյակ միլիոնավոր մարդկանց անիմաստ մահվանը,միլիոնավոր մարդկանց խեղանդամությանն ու սովամահությանը,տեղահանությանը,նյութական և հոգևոր մշակույթի ոչնչացմանը:ոչնչացմանը։ Այսինքն ստեղծվում է « արտաքին կեցություն»,որը կործանարար է մարդու համար:համար։»
== Աղբյուրներ ==
* [http://www.philsci.univ.kiev.ua/biblio/FIL_XX/23.html Философия XX века Экзистенциализм]
* [http://www.philosophy.ru/edu/ref/rudnev/b370.htm В.Руднев «Словарь культуры ХХ в.» Экзистенциализм]
* Ա. Քամյու. Ժանտախտը:Ժանտախտը։
| 