Վիքիպեդիա

«Մասնակից:Մեսրոպ սահակյան/Ավազարկճ»–ի խմբագրումների տարբերություն

Դիտել պատմությունը
← Նախորդ տարբՀաջորդ տարբ →
Content deleted Content added
ՎիզուալԵլատեքստ
No edit summary
No edit summary
Տող 1.
*Երկիր` Հայաստան,
*Մարզ` Արագածոտն,
*Մակերես` 42.33 կմ2,
*Բնակչություն` 20636,
*Առաջին հիշատակում` 19-երորդ դար,
*Խոսվող լեզուներ` hայերեն,
*Ազգային կազմ` hայեր,
*Կրոնական կազմ`
*Հայ Առաքելական եկեղեցի,
*Տեղաբնականուն` աշտարակցի,
*Հեռախոսային կոդ` +374 (232)
*Փոստային ինդեքսներ` 0201-0205
 
Աշտարակը Հայաստանի Արագածոտնի մարզկենտրոնն է: Քաղաքը ունի 30 000 բնակիչ։ Գտնվում է Քասաղ գետի ափին, Երևանից 13 կմ հյուսիս-արևմուտք։ Այգեվետ բնակավայր է, ոռոգվում է հիմնականում Քասաղի ջրերով։ Խմելու ջուրն ստացվում է Սաղմոսավանի, Նազրևանի, Շորշորի աղբյուներից։
 
 
== Օդը և կլիմայական պայմանները ==
Աշտարակը գտնվում է նախալեռնային կոչված գոտում <ref>[http://www.dasaran.am/apps/wiki/view/id/7602 Աշտարակի մասին]</ref>։ Ծովի մակարդկից հարավային մասում բարձր է 1100-1400 մ, [[Հյուսիս|հյուսիս]]ային մասում՝ 700-1200 մ։ Տարվա միջին [[Ջերմաստիճան|ջերմաստիճան]]ը [[հարավ]]ային մասում հավասար է 9,5 աստիճան C, հյուսիսային մասում՝ 8-10 աստիճան C: Ամենատաք ամիսները [[Հուլիս|հուլիս]] և [[Օգոստոս|օգոստոս]]ն են։ Այդ ամիսներին ջերմաստիճանը հավասար է 23-26 ասիճան C։ Աշնան սկիզբը շատ տաք է լինում։ Սեպտեմբերի միջին ջերմաստիճանը հավասար է 19,2 աստիճան C։ Աշտարակում բարձ ջերմաստիճանը միջինում հասնում է 22 աստիճան C-ի, իսկ ցածր ջերմաստիճանը միջինում հավասար է 1 աստիճան C-ի։
 
== Աշտարակի պատմությունը ==
=== Բնիկ բնակչություն ===
Հայ ժողովրդի պատմության տարբեր ժամանակահատվածներում տեղի ունեցած իրադարձություներից անմասն չի մնացել Աշտարակը։ Անգամ [[Շահ-Աբաս]]ի [[արքա]]յի ժամանակ Աշտարակի բնակչությունը խուսափել է տարագրությունից՝ ինչպես [[Վաղարշապատ]]ի, [[Օշական]]ի, [[Փարաքար]]ի և [[Քանաքեռ]]ի հետ միասին։ Այդ իսկ պատճառով բնակչության բնիկ հատվածը երկար ժամանակ գոյատևել է։
 
==== Բնիկ բնակչության նկարագիրը ====
Երվանդ Շահազիզը իր «Աշտարակի պատմություն» գրքի մեջ նկարագրում է բնիկ աշտարակցուն։ Աշտարակցին ունի իր ուրույն նկարագիրը՝ {{քաղվածք|Նա կենդանի է, շարժուն, աչքաբաց ու ճարպիկ, մի նկարագիր, որ արտահայտվում է նրա շարժումների, նրա արագախոսության, նրա՝ յուր խոսակցությունը հաճախ զվարճալի սրախոսություններով համեմելու սովորության մեջ...|[[Երվանդ Շահազիզ]]}}
 
Աշտարակցիների մասին գրվածքներ ունի նաև հայտնի հրապարակախոս Գրգոր Արծրունին, երբ նա հայ ժողովրդին ծանոթանալու նպատկով 1890 թվականին ուղևորություն է կատարել և շրջել [[Երևան]]ի նահանգի հայկական [[գյուղեր]]ում{{քաղվածք|Ամբողջ գյուղը բաղկացած է զուտ հայ ազգաբնակությունից, որոնք ոչ թե գաղթկաններ են Երևանի նահանգի ուրիշ շատ գյուղերի բնակիչների պես, այլ շատ հին, բնիկ ժողովուրդ են, պարսից ժամանակներից մնացած։ Այդ է պատճառը, որ աշտարակցու տիպն ու բնակչությունը տարբերվում է նահանգի՝ մինչև այժմ իմ տեսած ուրիշ գյուղերի բնակիչների տիպից և բնավորությունից։ Աշտարակցին նման չէ, օրինակ, իմ տեսած հայ գյուղերի, մեծ մասամբ, թեև աշխատասեր. բայց կոշտ ու կոպիտ, գրեթե բթացած, մեքենա դարձած երկրագործ տարրին։ Աշտարակցին ավելի նման է փոքրիկ քաղաքի բնակչին. նա աշխուժ է, ինտելիգենտ է, մեծ մասամբ գրագետ է, ճարպիկ է և, նույնիսկ, խորամանկ։ Նա վերին աստիճանի շատախոս է և, նույնիսկ, պերճախոս և սրամիտ է։ Նույնիսկ աշտարակցու հռչակավոր հայոյանքները շատ սրամիտ են...|[[Գրիգոր Արծրունի]] <ref>Գրիգոր Արծրունի, «Երևանի նահանգում», Մշակ №175, Երևան 1890։</ref>}}
 
=== Աշտարակի ազգատոհմերը ===
 
==== Կամսարականները Աշտարակում ====
Ամենհին և ամենամեծ ընտանիքը եղել է Շահ Ազիզ կոչված [[Կամսարականներ]]ի գերդաստանը, որը եկել է Շիրակից և վերաբնակվել Աշտարակում։ Շահազիզենց տան ավանդությունը պատմում է Անիից դուրս գալու և վերջապես Աշտարակում վերաբնակվելու պատմությունը։ Այդ գերդաստանի տոհմապետը ասում է, որ եղել է [[Ներսես Կամսարական]]ը, Անին ավերելուց և անմարդաբնակ դառնալուց հետո դուրս է եկել գերդաստանով և բնակվել [[Մարմարաշեն]] գյուղում, որից հետո փոխադրվել է [[Սևան]]ի Գոմաձորը և բնակվել այնտեղ երկար ժամանակ։ Կամսրականի գերդատանը որոնել է այնպիսի մի բնակավայր, որտեղ անվտանգ է և ամուր։ Որոշ ժամանակ հետո նրանք գաղթել են Գոմաձորը և հաստատվել են Եղվարդ գյուղում։ Թեև [[Եղվարդ]]ը ընդհարձակ, արգավանդ հողերով բավարարել էր նրանք տնտեսական պահանջներին, բայց նրանք չբավարարեց Եղվարդի դաշտային դիրքը և բնությունը։ Այդ պատճառով նրանք այտեղից ընդմիշտ հեռացան և ցանկացան գալ Աշտարակ և բնակվել [[Քասախ գետ|Քասախ]]ի ափում։ Սակայն աշտարակցիները վախեցան, որ նրանք շատ և ուժեղ մարդիկ էին և մտածեցին, որ կարող են տիրել իրենց ամենալավ հողերին և իշխել բոլոր աշտարակցիներին։ Այդ պատճառով բոլոր աշտարակցիները դուրս եկան նրանց դեմ և արգելեցին նրանց, որպեսզի նրանք չմտնեն իրենց քաղաք։ [[Սուրբ Սարգիս]] սարավանդի մոտ նրանք կաուցում են գոմեր, տներ, ջրաղացներ, ճանապարհներ, մատուռներ։ Դրանից հետո նրանք երկար ապրեցին Աշտարակում։ Սուրբ Սարգսի մոտ դեռևս երևում են գերեզմաններ հասարակ տապանաքարերով, որոնք թուլ չեն տալիս որոշել նրանց գոյատևելու ժամանակաշրջանը։
 
Սուրբ Սարգսի սարավանդի մոտ Կամսարակաները բնակությունը հաստատելու ժամանակ Մնացականը և [[Տեր Պետրոս]]ը արդեն վախճանված են եղել և գերդաստանի ներկայացուցիչները եղել են նրանց ժառանգները։
 
== Աշտարակ քաղաքի մշակութային հուշարձնները ==
Աշտարակը Հայոց պատմության մեջ հիշվում է 9-երորդ դարու վերջից։ Աշտարակը ձգված է Քասախ գետի ափին։ Աշտարակը բաժանված է հինգ թաղի՝ Բերդզթաղ, Վերին Թաղ, Ամենափրկիչ թաղ, Կարմրավորի Թաղ և Կավահանքի Թաղ։ Բերդը 3 կողմից շրջապատված է բարձր, հաստատուն պարիսպներով։ Բերդը [[ձոր]]ի վրա ունեցել է մի [[եկեղեցի]], հյուսիսայինը՝ [[Ծիրանավոր]] կոչված Ս.Աստվածածին մեծ եկեղեցին և հարավայինը՝ Սպիտակավոր կոչված Ս.Աստվածածին փոքր եկեղեցին, որոնց ավերակները մնում են մինչև այսօր։ Բերդի այդ պարիսպները մինչև [[1864]] թիվը կանգուն են եղել, այդ ժամանակներից ի վեր գյուղացիները քանդել են այդ տեղը և այդ վայրում կառուցել են բնակարաններ, որտեղ անգամ այսօր գոյություն ունեն նրանց հետքերը։ Այդ ժամանակ գյուղի ամենամեծ եկեղեցին եղել է Ծիրանավորը և ժամասացությունները կատարվում էին միայն Ծիրանավորում, քանի որ մյուս եկեղեցիները փոքր էին։
 
ՌՃԾ-1701 հուշարձանը կանգուն է եղել մինչև [[1815]] թիվը, մինչև այն ժամանակ երբ քանդվել են տանիքները, վերին խցերը, սեղանները, կամարներն ու սյունազարդ խոշոր մասերը և ճեղքվել վերից վար արևելյան պատը։ Արժանի են ուշադրության, բացի կամարների ու սյուների մնացորդներից, արևմտյան լուսամուտը և մի քանդակազարդ, սիրուն [[խաչքար]], որ կիսականգուն՝ աչքի է ընկնում սեղանի բեկորների մեջ։ Քարե միակտուր դուռը այլևս չկա, դա հանված է և տեղը մի փայտե դուռ են դրել։
 
[[Սպիտակավոր]] Ս.Աստվածածինը մի փոքրիկ, սիրուն եկեղեցի է, կառուցված է կարմրագույն, սրբատաշ քարերից։ Այս եկեղեցու պատերն ու սեղանն ամբողջովին կանգուն են, խոնարհված է միայն տանիքը։ Դա գտնվում է քարափի վրա, ունի 2 դուռ՝ ձորի և արևմտյան կողմերից։ Առաջին դուռը դուրս է գալիս քարափի վրա, իսկ երկրորդը համարվում է գլխավոր մուտք։
 
[[Պատկեր:Սուրբ մարինե ,,,.JPG|մինի]]
== Սուրբ Մարիանե ==
Սուրբ Մարիանե եկեղեցին գտնվում է Արագածոտնի մարզի Աշտարակ քաղաքի [[հյուսիս-արևելք]]ում և կառուցվել է [[1281]] թվականին: Սուրբ Մարիանե թաղը ստացել է իր անունը գյուղի բարձր կողմը գտնվելու պատճառով և կառուցված Ս. Մարինե եկեղեցուց։ Մարիանեն մի փոքրիկ, սիրուն եկեղեցի է։ Նրա վեր բարձրացող կամարները հիշեցնում են գոթական ճարտարապետական ոճը։ Հնում [[աբեղա]]ների վանք է եղել, ունեցել է հյուրատուն, իսկ հետո վերածվել է ծխական եկեղեցու։ Իսկ հետո ծխականները փոխվել են առաջ՝ [[Ծիրանավոր]], իսկ հետո՝ Ամենափրկիչ։
[[1839]] թվականին գյուղացիները սկսեցին վերականգնել եկեղեցին։ Այս եկեղեցին հնում ունեցել է ձեռագիր մատյաններ, որոնցից այժմ մնացել է մի քանի հատ։ Դրանք 5 հատ են և գրված են թղթի վրա, 3-ը բոլորագիր, 2-ը շղագիր, 1-ը [[1441]] թվին, մյուսը՝ [[1491]] թվականին, իսկ մյուն էլ [[1504]]-ին։Որից հետո [[1905]] թվականին քանդել են եկեղեցին հիմնել նորը և թողել կիսատ։ Բայց 1999 թվականին սկսում են շարունակել կիսատ մնացած գործը։
 
Այս եկեղեցու բակում կան շատ հին գերեզմանոցներ։ Բակի [[գերեզմանոց]]ում գտնվում է քաղաք գործիչ Խեչանի գերեզմանը։ Հնում եղել են շատ [[խաչքարեր]], բայց մինչև այսօր պահպանվել են դրանցից մի քանիսը։
{{քաղվածք|Եկեղեցին տուժել է [[1827]] և [[1840]] թվականներին [[երկրաշարժ]]ից, ստացել է փլվաժքներ, վտանգավոր ճեղքեր ու մասամբ կարկատվել|[[Ս. Սաղումյան]] <ref>«Աշտարակ» էջ 113</ref>}}
 
Եկեղեցու հրավարևելյան կողմում կա մի թմբուկ, որը շարված է անտաշ քարերով, թե ովքեր և երբ են քանդել այն վերանորոգելու համար մնում է անհայտ։ Այս եկեղեցին ունեցել է ծխական դպրոց, որը գործել է մինչև [[1937]]-ական թվականները։ Մի քանի խաչքարերից կանգուն են մնացել միայն մեկը։ Զանգակատունը կառուցել է Փարվանենց Գևորգը [[1839]] թվականին։
 
Մարիանե եկեղեցին գործող եկեղեցի է, քրիստոնիա հավատացիալների կենտրոն, հոգևոր հովիվն է՝ կիրթ, բանիմաց Տեր Մկրտիչ քահանա Երանյանը։
 
[[Պատկեր:Սուրբ Սարգիս.JPG|մինի]]
 
== Սուրբ Սարգիս ==
Գտնվում է Քասախ գետի ձախ ափին։ Անիից տեզահանված Կամսարական տոհմի մի մեծ խումբ, որոնք [[1319]] թվականին [[երկրաշարժ]]ի և քաղաքական դրդապատճառների հետևանքով դեգերելով Հայաստանի տարբեր բնակավայրերում, գալիս և հանգրվան են գտնում [[Քասախ գետ]]ի ձախ ափին՝ ձորի կամրջի սարավանդում։
{{քաղվածք|Այդտեղ նրանք շինում են գոմեր՝ բազմաթիվ անասուններ համար, տներ՝ իրենց բնակության համար, ջրաղաց Քասախի ձորում՝ իրենց ցորենն աղալու համար, մի նեղ, բայց հարմար ճանապարհ՝ ձոր իջնելու և ջուր բերելու համար, մի մատուռ՝ իրենց առօրյա իրենց աղոթքն անելու և կրոնական ծեսերը կատարելու համար, որը անվանում են Ս. Սարգիս՝ իրենց ծխատեր և տանու քահանա Տեր Սարգիս անունով| [[Երվանդ Շահազիզ]] «Աշտարակի պատմությունը»}}
 
Սուրբ Սարգիս մատուռը տարիների ընթացքում ավերվում է։
{{քաղվածք|Այդ ավերակից մինչև վերջին տարիները պահպանվելէր սեղանն յուր կամարով։ Առաջին անգամ մաքրել էր տվել այդ ավերակը գյուղի Տեր Սարգիս Քահանա Բզնունին, կամենալով վերանորոգել այն, բայց հոգևոր իշխանությունից թույլտվություն չէր ստացել։ [[1971]] թվականին գյուղացի մահտեսի [[Մնացական Ղալաչյան]]ը վերադարձաց լինելով Երուսաղեմից, որտեղ, յուր ասելով, «Երազում քեռի Սուրբ Սարգիսը պատվիրոել էր նրան՝ վերանորոգել իրեն անվան նվիրված Աշտարակի մատուռը։ », քանդել է հնության այդ վերջին մնացորդը՝ սեղանը, սրբատաշ քարից շինված, սիրուն կամարով, և նրա հիմքի վրա շինել է ներկա հասարակ, փայտածածկ, գյուղական տնակը։|Երվանդ Շահազիզ «Աշտարակի պատմությունը»}}
 
[[1917]] թվականին ավերվում է Սուրբ Սարգիսը և նրա չափերը ընդմիշտ մոռացվում է։ Ալեքսան Մաթևոսի Կիրակոսյանը, ով՝ հուշարձանների պահպանության և վերականգնման գլխավոր վարչության պետն է, ունի հարուստ կենսագրություն, հայրենասեր մարդ է գալիս է Աշտարակ, որպեսզի ուսումնասիրի այս եկեղեցու վերականգնման աշխատանքները։ Ուսումնասիրելուց հետո սկսում է վերանորոգել։
 
Միակ խորհրդային եկեղեցին, որ կառուցվել է դա՝ Սուրբ Սարգիս եկեղեցին է։
 
=== Սուրբ Սարգսի սարավանդ ===
Քասախի ձախ ափից դուրս ցցված հրվանդանը անվանվում է Ձորի կարմնջ, որը փոքրիկ սարահարթ է և որտեղ կառուցված է Սուրբ Սարգիսը։ Այդ սարավանդի վրա կան հին բնակավայրեր։ [[1950]] ականներից այս սարավանդի վրա կառուցվել են Աշտարակի [[Ստեփան Շահումյան]]ի կոլտնտեսության անասնագոմերը և կալատեղը, որոենք այժմ վերակառուցվում են։
 
[[Պատկեր:Աշտարակ ԵԿԵՂԵՑԻ ՍՊԻՏԱԿԱՎՈՐ19-1.JPG|մինի]]
== Սպիտակավոր Սուրբ Աստվածածին ==
Սպիտակավորը կառուցվել է 13-րդ դարի սկզբին: Ունի ուղղանկյուն հատակագիծ, արևելյան կողմում կիսաշրջանաձև խորանով և ցածր բեմով: Ունհեցել է գմնբեթավոր հորինվածք: Ունի 2 մուտք՝ արևմտյան և [[հարավ]]ային: Եկեղեցին կառուցված է դեղնածիրանավուն սրբատաշ տուֆից: Եկեղեցին վերանորոգվել է Մկրտիչի կողմից 14-երորդ դարում, այդ ամենը մենք ստացել ենք արևմտյան որմի վրա պահպանված արձանագրություններից: Երկրաշարժի պատճառով կործանվել է [[1679]] թվին, այժմ ավերակ վիճակում է:
{{քաղվածք| Սպիտակավոր Սուրբ Աստվածածինը մի փոքրի և սիրուն եկեղեցի է՝ շինված կարմրագույն, սրբատաշ քարից. դրա պատերն ու սեղանն ամբողջովին կանգուն են, խոնարհված է միայն տանիքը: Դա գտնվում է ուղիղ ձորաբաշի քարափի վրա դուռ՝ ձորի և արևմտյան կողմից: Առաջինը դուրս է գալիս ուղակի քարափի վրա և պետք է զարմանալ, թե ինչպես են ելումուտ արել այդ դռնից ժամավորները, քանի որ բաժանվում է գլխապտույտ, անդնդախոր ձորից մի անցուդարձի նեղ շառավիղով միայն. երկրորդը գլխավոր մուտքն է: Դրա երկու կոմն էլ երևում են արձանագրության հետքեր, բայց դրանք այնքան եղծված են, որ անվերծանելի են դարձել, ուստի և չի կարելի ճշտությամբ իմանալ ոչ դրա շինության ժամանակը, ոչ էլ շինողի անունը: Հնագետների կարծիքով այդ հուշարձանը ԺԳ դարու գործ է| Երվանդ Շահազիզ «Աշտարակի պատմությունը»}}
 
=== Սպիտակավորի Սառցատունը ===
Սպիտակվոր եկեղեցու հարևանությամբ ապրող բնիկ աշտարակցի 62 ամյա [[Ռազմիկ Սիմոնյան]]ի պատմածը:
{{քաղվածք|Սպիտակավոր եկեղեցու տակի ժայռերի մեջ կան երկու մեժ քարանձավներ, որոնք իրար հետ ունեն հաղորդակցման մուտքեր: Այտեղ կտեղավորվի մինչև 200 [[ոչխար]]: Ես լավ հիշում եմ՝ իմ մանկության տարիներին զովացուցիչ ըմպելիք պատրաստող վարպես Նալբամդենց Արտաշը ձմռանն էշի սայլակով սառից(սառույց) էր բերում լցնում քարանձավները, հետո ամբողջ ամառը հանում, տանում էր օգտագործում: Հիմա եկեղեցու ներքևի լանջի այգու տերը փակել է քարանձավի մուտքը, բայց շատ հանգիստ կարելի է բաց անել:}}
[[Պատկեր:Սպիտակավոր եկեղեցի.jpg|մինի]]
 
== Ծիրանավոր ==
Եկեղեցի Աշտարակում, որը գտնվում է Բերդաթաղ կոչվող բնակատեղում: Բազիլիկ եռանավ տիպի եկեղեցի է, կառուցվել է 5-6-երորդ դարերում: Արտաքին չափերն են՝ 21 մ երկարություն և 11 մ լայնություն, 8-13 մ բարձրություն: Ծիրանավոր Սուրբ Աստվածածինը կառուցված է սև գույն ունեցող քարատեսակից, նրանից 150-300 մ հեռավորության վրա գտնվող Կարմրավորը̀ գորշ, իսկ Սպիտակավորը̀ կարմիր քարերով:
 
Եկեղեցին եղել է հեթանոսական մեհյան, ջրի, երկնային տարերքի, [[վիշապներ]]ի պաշտամունքի վայր: Հայաստանում երբ [[քրիստոնեություն]]ը պետական կրոն հռչակվեց, դրանից հետո մեհյանը վերափոխվեց [[Եկեղեցի|եկեղեցու]], իսկ հետո վերակառուցվեց 5 երորդ դարին:
 
12-երորդ 90-ական թվականներին, [[սելջուկ-թուրքեր]]ի դեմ պայքարի տարիներին [[Զաքարյաններ]]ն ավելացրել են եկեղեցու հյուսիսային և հարավային կրկնապատերը: Վերջին վերակառուցումը կատարվել է 18-երորդ դարում: [[1990]] թվականներին կատարվել են պարսպապատների մասնակի մաքրման աշխատանքներ
[[Պատկեր:Karmravor Church Ashtarak.JPG|մինի]]
== Կարմրավոր ==
Կարմրավորը, կամ Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին, 7-րդ դարում կառուցված եկեղեցի է, որը գտնվում է Արագածոտնի մարզի Աշտարակ քաղաքում, կառուցել են Գրիգոր և Մանաս քահանաները<ref>[http://armenianstudies.csufresno.edu/iaa_architecture/karmravor.htm California State University, Armenian Studies Program: KARMRAVOR/GARMRAVOR]</ref> : Կարմրավորի շուրջը կան շատ հետաքրքիր խաչքարեր, որոնցից առավել հայտնի է [[Ծակ-Քար]]ը,
Այնտեղ մինչ օրս պահվում են ուշադրությանը արժանի երկու հնություններ̀ դրանցից առաջինը մի հնդկական նկարազարդ վարագույր է, որը բերվել էր 1798-99թթ. [[Կալկաթա]]յից, իսկ մյուսը՝ Շուխոնց ավետարանը, որը [[1873]] թվականին նվիրաբերել է աշտարակցի [[Շուխյան]]ց ընտանիքը։
Կարմրավորը Հայաստանում միակ եկեղեցին է, որի կարմիր կղմինդրե տանիքը մինչ օրս պահպանվել է։ Եկեղեցու դուռը պատրաստել է ազգային վարպետ [http://www.sargis.me Սարգիս Պողոսյանը [[1983]] թվականին ]:
 
=== Անվան ծագումնաբանություն ===
Ըստ ավանդության, Աշտարակում ապրող երեք քույրերը սիրահարվում են Սարգիս անունով մի երիտասարդի։ Ավագ երկու քույրերը որոշում են իրենց զոհաբերել՝ կրտսերին երջանկություն պարգևելու համար և ծիրանագույն ու կարմիր զգեստ հագնելով իրենց նետում են ձորից։ Այս լուրն իմանալով, փոքր քույրը սպիտակ զգեստ է հագնում և նա նույնպես իրեն ձորն է նետում, իսկ Սարգիսը դառնում է ճգնավոր։ Հետագայում ձորի եզրին երեք եկեղեցիներ են հայտնվում՝ [[Կարմրավոր]]ը, [[Ծիրանավոր եկեղեցի (Աշտարակ)|Ծիրանավոր]]ը և [[Սպիտակավոր եկեղեցի (Աշտարակ)|Սպիտակավոր]]ը:
== Հին Աշտարակի պատմությունը ==
Աշտարակը հազարամյակների պատմություն ունի: Այդ են վկայում բնակավայրի տարածքում գտնվող բոլոր բրոնզեդարյան արձանները, բնակատեղիները, դամբարանները և այլ հուշարձանները:
 
Վաղ միջնադարում Աշտարակը հզոր բնակավայր էր՝ նշանավոր երկու եկեղեցիներով՝ Ծիրանավոր դար և Սպիտակավոր: Սելջուկ – թուրքերի լծից (11 դարի կեսից մինչև 12 դարի վերջ) ազատագրվելուց հետո մինծև 14 դարի կեսը Զաքարյանների, ապա՝ [[Արծրունիներ]]ի (հատկապես՝ Սադուն )
Վաղ միջնադարում Աշտարակը հզոր բնակավայր էր՝ նշանավոր երկու եկեղեցիներով՝ Ծիրանավոր դար և Սպիտակավոր: Սելջուկ – թուրքերի լծից (11 դարի կեսից մինչև 12 դարի վերջ) ազատագրվելուց հետո մինծև 14 դարի կեսը Զաքարյանների, ապա՝ [[Արծրունիներ]]ի (հատկապես՝ Սադուն)
 
== Աշտարակի հին փողոցներ ==
[[Հին Աշտարակ]]ի փողոցերը հիմնականում լինում են ծուռումուռ ճանապարհներ, նեղ ու քարքարոտ: Մայր առվի ձախափնյա թաղամասերի կառուցումները սկսվել են [[1850]] թվականին: Հիմնականում այդ թաղամասի վրա գտնվող տները ժամանակակից են, ամբողջովին թաղված ծառ ու ծաղկի և խաղողի այգիների մեջ: Հիմնականում լինում են երկհարկանի տներ, որոցից շատերը գեղեցիկ են կառուցված: Գեղեցիկ են հիմնականում տների շքամուտքերը: Տներից շատերը տեղ են գտել ճարտարապետ, վաղամեռիկ [[Էմին Հակոբյան]]ի «Աշտարակի շրջանի ժողովրդական բնակարանի ճարտարապետությունը» աշխատության մեջ:
 
== Աշտարակի առաջին բաղնիքը ==
Աշտարակի առաջին բացնիքը իր հին պատմությունը ունի։ Այդ թեմային անդրաձարձել է նաև աշտարակցի գրող [[Վալտեր Արամյան]]ը, իր «Ազքատների ընտանիքը» պատմվածքով («Վերադարձ» երկերի ժողովածու, [[Երևան]] [[1983]])։ Գրողը «Աղքատների բաղնք» է անվանում ձորի ճանապարհին, Խոջա Փլավի կամուրջին չհասած ձախ կողմի բաղնիքը։
 
Աշտարակում մինչև [[1960]] թվականի երկրորդ դարի կեսերին բաղնիք գոյություն չի ունեցել։ Վ. Արամյանի պտմվածքի հիմքը հիմնականում իրական դեպքերն են, Աշտարակում հայտնի բացրձակ իրողություններ՝ բացի մի քանի գեղարվեստական երանգավորումներից։ Աշտարակի առաջին բաղնիքը կառուցվել է բնիկ Աշտարակցի Տեր Արշակ Զաքարյանը (Զաքոյենց)։ Նրա որազանքներից է եղել կառուցել հաարակական բաղնիք որոնց նմանը տեսել էր [[Թիֆլիս]]ում և Երևանում: Նա մի օր կնոջն ասում է.
{{քաղվածք|Սանդուխտ, բաղնիք եմ շինելու ականատեսի առվի վրա, Մեծ քարափի տակին:|Վ.Արամյան}}
Ըստ Ա.Արամյանի բաղնիքը օգտագործելու ընթացքում, Ա. Զաքարյանը իրենց այգում իչքան ծառ ու ճյուղ կա կտրում է և հնոցում վառում, բայց դրանից հետո չի կարողանում վառելիք հասցնել: Նրան այդ հարցով օգնում են գյուղացիները: Այդ ժամանակ է, որ ջրաղացներից մեկը, չուզուղոցթյան լուր է տարածում, թե բաղնիքում ցերեկները անտեսանելի, իսկ գիշերները «ափաշկարա» լողանում են սատանաները՝ «ինչոր մեկը իր աչքով է տեսել» դա «սատաննաների բաղնիք է » և այլն, որիցխուսափելով հարուստները այլևս բաղնիք չէին գնում, այն մնացել է որպես աղքատների բաղնիք, որից էլ առաջացել է «Աղքատների բաղնիք» անվանումը; Այս ամենը ընդամենը մտքի հնարքներ են, գեղարվեստական երանգավորումներ: Իրականում հիմնականում հաճախել են հարուստները, հաճախ էլ նրանք այնտեղ կազմկերպել են խնջույքներ:
 
Մեր օրերում Զաքոյենց, Աղմենց և Վարդազավորների հետնորդների միջև շարունանական վեճերի թեմա է դարձել, թե Աշտարակի առաջին բաղնիքը ով է կառուցել. յուրաքանչյուրը աշխատում էր ապացույցներ գտնե(երբեմն նաև հորինել), հօգուտ իր նախնիների:
 
Բաղնիքն ունի մեկական ընդանհուր և առանձնալողալարներ՝ յուրաքանչյուրը իր հանդերձասրահով: Լողարանի երեք կողմերում՝ ատերի տակ շարվախխ են քարե գուռեր, իսկ պատերի երկարությունում և կենտրոնում դրված են նստարաններ, հարավային պատից կաղված է ցնցուղը: Լողարանները ունեն իրենց շոգեհարման խցիկները:
 
== Աշտարակի ձորեր ==
Տող 28 ⟶ 134՝
«Այդ բոլորի մեջ, սակայն, յուր բարձրությամբ, զարդաքանդակների նրբությամբ և հնությամբ առանձնապես աչքի է ընկնում մի խաչքար, որ յուր պատվանդանի պես սկիհ դնելու համար մի քառակուսի փորվածք ունենալու պատճառով կոչվում է «Ծակ քար». դրա վերա փորագրված արձանագրություններից երևում է, որ Տեր Թումաս քահանան դրել է այդ խաչքարը պարոն Սադունի և դրա զավակների արևշատության համար 1268 թվականին»:
Ս. Սաղումյանը խաչքարն անվանում է «Ծակ Խաչ», մի բան որ կնշանակի խաչ որի վրա առկա է որևէ տեսքի, ձևի անցք՝ ծակ: Մինչդեռ իրականում ոչ թո խաչն է ծակված, այլ նրա պատվանդանի քարի մեջ կա զուգահեռանիստի տեսքով մի խոռոչ՝ «սկիհ դնելու համար», որի պատճառով ժողովուրդն այն անվանում է ««Ծակ քար»» խաչքար: Այսպես են հիշում նաև Ե.Շահազիզը, Գ. Հովսեփյանը և մյուսները:
 
== Աշտարակի հին հինքին ==
[[Արարատ Ղարիբյան]]ը իր «Հայ բարբառագիտություն» աշխատության մեջ, որպես Աշտարակի խոսվածքի բնորոշ բառեր օգտագործում է իքի, հած և կանած ի ձևերը՝ «մի մութ քշեր ա հափումը կանած ի»:
Ուսումնասիրված բառարաններում հիքի բառը չի բացատրվում, միայն Էդ. Աղայանն ունի «հիքություն» և Ստ. Մալխասյանը՝ «հիգություն», որոնք նշանակում են թշվառություն,և ոչ մի կապ չունեն հիքի բառարմատի հետ:
Խոջաբաղերի տարածքում 1987 թվականին հայտնաբերվեցին բազմաթիվ հնձաններ, որոնց տարիքը գիտական հիմնավորումներով հաշվվում է 3 դարից. իսկ որտեղ հնձան, այնտեղ անկասկած [[խաղող]]ի այգի:
Սկզբում այգիները տնկել են գյուղամերձ ու հարմարավետ հողատարածություններում, ապա շարունակել տարածել ավելի հեռուներում, մինչև ներկայիս տարածքները՝ Օշականի, Ոսկեվազի և Փարպիի հողային սահմանները:
Գյուղամերձ ամենամեծ ու ամենահին հինքին եղել է Շուխոնցն (Շուխյան տոհմ), որը սկսվել է Բերդաթաղի մոտերքից և հասել մինչև Բեգլարենց (որոնք Շուխյան տոհմի մի շառավիղն են) տունն ու այգին, մինչև ներկայիս կապի հանգույցի շենքը: Նրանից հետո սկսվել է Ազատենց (Ազատյան տոհմ) հիքին: Այն զբաղեցրել է թատրոնի շենքի, Ներսես Աշտարակեցու անվան հրապարակի տարածքները, հասել միչև [[Վահան Տերյան|Տերյան]] փողոցը: Մինչև այժմ էլ Շուխյան և Ազատյան տոհմերի բազմաթիվ ընտանիքների առանձնատներ են գոյատևում իրենց պապենական այգիներում:
 
== Հասան Խանի առու ==
Տող 37 ⟶ 150՝
Զարմանալի է, որ մինչև օրս բոլոր հնագետները արանք դիտել են, որպես մեկ ամբողջական կառույցի մնացորդ:
«Իսկ կամուրջն,-ասում է նա(Առաքել Վարդապետ Դավրիժեցին-Ս.Տ.Ս)-որ է ի վերայ Քասախ գետոյն, ի մեջ խորագույն ձորոյն, որ մերձ է ի գիւղն Աշտարակ, որ էր մեծակն և բարձրաշեն , կրով և գործուն քարիվ շինեալ, սա հնացեալ էր և խախտեալ և ական կէսն ևս փլուզեալ. Բայց կարի հարկավոր էր, քանզի բազում գավառաց և բազում ճանապարհաց անցուրդը»:
 
== Աշտարակի բարձրավանդակ ==
{{քաղվածք|Հին աշտարակցին շատ աշխատասեր է եղել. այն բազմաթիվ այգիները, որ այժմ մենք տեսնում ենք Աշտարակի բարձրավադակ կոչված տեղի վերա ձգված, ինչպես մի ակնապարար օվազիս, լայնատարած քարքարոտ առապարների մեջ|Երվանդ Շահազիզ}}
 
== Ձախ ափ ==
Տող 171 ⟶ 287՝
=== Բեգլարենց թաղ ===
Բեգլարենց թաղը Գետափնյա փողոցի միջնամասում, Պոիճուր քուչի թաղի շարունակությունը կազմող փոքրիկ թաղամաս է, նշանավոր է Բեգլարենց մեծ չափսերի, երկհարկանի, իր ժամանակի համար աչքի ընկնող տնով: Բեգլարենց թաղում է գտնվում [[Սուրբ Կիրակի]] եկեղեցու գմբեթի մնացորդները:
 
=== Վերնագրի տեքստ ===
 
=== Բերդաթաղ ===
Տող 180 ⟶ 298՝
=== Բշկուլի թաղ ===
Աշտարակում գաղթականները պահում էին մեծ քանակությամբ այծեր և ոչխարներ: Նրանց արոտավայր գնալիս վերադառնալուց հետո ամբողջ փողոցները պատվում էին բշկուլներով, որից առաջացել է ծաղրական անվանումը:
*Երկիր` Հայաստան,
*Մարզ` Արագածոտն,
*Մակերես` 42.33 կմ2,
*Բնակչություն` 20636,
*Առաջին հիշատակում` 19-երորդ դար,
*Խոսվող լեզուներ` hայերեն,
*Ազգային կազմ` hայեր,
*Կրոնական կազմ`
*Հայ Առաքելական եկեղեցի,
*Տեղաբնականուն` աշտարակցի,
*Հեռախոսային կոդ` +374 (232)
*Փոստային ինդեքսներ` 0201-0205
 
=== Վերնագրի տեքստ ===
Աշտարակը Հայաստանի Արագածոտնի մարզկենտրոնն է: Քաղաքը ունի 30 000 բնակիչ։ Գտնվում է Քասաղ գետի ափին, Երևանից 13 կմ հյուսիս-արևմուտք։ Այգեվետ բնակավայր է, ոռոգվում է հիմնականում Քասաղի ջրերով։ Խմելու ջուրն ստացվում է Սաղմոսավանի, Նազրևանի, Շորշորի աղբյուներից։
<ref>[http://aragatsotn.gov.am/about-communities/801/ Աշտարակի համայնքի մասին]</ref>
 
Մակերես կազմում էէ 42.33կմ²
Բնակչություն` 20636
 
[[Աշտարակ (քաղաք)|Աշտարակը]]՝ քաղաքային համայնք է [[Արագածոտն|Արագածոտնի]] մարզում: Համայնքի վարչական տարածքի մեջ մտնում են [[Աշտարակ]] քաղաքը եւ [[Մուղնի]] գյուղը: Աշտարակ քաղաքը նախկինում կոչվել է [[Աշտարակաց]] գյուղ: Աշտարակը քաղաք է հռչակվել [[1970]] թ-ին: [[1995]] թ-ի վարչատարածքային ռեֆորմից հետո հանդիսանում է, որպես Արագածոտնի մարզի մարզկենտրոնը: Հանդիսանում է տրանսպորտային ճանապարհ: Այստեղով անցնում են [[Երևան]]-[[Աշտարակ]]-[[Թալին]], [[Երևան]]-[[Աշտարակ]]-[[Ապարան]] միջպետական մայրուղիները:
Անվան ծագումնաբանությունը հաճախ կապում են հայերեն՝ աշտարակ պարզ բառի հետ: Իսկ ըստ, [[Գրիգոր Ղափանցյան|Գրիգոր Ղափանցյանի]], այն առաջացել է ասորա-բաբելական [[Իշտար]] աստվածուհու անունից, որի հնչյունափոխությունից էլ առաջացել է [[Աշտար]], ապա ՙԱշտարակ՚ անվանումը:
Աշտարակը հայկական աղբյուրներում հիշատակվում է 9-րդ դարից: Հնում մտել է [[Մեծ Հայք|Մեծ Հայքի]] [[Այրարատ]] աշխարհի [[Արագածոտն]] գավառի մեջ: Այստեղ կան նաև վաղ ժամանակներին վերաբերող պատմամշակութային կոթողներ: [[Ծիրանավոր]] եկեղեցին կառուցվել է 5-րդ դարում, որը 18-րդ դարում վերանորոգվել է: Ծիրանավորի շրջակայքը տեղացիները անվանում են [[ՙԲերդաթաղ]]՚: Ս. Աստվածածին եկեղեցին կառուցվել է 7-րդ դարում, որը տեղացիները անվանում են [[Կարմրավոր]],կարմիր քարով կառուցված լինելու պատճառով: Քաղաքի կենտրոնում գտնվում է Ս. Մարինե եկեղեցին, կառուցված 1281 թ-ին: Հիշատակության է արժանի [[Քասաղ գետ|Քասաղի]] եռակամար կամուրջը, որը կառուցվել է քանաքեռցի մեծահարուստ Մահտեսի խոջա Գրիգորի կողմից 1664 թ: [[Մուղնի]] գյուղում է գտնվում [[Ս. Գեւորգի]] վանքը` կառուցված 17-րդ դարում:
Քաղաքը տեղադրված է ծովի մակարդակից 1130 մ բարձրության վրա` Քասաղ գետի երկու ափերի ընդարձակ հարթության վրա: Կլիման մերձարեւադարձային է: Հունվարյան միջին ջերմաստիճանը -13 է, հուլիսյանը` 24: Տարեկան տեղումների քանակը 350մմ է:
 
== Բնակչություն ==
Աշտարակը [[1831]] թ-ին ունեցել է 826, 1873 թ-ին` 2515, 1914 թ-ին` 4867, 1919 թ-ին` 6100, 1931 թ-ին` 4782, 1972 թ-ին` 13900, 1976 թ-ին 16362 հայ բնակիչ: 2001 թ-ի մարդահամարի տվյալներով Աշտարակ քաղաքը ունեցել է 18915, Մուղնի գյուղը` 770 բնակիչ: Քաղաքի առկա բնակչությունը կազմում է 25607 մարդ, որից 47% տղամարդիկ են, 53%` կանայք: Աշտարակը ունի միջնակարգ դպրոցներ, երաժշտական եւ մարզական դպրոցներ, մանկապարտեզներ, մշակույթի տուն, գրադարաններ, մարզադաշտ, հիվանդանոց, պոլիկլինիկա և այլն:
 
== Նշանավոր մարդիկ ==
== Օդը և կլիմայական պայմանները ==
Այստեղ է ծնվել հայ գրող [[Պերճ Պռոշյան|Պերճ Պռոշյանը]], եւ հետագայում, նրա մահից հետո կառուցվել է նրա տուն-թանգարանը:
Աշտարակը գտնվում է նախալեռնային կոչված գոտում <ref>[http://www.dasaran.am/apps/wiki/view/id/7602 Աշտարակի մասին]</ref>։ Ծովի մակարդկից հարավային մասում բարձր է 1100-1400 մ, [[Հյուսիս|հյուսիս]]ային մասում՝ 700-1200 մ։ Տարվա միջին [[Ջերմաստիճան|ջերմաստիճան]]ը [[հարավ]]ային մասում հավասար է 9,5 աստիճան C, հյուսիսային մասում՝ 8-10 աստիճան C: Ամենատաք ամիսները [[Հուլիս|հուլիս]] և [[Օգոստոս|օգոստոս]]ն են։ Այդ ամիսներին ջերմաստիճանը հավասար է 23-26 ասիճան C։ Աշնան սկիզբը շատ տաք է լինում։ Սեպտեմբերի միջին ջերմաստիճանը հավասար է 19,2 աստիճան C։ Աշտարակում բարձ ջերմաստիճանը միջինում հասնում է 22 աստիճան C-ի, իսկ ցածր ջերմաստիճանը միջինում հավասար է 1 աստիճան C-ի։
 
== Գիտություն ==
== Աշտարակի պատմությունը ==
Աշտարակում է գտնվում [[Հայաստանի Գիտությունների Ակադեմիա|Հայաստանի Գիտությունների Ակադեմիայի]] ռադիոֆիզիկայի եւ ֆիզիկական հետազոտությունների ինստիտուտը:
=== Բնիկ բնակչություն ===
Հայ ժողովրդի պատմության տարբեր ժամանակահատվածներում տեղի ունեցած իրադարձություներից անմասն չի մնացել Աշտարակը։ Անգամ [[Շահ-Աբաս]]ի [[արքա]]յի ժամանակ Աշտարակի բնակչությունը խուսափել է տարագրությունից՝ ինչպես [[Վաղարշապատ]]ի, [[Օշական]]ի, [[Փարաքար]]ի և [[Քանաքեռ]]ի հետ միասին։ Այդ իսկ պատճառով բնակչության բնիկ հատվածը երկար ժամանակ գոյատևել է։
 
== Տնտեսություն ==
==== Բնիկ բնակչության նկարագիրը ====
Արդյունաբերությունը Աշտարակի տնտեսության մեջ կարևոր տեղ է զբաղեցնում: Այստեղ կան տարբեր ճյուղերի ձեռնարկություններ: Աշտարակում է գործում ՙ[[Միկրոմ]]՚ ձեռնարկությունը, որը զբաղվում է փորձասարքերի, շինարարական սալիկների, արբանյակային ալեհավաքների, գունանյութի եւ ներկերի, արտադրությամբ: Ունի պոլիգրաֆիական գործարան, որը զբաղվում է տպագրական իրերի արտադրությամբ, ինրպես նաև պոլիէթիլենային տարաների արտադրությամբ: Աշտարակում զարգացած է նաև սննդի արդյունաբերությունը: Այստեղ կան խաղողի վերամշակման եւ գինու հումքի ստացման կետեր: Հնուց Աշտարակը հայտնի է անուշահամ գինիների եւ չոր մրգերի պատրաստմամբ:
Երվանդ Շահազիզը իր «Աշտարակի պատմություն» գրքի մեջ նկարագրում է բնիկ աշտարակցուն։ Աշտարակցին ունի իր ուրույն նկարագիրը՝ {{քաղվածք|Նա կենդանի է, շարժուն, աչքաբաց ու ճարպիկ, մի նկարագիր, որ արտահայտվում է նրա շարժումների, նրա արագախոսության, նրա՝ յուր խոսակցությունը հաճախ զվարճալի սրախոսություններով համեմելու սովորության մեջ...|[[Երվանդ Շահազիզ]]}}
 
=== Գյուղատնտեսություն ===
Աշտարակցիների մասին գրվածքներ ունի նաև հայտնի հրապարակախոս Գրգոր Արծրունին, երբ նա հայ ժողովրդին ծանոթանալու նպատկով 1890 թվականին ուղևորություն է կատարել և շրջել Երևանի նահանգի հայկական գյուղերում{{քաղվածք|Ամբողջ գյուղը բաղկացած է զուտ հայ ազգաբնակությունից, որոնք ոչ թե գաղթկաններ են Երևանի նահանգի ուրիշ շատ գյուղերի բնակիչների պես, այլ շատ հին, բնիկ ժողովուրդ են, պարսից ժամանակներից մնացած։ Այդ է պատճառը, որ աշտարակցու տիպն ւ բնակչությունը տարբերվում է նահանգի՝ մինչև այժմ իմ տեսած ուրիշ գյուղերի բնակիչների տիպից և բնավորությունից։ Ատարակցին նման չէ, օրինակ, իմ տեսած հայ գյուղերի, մեծ մասամբ, թեև աշխատասեր. բայց կոշտ ու կոպիտ, գրեթե բթացած, մեքենա դարձած երկրագործ տարրին։ Աշտարակցին ավելի նման է փոքրիկ քաղաքի բնակչին. նա աշխուժ է, ինտելիգենտ է, մեծ մասամբ գրագետ է, ճարպիկ է և, նույնիսկ, խորամանկ։ Նա վերին աստիճանի շատախոս է և, նույնիսկ, պերճախոս և սրամիտ է։ Նույնիսկ աշտարակցու հռչակավոր հայոյանքները շատ սրամիտ են...|[[Գրիգոր Արծրունի]] <ref>Գրիգոր Արծրունի, «Երևանի նահանգում», Մշակ №175, Երևան 1890։</ref>}}
[[Գյուղատնտեսություն|Գյուղատնտեսությունը]] նույնպես զարգացած է: Հատկապես զարգացած են՝ պտղաբուծությունը եւ խաղողագործությունը: Հողահանդակները հիմնականում ոռոգվում են Քասաղի ջրերով: Պահուստային հողերում բազմամյա արոտավայրերը կազմում են 433 [[հա]], տնկարկները 58 [[հա]]: Մշակում են նաև հացահատիկային, բանջարաբոստանային կուլտուրաներ: Զբաղվում են խոշոր եղջերավոր անասնապահությամբ, թռչնաբուծությամբ: Ունի ձվի և թռչնի մսի արտադրություն:
Համայնքում առաջնային են համարվում աշխատանքային ռեսուրսների լիարժեք օգտագործումը, խմելու եւ ոռոգման ջրի ջրագծերի վերանորոգումը, փողոցային լուսավորության խնդիրը, քաղաքի գազաֆիկացումը:
 
=== Աշտարակի ազգատոհմերը ===
 
==== Կամսարականները Աշտարակում ====
Ամենհին և ամենամեծ ընտանիքը եղել է Շահ Ազիզ կոչված Կամսարականների գերդաստանը, որը եկել է Շիրակից և վերաբնակվել Աշտարակում։ Շահազիզենց տան ավանդությունը պատմում է Անիից դուրս գալու և վերջապես Աշտարակում վերաբնակվելու պատմությունը։ Այդ գերդաստանի տոհմապետը ասում է, որ եղել է Ներսես Կամսարականը, Անին ավերելուց և անմարդաբնակ դառնալուց հետո դուրս է եկել գերդաստանով և բնակվել Մարմարաշեն գյուղում, որից հետո փոխադրվել է Սևանի Գոմաձորը և բնակվել այնտեղ երկար ժամանակ։ Կամսրականի գերդատանը որոնել է այնպիսի մի բնակավայր, որտեղ անվտանգ է և ամուր։ Որոշ ժամանակ հետո նրանք գաղթել են Գոմաձորը և հաստատվել են Եղվարդ գյուղում։ Թեև Եղվարդը ընդհարձակ, արգավանդ հողերով բավարարել էր նրանք տնտեսական պահանջներին, բայց նրանք չբավարարեց Եղվարդի դաշտային դիրքը և բնությունը։ Այդ պատճառով նրանք այտեղից ընդմիշտ հեռացան և ցանկացան գալ Աշտարակ և բնակվել Քասախի ափում։ Սակայն աշտարակցիները վախեցան, որ նրանք շատ և ուժեղ մարդիկ էին և մտածեցին, որ կարող են տիրել իրենց ամենալավ հողերին և իշխել բոլոր աշտարակցիներին։ Այդ պատճառով բոլոր աշտարակցիները դուրս եկան նրանց դեմ և արգելեցին նրանց, որպեսզի նրանք չմտնեն իրենց քաղաք։ Սուրբ Սարգիս սարավանդի մոտ նրանք կաուցում են գոմեր, տներ, ջրաղացներ, ճանապարհներ, մատուռներ։ Դրանից հետո նրանք երկար ապրեցին Աշտարակում։ Սուրբ Սարգսի մոտ դեռևս երևում են գերեզմաններ հասարակ տապանաքարերով, որոնք թուլ չեն տալիս որոշել նրանց գոյատևելու ժամանակաշրջանը։
 
Սուրբ Սարգսի սարավանդի մոտ Կամսարակաները բնակությունը հաստատելու ժամանակ Մնացականը և Տեր Պետրոսը արդեն վախճանված են եղել և գերդաստանի ներկայացուցիչները եղել են նրանց ժառանգները։
 
== Աշտարակ քաղաքի մշակութային հուշարձնները ==
Աշտարակը Հայոց պատմության մեջ հիշվում է 9-երորդ դարու վերջից։ Աշտարակը ձգված է Քասախ գետի ափին։ Աշտարակը բաժանված է հինգ թաղի՝ Բերդզթաղ, Վերին Թաղ, Ամենափրկիչ թաղ, Կարմրավորի Թաղ և Կավահանքի Թաղ։ Բերդը 3 կողմից շրջապատված է բարձր, հաստատուն պարիսպներով։ Բերդը [[ձոր]]ի վրա ունեցել է մի [[եկեղեցի]], հյուսիսայինը՝ [[Ծիրանավոր]] կոչված Ս.Աստվածածին մեծ եկեղեցին և հարավայինը՝ Սպիտակավոր կոչված Ս.Աստվածածին փոքր եկեղեցին, որոնց ավերակները մնում են մինչև այսօր։ Բերդի այդ պարիսպները մինչև [[1864]] թիվը կանգուն են եղել, այդ ժամանակներից ի վեր գյուղացիները քանդել են այդ տեղը և այդ վայրում կառուցել են բնակարաններ, որտեղ անգամ այսօր գոյություն ունեն նրանց հետքերը։ Այդ ժամանակ գյուղի ամենամեծ եկեղեցին եղել է Ծիրանավորը և ժամասացությունները կատարվում էին միայն Ծիրանավորում, քանի որ մյուս եկեղեցիները փոքր էին։
 
ՌՃԾ-1701 հուշարձանը կանգուն է եղել մինչև [[1815]] թիվը, մինչև այն ժամանակ երբ քանդվել են տանիքները, վերին խցերը, սեղանները, կամարներն ու սյունազարդ խոշոր մասերը և ճեղքվել վերից վար արևելյան պատը։ Արժանի են ուշադրության, բացի կամարների ու սյուների մնացորդներից, արևմտյան լուսամուտը և մի քանդակազարդ, սիրուն խաչքար, որ կիսականգուն՝ աչքի է ընկնում սեղանի բեկորների մեջ։ Քարե միակտուր դուռը այլևս չկա, դա հանված է և տեղը մի փայտե դուռ են դրել։
 
[[Սպիտակավոր]] Ս.Աստվածածինը մի փոքրիկ, սիրուն եկեղեցի է, կառուցված է կարմրագույն, սրբատաշ քարերից։ Այս եկեղեցու պատերն ու սեղանն ամբողջովին կանգուն են, խոնարհված է միայն տանիքը։ Դա գտնվում է քարափի վրա, ունի 2 դուռ՝ ձորի և արևմտյան կողմերից։ Առաջին դուռը դուրս է գալիս քարափի վրա, իսկ երկրորդը համարվում է գլխավոր մուտք։
 
== Սուրբ Մարիանե ==
Սուրբ Մարիանե եկեղեցին գտնվում է Արագածոտնի մարզի Աշտարակ քաղաքի հյուսիս-արևելքում և կառուցվել է [[1281]] թվականին: Սուրբ Մարիանե թաղը ստացել է իր անունը գյուղի բարձր կողմը գտնվելու պատճառով և կառուցված Ս. Մարինե եկեղեցուց։ Մարիանեն մի փոքրիկ, սիրուն եկեղեցի է։ Նրա վեր բարձրացող կամարները հիշեցնում են գոթական ճարտարապետական ոճը։ Հնում աբեղաների վանք է եղել, ունեցել է հյուրատուն, իսկ հետո վերածվել է ծխական եկեղեցու։ Իսկ հետո ծխականները փոխվել են առաջ՝ [[Ծիրանավոր]], իսկ հետո՝ Ամենափրկիչ։
[[1839]] թվականին գյուղացիները սկսեցին վերականգնել եկեղեցին։ Այս եկեղեցին հնում ունեցել է ձեռագիր մատյաններ, որոնցից այժմ մնացել է մի քանի հատ։ Դրանք 5 հատ են և գրված են թղթի վրա, 3-ը բոլորագիր, 2-ը շղագիր, 1-ը 1441 թվին, մյուսը՝ [[1491]] թվականին, իսկ մյուն էլ [[1504]]-ին։Որից հետո [[1905]] թվականին քանդել են եկեղեցին հիմնել նորը և թողել կիսատ։ Բայց 1999 թվականին սկսում են շարունակել կիսատ մնացած գործը։
 
Այս եկեղեցու բակում կան շատ հին գերեզմանոցներ։ Բակի [[գերեզմանոց]]ում գտնվում է քաղաք գործիչ Խեչանի գերեզմանը։ Հնում եղել են շատ [[խաչքարեր]], բայց մինչև այսօր պահպանվել են դրանցից մի քանիսը։
{{քաղվածք|Եկեղեցին տուժել է [[1827]] և [[1840]] թվականներին երկրաշարժից, ստացել է փլվաժքներ, վտանգավոր ճեղքեր ու մասամբ կարկատվել|[[Ս. Սաղումյան]] <ref>«Աշտարակ» էջ 113</ref>}}
 
Եկեղեցու հրավարևելյան կողմում կա մի թմբուկ, որը շարված է անտաշ քարերով, թե ովքեր և երբ են քանդել այն վերանորոգելու համար մնում է անհայտ։ Այս եկեղեցին ունեցել է ծխական դպրոց, որը գործել է մինչև 1937- ական թվականները։ Մի քանի խաչքարերից կանգուն են մնացել միայն մեկը։ Զանգակատունը կառուցել է Փարվանենց Գևորգը [[1839]] թվականին։
 
Մարիանե եկեղեցին գործող եկեղեցի է, քրիստոնիա հավատացիալների կենտրոն, հոգևոր հովիվն է՝ կիրթ, բանիմաց Տեր Մկրտիչ քահանա Երանյանը։
 
 
== Սուրբ Սարգիս ==Քասախ գետի ձախ ափին է գտնվում Սուրբ Սարգիս եկեղեցին։ Անիից տեզահանված Կամսարական տոհմի մի մեծ խումբ, որոնք [[1319]] թվականին [[երկրաշարժ]]ի և քաղաքական դրդապատճառների հետևանքով դեգերելով Հայաստանի տարբեր բնակավայրերում, գալիս և հանգրվան են գտնում [[Քասախ գետ]]ի ձախ ափին՝ ձորի կամրջի սարավանդում։
{{քաղվածք|Այդտեղ նրանք շինում են գոմեր՝ բազմաթիվ անասուններ համար, տներ՝ իրենց բնակության համար, ջրաղաց Քասախի ձորում՝ իրենց ցորենն աղալու համար, մի նեղ, բայց հարմար ճանապարհ՝ ձոր իջնելու և ջուր բերելու համար, մի մատուռ՝ իրենց առօրյա իրենց աղոթքն անելու և կրոնական ծեսերը կատարելու համար, որը անվանում են Ս. Սարգիս՝ իրենց ծխատեր և տանու քահանա Տեր Սարգիս անունով| [[Երվանդ Շահազիզ]] «Աշտարակի պատմությունը»}}
== Ներսես Աշտարակեցի ==
'''Ներսես Ե Աշտարակեցի''', Ամենայն Հայոց կաթողիկոս, հայ ազատագրական պայքարի և հայ մշակույթի մեծագույն գործիչներից մեկն է: Ծնվել է փետրվարի 13-ին Աշտարակում, քահանայի ընտանիքում: <br />
Տող 297 ⟶ 386՝
1950-1955թթ. ղեկավարել է ՀԽՍՀ ԳԱ Հր.Աճառայանի անվան լեզվի ինստիտուտը:<br />
1942թ. Գ.Ղափանցյանն արժանացել է ՀԽՍՀ գիտության վաստակավոր գործչի կոչման:
<ref>[http://aragatsotn.gov.am/about-communities/801/ Աշտարակի համայնքի մասին]</ref>
 
== Աշտարակի հին փողոցները ==
Մակերես կազմում էէ 42.33կմ²
Հին Աշտարակի, առանձնապես Մայր առվի աջափնյա փողոցները առանձնահատուկ էին իրենց ծուռումուռ, նեղ ու քարքարոտ լինելով։ Այնքան նեղ, որ որոշ փողոցներում նույնիսկ, խոտ բարձած երկու գրաստների դեմ հանդիման անցնելը անհնարին էր։ Իսկ քառանիվ փոխադրամիջոցները, ըստ երևույթին, որպես փողոցային երթևեկության կանոն, փողոցի մի ծայրից մտել են, մյուսով՝ դուրս եկել։<br />
Բնակչություն` 20636
Մայր առվի ձախափնյա թաղամասերը ունեն համեմաբար լայն քուչաներ։ Նրանց վրայի տները ժամանակակից են, ամբողջովին թաղված ծառ ու ծաղկի և խաղողի այգիների մեջ։ Հիմնականում երկհարկանի, նրանցից մի մասը գեղեցիկ շքամուտքերով, բակի կողմում մեծ, իսկ փողոցի վրա՝ փոքր, ցանցկեն նախշազարդ պատշգամբներով են։ Նրանվիվ շատերը տեղ են գտել ճարտարապետ, վաղամեռիկ Էմին Հակոբյանի «Աշտարակի շրջանի ժողովրդական բնակարանի ճարտարապետությունը» աշխատության մեջ։ <br />
Աշտարակի Մայր առվի ձախափնյա թաղամասերի բոլոր հին փողոցներով, առանց բացառության, հոսում են մեծ կամ փոքր առուներ, որոնք գործնական օգտագործության հետ միասին գեղագիտական հաճույք են պատճառում՝ շրջապատում ստեղծելով մեղմ միկրոկլիմա։ Հին Աշտարակի այդ կողմերում համատարած այգիներ են եղել։ Սկզբում այգիները գնացող առուներն են ձևավորվել։ Այնուհետև, ջրերին տեր կանգնելու համար, առվի եզրերով գնալ-գալուց առաջացել են արահետներ, որոնք կամաց-կամաց վեր են ածվել փողոցների։ Հետագայում՝ ավելի ուշ ժամանակներում, այդ փողոցների երկու կողմերում կառուցելով բնակարաններ և տնտեսական այլ օժանդակ շինություններ՝ լրիվ ձևավորվել են փողոցները և թաղամասերը։ Հիմա էլ Աշտարակի այդ հատվածի փողոցներում պահպանվել են առուները։ <br />
Հին Աշտարակ գյուղի շատ փողոցներ (քուչա) ունեցել են իրենց ժողովրդական անվանումները՝ Պուճուր քուչա, Շուխոյի քուչա, Թուրքի քուչա, Մուղնու առվի քուչա և այլն։
 
== Աշտարակի պանթեոնը ==
[[Աշտարակ (քաղաք)|Աշտարակը]]՝ քաղաքային համայնք է [[Արագածոտն|Արագածոտնի]] մարզում: Համայնքի վարչական տարածքի մեջ մտնում են [[Աշտարակ]] քաղաքը եւ [[Մուղնի]] գյուղը: Աշտարակ քաղաքը նախկինում կոչվել է [[Աշտարակաց]] գյուղ: Աշտարակը քաղաք է հռչակվել [[1970]] թ-ին: [[1995]] թ-ի վարչատարածքային ռեֆորմից հետո հանդիսանում է, որպես Արագածոտնի մարզի մարզկենտրոնը: Հանդիսանում է տրանսպորտային ճանապարհ: Այստեղով անցնում են [[Երևան]]-[[Աշտարակ]]-[[Թալին]], [[Երևան]]-[[Աշտարակ]]-[[Ապարան]] միջպետական մայրուղիները:
Աշտարակում ծնված շատ նշանավոր գործիչներ թաղված են ամենատարբեր տեղերում՝ Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Ներսես Աշտարակեցին՝ Էջմիածնի Մայր տաճարի արևմտյան մուտքի հարավային կողմում, Պերճ Պռոշյանը՝ Թբիլիսիի Խոջավանքի գերեզմանոցում, ակադեմիկոս Գրիգոր Ղափանցյանը՝ Երևանի քաղաքային պանթեոնում, բանաստեղծ Սմբատ Շահազիզը՝ Մոսկվայի Հայկական գերեզմանոցում և այլն։<br />
Անվան ծագումնաբանությունը հաճախ կապում են հայերեն՝ աշտարակ պարզ բառի հետ: Իսկ ըստ, [[Գրիգոր Ղափանցյան|Գրիգոր Ղափանցյանի]], այն առաջացել է ասորա-բաբելական [[Իշտար]] աստվածուհու անունից, որի հնչյունափոխությունից էլ առաջացել է [[Աշտար]], ապա ՙԱշտարակ՚ անվանումը:
Աշտարակի Հասարակաց կոչվող գերեզմանոցի գլխավոր մուտքով ներս մտնելիս, հենց սկզբում կա մի փոքրիկ հրապարակ, որի շրջանակում ամփոփված գրող Վարդգես Պետրոսյանը, բանաստեղծ Հենրիկ Թումանյանը, ժողովրդական դերասան Վ. Մարգունին, վաստակավոր նկարիչ Գրիգոր Ոսկանյանը, թարգմանիչ Գ. Վիրապյանը, Աշտարակի արժանահիշատակ քաղաքապետ Ալ. Դատումյանը, սպորտային ճանաչված մեկնաբան Լ. Դանիելյանը և ուրիշներ։ Այդ հրապարակը անվանվում է Աշտարակի պանթեոն։
Աշտարակը հայկական աղբյուրներում հիշատակվում է 9-րդ դարից: Հնում մտել է [[Մեծ Հայք|Մեծ Հայքի]] [[Այրարատ]] աշխարհի [[Արագածոտն]] գավառի մեջ: Այստեղ կան նաև վաղ ժամանակներին վերաբերող պատմամշակութային կոթողներ: [[Ծիրանավոր]] եկեղեցին կառուցվել է 5-րդ դարում, որը 18-րդ դարում վերանորոգվել է: Ծիրանավորի շրջակայքը տեղացիները անվանում են [[ՙԲերդաթաղ]]՚: Ս. Աստվածածին եկեղեցին կառուցվել է 7-րդ դարում, որը տեղացիները անվանում են [[Կարմրավոր]],կարմիր քարով կառուցված լինելու պատճառով: Քաղաքի կենտրոնում գտնվում է Ս. Մարինե եկեղեցին, կառուցված 1281 թ-ին: Հիշատակության է արժանի [[Քասաղ գետ|Քասաղի]] եռակամար կամուրջը, որը կառուցվել է քանաքեռցի մեծահարուստ Մահտեսի խոջա Գրիգորի կողմից 1664 թ: [[Մուղնի]] գյուղում է գտնվում [[Ս. Գեւորգի]] վանքը` կառուցված 17-րդ դարում:
Քաղաքը տեղադրված է ծովի մակարդակից 1130 մ բարձրության վրա` Քասաղ գետի երկու ափերի ընդարձակ հարթության վրա: Կլիման մերձարեւադարձային է: Հունվարյան միջին ջերմաստիճանը -13 է, հուլիսյանը` 24: Տարեկան տեղումների քանակը 350մմ է:
 
== Առվի թումբ ==
== Բնակչություն ==
Աշտարակում շատ առուներ կան ու նրանցից շատերի երկայնքով թմբեր են գցված, բայց ոչ մի թումբ, որպես տեղանուն չի հիշատակվում, բացի Մայր առվի թմբից։
Աշտարակը [[1831]] թ-ին ունեցել է 826, 1873 թ-ին` 2515, 1914 թ-ին` 4867, 1919 թ-ին` 6100, 1931 թ-ին` 4782, 1972 թ-ին` 13900, 1976 թ-ին 16362 հայ բնակիչ: 2001 թ-ի մարդահամարի տվյալներով Աշտարակ քաղաքը ունեցել է 18915, Մուղնի գյուղը` 770 բնակիչ: Քաղաքի առկա բնակչությունը կազմում է 25607 մարդ, որից 47% տղամարդիկ են, 53%` կանայք: Աշտարակը ունի միջնակարգ դպրոցներ, երաժշտական եւ մարզական դպրոցներ, մանկապարտեզներ, մշակույթի տուն, գրադարաններ, մարզադաշտ, հիվանդանոց, պոլիկլինիկա և այլն:
Երբ ասվում է Առվի թումբ, առանց ավելորդ բացատրության, միանշնական հասկացվում է, որ խոսքը վերաբերվում է Մայր առվի ձախ եզրի թմբին։ Աջ կողմում լեռնալանջն է։ Առվի թումբն սկսվում է Մուղնու տակից՝ Առվի բանդից և վերջանում է Պռոշյան փողոցի հետ հատվելիս, ունի 3 կմ երկարություն։ Թեպետ շատ տեղերում ունի կես մետր լանյնություն և անցնում է ձորի ուղղահայց զառիթափով, այնուամենայնիվ ծառայում է որպես Առվի բանդ և Էրերի տակի ձոր տանող ոտքի կարճ ճանապարհ։ Առվի թումբը ինչքան մոտենում է Աշտարակին, այնքան խորանում է գետի հունը և նրա վրայով անցնելն ավելի զարհուրելի է դառնում։<br />
 
{{քաղվածք|Ի՞նչ զարմանք, եթե մեր առվի սկզբին առնելու տեղից մինչև Աշտարակ մտնելը հազար անգամ մարդ մահն յուր աչքի առաջին կտեսնի, եթե նա կկարծի, թե յուր ոտքի տակի մի թիզ լայնությամբ հարյուրավոր գազերից թումբը այս րոպեիս, ուր որ է կփլչի, ու թե յուր մեծ կտորն ականջը կթողա...|Երվանդ Շահազիզ}}
== Նշանավոր մարդիկ ==
Այստեղ է ծնվել հայ գրող [[Պերճ Պռոշյան|Պերճ Պռոշյանը]], եւ հետագայում, նրա մահից հետո կառուցվել է նրա տուն-թանգարանը:
 
== Գիտություն ==
Աշտարակում է գտնվում [[Հայաստանի Գիտությունների Ակադեմիա|Հայաստանի Գիտությունների Ակադեմիայի]] ռադիոֆիզիկայի եւ ֆիզիկական հետազոտությունների ինստիտուտը:
 
== Տնտեսություն ==
Արդյունաբերությունը Աշտարակի տնտեսության մեջ կարևոր տեղ է զբաղեցնում: Այստեղ կան տարբեր ճյուղերի ձեռնարկություններ: Աշտարակում է գործում ՙ[[Միկրոմ]]՚ ձեռնարկությունը, որը զբաղվում է փորձասարքերի, շինարարական սալիկների, արբանյակային ալեհավաքների, գունանյութի եւ ներկերի, արտադրությամբ: Ունի պոլիգրաֆիական գործարան, որը զբաղվում է տպագրական իրերի արտադրությամբ, ինրպես նաև պոլիէթիլենային տարաների արտադրությամբ: Աշտարակում զարգացած է նաև սննդի արդյունաբերությունը: Այստեղ կան խաղողի վերամշակման եւ գինու հումքի ստացման կետեր: Հնուց Աշտարակը հայտնի է անուշահամ գինիների եւ չոր մրգերի պատրաստմամբ:
 
=== Գյուղատնտեսություն ===
[[Գյուղատնտեսություն|Գյուղատնտեսությունը]] նույնպես զարգացած է: Հատկապես զարգացած են՝ պտղաբուծությունը եւ խաղողագործությունը: Հողահանդակները հիմնականում ոռոգվում են Քասաղի ջրերով: Պահուստային հողերում բազմամյա արոտավայրերը կազմում են 433 [[հա]], տնկարկները 58 [[հա]]: Մշակում են նաև հացահատիկային, բանջարաբոստանային կուլտուրաներ: Զբաղվում են խոշոր եղջերավոր անասնապահությամբ, թռչնաբուծությամբ: Ունի ձվի և թռչնի մսի արտադրություն:
Համայնքում առաջնային են համարվում աշխատանքային ռեսուրսների լիարժեք օգտագործումը, խմելու եւ ոռոգման ջրի ջրագծերի վերանորոգումը, փողոցային լուսավորության խնդիրը, քաղաքի գազաֆիկացումը:
 
 
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/wiki/Մասնակից:Մեսրոպ_սահակյան/Ավազարկճ» էջից