Վիքիպեդիա

«Ցինկ»–ի խմբագրումների տարբերություն

Դիտել պատմությունը
← Նախորդ տարբՀաջորդ տարբ →
Content deleted Content added
ՎիզուալԵլատեքստ
չ →‎Ծանոթագրություններ: Լավ/Ընտրյալ հոդվածի կամ ցանկի կաղապարների հեռացում: Այժմ Վիքիշտեմարանից է գալիս։, ջնջվեց: {{Link FA|en}}, {{Link GA|fi}} (2)
No edit summary
Տող 1.
{{Քիմիական տարր
[[Պատկեր:Zn-TableImage.png|մինի|Ցինկ]]
| անվանում =Ցինկ / Zincum (Zn)
'''Ցինկ''', քիմիական տարր է որի նշանն է ''Zn'' և ատոմային թիվը՝ 30
| համար = 30
Ցինկը պարունակվում է որոշ ֆերմենտներում և ակտիվացնում է դրանց գործառույթները։
| սիմվոլ =Zn
| վերևից =
| ներքևից =[[Կադմիում|Cd]]
| խումբ = 2
| պարբերություն =
| բլոկ =d
| արտաքին տեսք =[[Պատկեր:Zinc fragment sublimed and 1cm3 cube.jpg|200px]]<br />Փափուկ կապտա-սպիտակավուն մետաղ
| պատկեր =
| ատոմային զանգված =65,38(2)<ref name="iupac atomic weights">{{ռուսերեն հոդված|автор=Michael E. Wieser, Norman Holden, Tyler B. Coplen, John K. Böhlke, Michael Berglund, Willi A. Brand, Paul De Bièvre, Manfred Gröning, Robert D. Loss, Juris Meija, Takafumi Hirata, Thomas Prohaska, Ronny Schoenberg, Glenda O’Connor, Thomas Walczyk, Shige Yoneda, Xiang‑Kun Zhu.|заглавие=Atomic weights of the elements 2011 (IUPAC Technical Report)|ссылка=http://iupac.org/publications/pac/85/5/1047/|язык=en|издание=[[Pure and Applied Chemistry]]|год=2013|том=85|номер=5|страницы=1047-1078|doi=10.1351/PAC-REP-13-03-02}}</ref>
| радиус атома = 138
| энергия ионизации 1 =759,1 (7,87)
| конфигурация = [Ar] 3d<sup>6</sup> 4s<sup>2</sup>
| ковалентный радиус = 117
| радиус иона = (+3e) 64 (+2e) 74
| электроотрицательность = 1,83
| կոնֆիգուրացիա = [Ar] 3d<sup>10</sup> 4s<sup>2</sup>
| էլեկտրոնային թաղանթ =
| ատոմի շառավիղ = 138
| կովալենտային շառավիղ = 125
| Վան-դեր-Վալսի շառավիղ =
| իոնի շառավիղ =(+2e) 74
| էլեկտրաբացասականություն =1,65
| էլեկտրոդային պոտենցիալ =-0,76 В
| օքսիդացման աստիճան =+2
| իոնիզացման էներգիա 1 = 905,8(9,39)
| իոնիզացման էներգիա 2 =
| իոնիզացման էներգիա 3 =
| ֆազ =
| խտություն = 7,133
| խտություն2 =
| խտություն3 =
| խտություն հջ =
| հալման ջերմաստիճան =1 726
| եռման ջերմաստիճան =3 005
| կրիտիկական կետ Կ =
| հալման ջերմունակություն =
| հալման ջերմունակություն2 =
| գոլորշիացման ջերմունակություն =
| ջերմունակություն =25,4<ref name="ХЭ">{{ռուսերեն գիրք
|автор = Редкол.:Зефиров Н. С. (гл. ред.)
|часть =
|заглавие = Химическая энциклопедия: в 5 т
|оригинал =
|ссылка =
|ответственный =
|издание =
|место = Москва
|издательство = Большая Российская энциклопедия
|год = 1999
|том = 5
|страницы = 378
|страниц =
|серия =
|isbn =
|тираж =
}}
</ref>
| էլեկտրոդային պոտենցիալ=-0,76 В
| օքսիդացման աստիճան= +2
| իոնիզացման էներգիա 1 =905,8(9,39)
| իոնիզացման էներգիա 2 =
| իոնիզացման էներգիա 3 =
| ֆազ =
| խտություն = 7,133
| խտություն2 =
| խտություն3 =
| խտություն հջ =
| հալման ջերմաստիճան =419,6&nbsp;°C
| եռման ջերմաստիճան =906,2&nbsp;°C
| կրիտիկական կետ Կ =
| հալման ջերմունակություն =
| հալման ջերմունակություն2 =
| գոլորշիացման ջերմունակություն =
| խտություն = 7,133
| ջերմունակության = 25,4<ref name="ХЭ">{{ռուսերեն գիրք
|автор = Редкол.:Зефиров Н. С. (гл. ред.)
|часть =
|заглавие = Химическая энциклопедия: в 5 т
|оригинал =
|ссылка =
|ответственный =
|издание =
|место = Москва
|издательство = Большая Российская энциклопедия
|год = 1999
|том = 5
|страницы = 378
|страниц =
|серия =
|isbn =
|тираж =
}}
</ref>
| էլեկտրոդային պոտենցիալ=-0,76 В
| օքսիդացման աստիճան= +2
| իոնիզացման էներգիա 1 =905,8(9,39)
| իոնիզացման էներգիա 2 =
| իոնիզացման էներգիա 3 =
| ֆազ =
| խտություն = 7,133
| խտություն2 =
| խտություն3 =
| խտություն հջ =
| հալման ջերմաստիճան =419,6&nbsp;°C
| եռման ջերմաստիճան =3 005
| կրիտիկական կետ Կ =
| հալման ջերմունակություն =
| հալման ջերմունակություն2 =
| գոլորշիացման ջերմունակություն =
| խտություն = 7,133
| ջերմունակության = 25,4<ref name="ХЭ">{{ռուսերեն գիրք
|автор = Редкол.:Зефиров Н. С. (гл. ред.)
|часть =
|заглавие = Химическая энциклопедия: в 5 т
|оригинал =
|ссылка =
|ответственный =
|издание =
|место = Москва
|издательство = Большая Российская энциклопедия
|год = 1999
|том = 5
|страницы = 378
|страниц =
|серия =
|isbn =
|тираж =
}}
</ref>
| էլեկտրոդային պոտենցիալ=
| ջերմունակություն2 =
| մոլային ծավալ = 9,2
| հագեցած գոլորշի =
| ճնշում հգ 1 =
| ճնշում հգ 10 =
| ճնշում հգ 100 =
| ճնշում հգ 1 k =
| ճնշում հգ 10 k =
| ճնշում հգ 100 k =
| բյուրեղացանցի կառուցվածք =վեցանկյուն
| բյուրեղացանցի տվյալներ =a=2,6648 c=4,9468
| C/a հարաբերություն =1,856
| Դեբայի ջերմաստիճան =234
| մագնիսական կառուցվածք =
| տեսակարար դիմադրություն =
| ջերմահաղորդականություն = 116
| ջերմաստիճանահաղորդականություն =
| ջերմային ընդարձակում =
| ձայնի արագություն =
| Յունգի մոդուլ =
| CAS համար =
| արգելվող գոտի =
| իզոտոպներ =
| իզոտոպներ լրացումներ =
}}
{{Պարբերական համակարգի տարր|align=center|fontsize=100%|number=30}}
 
'''Ցինկ''' ({{lang-lat|''Zincum''}}), քիմիական տարր է որի նշանն է ''Zn'', տարրերի [[պարբերական համակարգ]]ի պարբերության, 2-րդ խմբի տարր: Կարգահամարը՝ 30, ատոմական զանգվածը՝ 65,38: d տարր է, ատոմի արտաքին էլեկտրոնային թաղանթների կառուցվածքն է 3d<sup>10</sup>4s<sup>2</sup>: K, L, M թաղանթները լրացված են:
 
Բնական ցինկը բաղկացած է <sup>64</sup>Zn (48,89 %), <sup>66</sup>Zn (27,86 %), <sup>67</sup>Zn (4,11 %), <sup>68</sup>Zn (18,57 %) և <sup>70</sup>Zn (0,62 %) կայուն [[իզոտոպներ]]ից: Ստացվել են 57, 60-77 և 79 [[զանգված]]ի թվերով 15 ռադիոակտիվ իզոտոպները, որոնցից ամենաերկարակյացը <sup>65</sup>Zn-ն է (T<sub>1/2</sub>=249,7 օր): Ցինկը մարդու օգտագործած ամենահին տարրերից է:
 
Ցինկը պարունակվում է որոշ [[ֆերմենտներ]]ում և ակտիվացնում է դրանց գործառույթները:
 
== Պատմություն ==
[[Արույր]]ը՝ ցինկի և [[Պղինձ|պղնձ]]ի [[Համաձուլվածքներ|համաձուլվածք]]ը, հայտնի էր դեռևս [[Հին Հունաստան]]ում, [[Հին Եգիպտոս]]ում, [[Հնդկաստան]]ում (VII[[7-րդ դար]]) և [[Չինաստան]]ում (XI[[11-րդ դար]])։: Երկար ժամանակ չէր հաջողվում անջատել մաքուր ցինկը<ref>{{книгаռուսերեն գիրք|автор=Pollard A., Heron C.|заглавие=Archaeological Chemistry|издательство=Royal Society of Chemistry|год=2008|страницы=204|ссылка=http://books.google.com/books?id=CT_FWEfanCIC&pg=PA204}}</ref>։: Անգլիայում [[1978]] թվականին [[Ուիլիամ Չեմպիոն]]ի կողմից արտոնագրվեց ցինկի առանձնացման մեթոդը։մեթոդը: Ցինկի արդյունաբերական նպատակով զտումը նույնպես սկսվել է XVIII[[18-րդ դարում։դար]]ում:

[[1973]] թվականին [[Բրիստոլ]]ում շահագործվեց Ուիլիամ Չեմպիոնի կողմից հիմնադրված առաջին ցինկի գործարանը, որտեղ ցինկի ստացումը կատարվում էր առանձնացման մեթոդով<ref>{{ռուսերեն գիրք|հեղինակ=Gray L.|заглавие=Zinc|издательство=Marshall Cavendish|год=2006|страницы=9|ссылка=http://books.google.com/books?id=4MlROpTXs7IC&pg=PA9}}</ref>։: [[Անդրեաս Սիգիզմունդ Մարգգրաֆ|Ա.Ս. Մարգգրաֆ]]ը [[1976-ին]] թվականին [[Գերմանիա]]յում մշակեց մաքուր ցինկի առանձնացման մեթոդ, որը նման էր Չեմպիոնի մաքուր ցինկի առանձնացման եղանակին՝ կավե[[կավ]]ե հրակայուն թորանոթներում առանց օդի հոսքի խառնուրդի օքսիդի և [[Քարածուխ|քարածխի]] հալման ապա սառնարաններւմ ցինկի գոլորշու հեղուկացման ճանապարհով։ճանապարհով:

Մարգգրաֆը իր մեթոդը ամենայն մանրամասնությամբ նկարագեց, ինչով հիմք դրվեց ցինկի արտադրությանը։արտադրությանը: Այդ պատճառով նրան հաճախ անվանում են ցինկը հայտնագործող<ref name="Zinc">{{Ռուսերենռուսերեն գիրք|автор=Gray L.|заглавие=Zinc|издательство=Marshall Cavendish|год=2006|страницы=9|ссылка=http://books.google.com/books?id=4MlROpTXs7IC&pg=PA9}}</ref>։:
 
== Անվան ստուգաբանություն ==
Առաջին անգամ «ցինկ» բառը հանդիպում է [[Պարացելս]]ի աշխատանքներում, ով այդ մետաղը [[Liber Mineralium II]] գրքում<ref>{{Citation|title=Georgius Agricola de Re Metallica|first=Herbert Clark|last=Hoover|publisher=Kessinger Publishing|year=2003|page=409|isbn=0766131971}}</ref> անվանել է «''zincum''» կամ «''zinken''»: Ցինկ բառը, հավանաբար, ծագել է այս բառից: Գերմաներենից թարգմանաբար ''zinke'' նշանակում է «ատամիկ» (մետաղական ցինկի բյուրեղները նման են ասեղների)<ref>{{Citation|title=Ullmann's Encyclopedia of Industrial Chemistry|last=Gerhartz|coauthors=''et al.''|edition=5th|year=1996|isbn=3527201009|publisher=VHC|page=509|first=Wolfgang}}</ref>:
[[Պատկեր:Sfalerit 1.jpg|thumb|right|300px|Սֆալերիտ]]
 
Առաջին անգամ «ցինկ» բառը հանդիպում է [[Պարացելս]]ի աշխատանքներում, ով այդ մետաղը [[Liber Mineralium II]] գրքում<ref>{{Citation|title=Georgius Agricola de Re Metallica|first=Herbert Clark|last=Hoover|publisher=Kessinger Publishing|year=2003|page=409|isbn=0766131971}}</ref> անվանել է «''zincum''» կամ «''zinken''»։ Ցինկ բառը, հավանաբար, ծագել է այս բառից։ Գերմաներենից թարգմանաբար ''zinke'' նշանակում է «ատամիկ» (մետաղական ցինկի բյուրեղները նման են ասեղների)<ref>{{Citation|title=Ullmann's Encyclopedia of Industrial Chemistry|last=Gerhartz|coauthors=''et al.''|edition=5th|year=1996|isbn=3527201009|publisher=VHC|page=509|first=Wolfgang}}</ref>։
[[1805]] թվականին շեֆիլդացի [[Չարլս Գոբսոն]]ը և [[Չարլս Սիլվեստր]]ը արտոնագրեցին ցինկի՝ գլանում 100-150 ջերմաստիճանում մշակման մեթոդը<ref name="Met"/>։: [[1915]] թվականին [[Կանադա]]յում և [[ԱՄՆ]]-ում գործարկվեցին Էլեկտրոլիտայինէլեկտրոլիտային ձևով ցինկի ստացման առաջին գործարանները<ref>[http://www.metalinfo.ru/ru/news/40546 Աշխարհում ցինկի արտադրությունը և օգտագործումը նվազել է, իսկ Չինաստանում՝[[Չինաստան]]ում՝ բարձրացել]</ref>։:
 
== Բնության մեջ ==
[[Պատկեր:Sfalerit 1.jpg|thumb|ձախից|Սֆալերիտ]]
Ցինկը տարածվածությամբ 23-րդ տարրն է, պարունակությունը [[երկրակեղև]]ում՝ 8,3-10<sup>-3</sup> զանգվածային %: Հայտնի են ցինկի 66 [[միներալ]]ները, որոնցից կարևորներն են՝
*սֆալերիտը,
*ցինկիտը,
*վիլլեմիտը,
*կալամինը և այլն:
 
Ցինկը [[Երկր]]ի վրա ջրի (հատկապես տաք) հետ տեղաշարժվող տարր է: Ցինկի միջին պարունակությունը կենդանի նյութերում՝ 5-10<sup>-4</sup> % է: Մարդու օրգանիզմի օրական պահանշը 5-20 մգ է: Մասնակցում է շնչառական, սպիտակուցային փոխանակության ֆերմենտային պրոցեսներին, պտղի կմախքի ձևավորմանը, ակտիվացնում է սեռական գեղձերի աշխատանքը: Ցինկը էական դեր է խաղում [[ԴՆԹ]]-ի համապատասխան մասերում ինֆորմացիոն [[ՌՆԹ]]-մոլեկուլների սինթեզի, [[ռիբոսոմ]]ների և [[կենսապոլիմերներ]]ի կայունացման համար:
[[File:Sphalerite4.jpg|thumb|աջ|upright|(ZnS)]]
[[Բույսեր]]ում ցինկը կարգավորում է աճը, մասնակցում է արիպաոֆանի առաջացմանը, մեծացնում բույսի դիմացկունությունը ցրտի, շոգի և երաշտի նկատմամբ: Ցինկի պակասը մարդու [[օրգանիզմ]]ում դանդաղեցնում է սեռահասունության պրոցեսը, առաշացնում է գաճաճություն:
 
=== Հանքավայրեր ===
Ցինկի հանքավայրեր հայտնի են [[Իրան]]ում, [[Ավստրալիա]]յում, [[Բոլիվիա]]յում, [[Ղազախստան]]ում<ref>[http://uralgold.ru/very_big_f.html Աշխարհի խոշորագույն միամետաղային հանքավայրերը:]</ref>։: Հայաստանում ցինկ արդյունահանվում է [[Արմանիսի բազմամետաղային հանքավայր|Արմանիս]]ի, [[Շահումյանի ոսկի-բազմամետաղային հանքավայր|Շահումյանի]] հանքավայրերում<ref>[http://www.ada.am/files/622/publications "Mining Industry in Armenia 2011"], Armenian Development Agency Research and Information Department, 2011.</ref>։:
 
== Ստացում ==
* [[Պարբերական աղյուսակ]]
Ցինկի ստացման աղբյուրը բազմամետաղական սուլֆիդային հանքանյութերն են, որոնք պարունակում են 1-4 % Zn և այլ [[մետաղներ]] (Cu, Pb, Ag, Au, Cd, А1 և այլն): Արտադրվող ցինկի մոտ կեսն օգտագործվում է պողպատը [[կոռոզիա]]յից պաշտպանելու համար (ցինկապատում): Ցինկից ձուլում են [[ինքնաթիռ]]ների և այլ մեքենաների մանր և ձևավոր մասեր:
 
== Ֆիզիկական հատկություններ ==
{{Փոքր պարբերական աղյուսակ}}
Ցինկը սպիտակ, արծաթափայլ, կապտավուն երանգով մետաղ է: Հալման ջերմաստիճանը՝ 419,5 °C, եռմանը՝ 906 °C, [[խտություն]]ը՝ 7133 կգ/մ<sup>3</sup> (20°C): Պլաստիկ է՝ 100-150 °C-ում դյուրակռելի և գլանվող: Քիմիապես ակտիվ է, ուժեղ վերականգնիչ, օքսիդավերականգնման նորմալ պոտենցիալը -0,76 վ:
 
Միացություններում երկարժեք է: Օդում պատվում է օքսիդի, իսկ СО<sub>2</sub>-ի և խոնավության առկայությամբ՝ հիմնային կարբոնատի շերտով և խամրում (100 °C-ում շատ արագ):
 
== Քիմիական հատկություններ ==
Օդում կամ թթվածնում տաքացնելիս ցինկը այրվում է կապտավուն բոցով, առաջացնելով ցինկի օքսիդ: Հիդրօքսիդը՝ Zn(OH)<sub>2</sub>, սպիտակ, ջրում չլուծվող նյութ է, ամֆոտեր է՝ լուծվում է [[թթուներ]]ում և [[ալկալիներ]]ում:
 
:: <math>\mathsf{2Zn + O_2 \rightarrow 2ZnO}</math>
 
Ցինկի հիդրիդը՝ ZnH<sub>2</sub>, մետաղակերպ է, տաքացնելիս քայքայվում է ջրում՝ [[հիդրոլիզ]]վում: [[Հալոգեններ]]ի հետ ցինկը միանում է խոնավության առկայությամբ՝ առաջացնելով հալոգենիդներ: Ծծմբի և ցինկի ռեակցիան սկսվում է տաքացնելիս ստացվում է ցինկի սուլֆիդ:
 
:: <math>\mathsf{ZnO + 2HCl \rightarrow ZnCl_2 + H_2O}</math>
 
:: <math>\mathsf{Zn + 2HCl \rightarrow ZnCl_2 + H_2\uparrow}</math>
[[Ամոնիակ]]ում տաքացնելիս (600 °C) ստացվում է ցինկի նիտրիդ՝ Zn<sub>3</sub>N<sub>2</sub>, [[ացետիլեն]]ում՝ կարբիդ (ZnC<sub>2</sub>): [[Մետաղներ]]ի հետ առաջացնում է [[համաձուլվածքներ]] և ներմետաղական միացություններ: Կարևոր են նաև ցինկ օրգանական միացությունները:
 
Ցինկը լուծվում է անօրգանական [[թթուներ]]ում՝ առաջացնելով ցինկիի աղեր: Ցնկի ջրում լուծված աղերը տաքացնելիս հիդրոլիզվում են: Հայտնի են կոմպլեքսային աղերը՝ [Zn(NH<sub>3</sub>)<sub>4</sub>]SO<sub>4</sub> և այլն:
 
:: <math>\mathsf{Zn + 2NaOH + 2H_2O \rightarrow Na_2[Zn(OH)_4] + H_2\uparrow}</math>
 
Ցինկը լուծվում է նաև ալկալիների լուծույթներում և հալույթներում․ ստացվում են ցինկատներ՝ M<sub>2</sub>[Zn(OH)<sub>4</sub>] կամ M<sub>2</sub>ZnO<sub>2</sub> և [[ջրածին]]: Ալկալիական մետաղների ցինկատները լուծելի են ջրում: Չափազանց մաքուր ցինկը (99,999 % և ավելի) [[թթուներ]]ում չի լուծվում անգամ տաքացնելիս:
 
== Կիրառություն ==
{| class="wikitable" style="float:right; margin-center:0.5em"
|+ 2010 թվականի ցինկ արտադրող երկրները
|- class="hintergrundfarbe6"
! Դասակարգում !!Երկիր !!Տոննա
|-
| '''1'''||{{flagicon|China}} '''[[Չինաստան]]''' ||align="right"| '''3,500,000'''
|-
| '''2'''||{{flagicon|Peru}} '''[[Պերու]]''' ||align="right"| '''1,520,000'''
|-
| '''3'''||{{flagicon|Australia}} '''[[Ավստրալիա]]''' ||align="right"| '''1,450,000'''
|-
| '''4'''||{{flagicon|India}} '''[[Հնդկաստան]]''' ||align="right"| '''750,000'''
|-
| '''5'''||{{flagicon|United States}} '''[[ԱՄՆ]]''' ||align="right"| '''720,000'''
|-
| '''6'''||{{flagicon|Canada}} '''[[Կանադա]]''' ||align="right"| '''670,000'''
|}
 
Արտադրվող ցինկի մոտ կեսն օգտագործվում է [[պողպատ]]ը կոռոզիայից պաշտպանելու համար (ցինկապատում): Ցնկից ձուլում են ինքնաթիռների և այլ մեքենաների մանր և ձևավոր մասեր:
 
Օգտագործվում է գալվանական բջիջներ (էլեկտրոդ) պատրաստելու, ցիանական լուծույթից ոսկին անջատելու համար: Ցինկի փոշին, որպես վերականգնիչ, կիրառվում է քիմիական տեխնոլոգիական տարբեր պրոցեսներում: Լայնորեն կիրառվում են ցինկ պարունակող պղնձի (արույր, նեյզիլբեր), [[կապար]]ի և այլ մետաղների համաձուլվածքները:
 
Ցինկի համաձուլվածքները կիրառվում են կարբյուրատորների և պոմ պերի իրանների, սահքի առանցքակալների միջադիրների, դեկորատիվ շինվածքների պատրաստման համար։
 
Ցինկի քլորիդը օգտագործվում է որպես արծնիչ ատամի ցեմենտ պատրաստելու, փայտանյութը փտումից պաշտպանելու, [[մետաղ]]ի մակերևույթը զոդումից առաջ օքսիդից մաքրելու համար։
 
Ցինկի օքսիդը օգտագործվում է որպես վուլկանիզատոր, վուլկանացման ակտիվատոր, կատալիզատոր և սպիտակ [[պիգմենտ]], բժշկության մեջ, կոսմետիկայում։
[[Պատկեր:The Zinc Works and Incat.jpg|1150px|մինի|կենտրոն]]
== Տես նաև ==
* [[Ցինկի քլորիդ]]
* [[Պարբերական աղյուսակ]]
 
== Ծանոթագրություններ==
{{ծանցանկ}}
 
== Արտաքին հղումներ ==
* [http://www.webelements.com/webelements/elements/text/Zn/key.html Ցինկը Webelements-ում]
* [http://n-t.org/ri/ps/pb030.htm Ցինկը քիմիական տարրերի հայտնի գրադարանում]
* [http://www.admmetal.com.ua/info_spravka_zinc.php Ցինկ և ցինկային անոդ]
{{Փոքր պարբերական աղյուսակ}}
{{ՀՍՀ}}
[[Կատեգորիա:Մետաղներ]]
[[Կատեգորիա:Անցումային մետաղներ]]
[[Կատեգորիա:Ցինկ]]
 
 
{{Chem-stub}}
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/wiki/Ցինկ» էջից