Վիքիպեդիա

«Հյուսիսային Իրանի խանություններ»–ի խմբագրումների տարբերություն

Դիտել պատմությունը
← Նախորդ տարբՀաջորդ տարբ →
Content deleted Content added
ՎիզուալԵլատեքստ
Տող 92.
 
===Երևանի խանություն===
{{Հիմնական հոդված|Երևանի խանություն}} ▼
[[Երևանի խանություն]]ը ձևավորվել է 1747 թվականին՝ [[Երևանի կուսակալություն|Երևանի կուսակալության]] տարածքի մի մասի վրա<ref name="ReferenceA"/>։
[[Պատկեր:Erivan1796.jpg|մինի|Երևանի բերդը (1796)]]
Տարածքը զբաղեցրել է [[Մեծ Հայք]]ի [[Այրարատ]] նահանգի արևմտյան շրջաններները՝ [[Արարատյան դաշտ]]ը, [[Արարատ]] և [[Արագած]] լեռները, [[Շիրակ]]ը, [[Սևանի ավազան]]ը, [[Կոտայք]]ը։ 1826-1828 թվականներին [[Ռուս-պարսկական պատերազմ (1826-1828)|ռուս-պարսկական պատերազմի]] արդյունքում Երևանի խանությունը [[Նախիջևանի խանություն|Նախիջևանի խանության]] և Օրդուբադի շրջանի հետ միացվել է Ռուսական կայսրությանը՝ որպես մեկ վարչատարածքային միավոր՝ [[Հայկական մարզ]]՝ [[Երևան]] կենտրոնով<ref>''[[Ռիչարդ Հովհաննիսյան|Richard G. Hovannisian]]''. «The Armenian People from Ancient to Modern Times: Foreign Dominion to Statehood: the Fifteenth Century to the Twentieth Century». ISBN 1-4039-6422-X. [[Сюни, Рональд Григор|R.Suni]]. EASTERN ARMENIANS UNDER TSARIST RULE. Стр. 121–122. «''At the time of the conquest of Eastern Armenia, the former '''Persian khanate''' was in desperate economic straits. Much of the region was depopulated, and even with the mass migrations of Muslims and Armenians, hundreds of villages remained empty. Peasants made up almost 90 percent of the population of the Armianskaia Oblast'.''»</ref>:
 
Երևանի խանությունը կիսանկախ վարչատարածքային միավոր էր, որն ուներ իր դրոշը, զորքը և հպատակները: Երևանի խանըԽանը օժտված էր ավելի մեծ իրավունքներով, քանի որ ղեկավարում էր սահմանային նահանգ: Նա կարող էր հարկ եղած դեպքում մարտադաշտ հանել ու ղեկավարել շրջակա խանությունների ու բեյությունների զորքերը՝ ստանձնելով զորահրամանատարի՝ սարդարի պաշտոնը: Ընդ որում, նրա դրոշի տակ կարող էին դուրս գալ ոչ միայն մուսուլմաններից, այլև տեղաբնիկ հայերից կազմված զորագնդերը: Երևանի խաները հիմնականում իշխող Ղաջարիների շահական դինաստիայից էին <ref>[http://www.vostlit.info/Texts/rus2/Bakihanov/frametext5.htm Abbasgulu Bakikhanov. Golestan-e Eram. Period V]</ref><ref>Bournoutian, George A. "[http://www.iranica.com/newsite/index.isc?Article=http://www.iranica.com/newsite/articles/unicode/v12f5/v12f5054.html Hosaynqolikhan Sardār-e Iravani]." Encyclopedia Iranica.</ref> : Որոշ աղբյուրների համաձայն՝ արքայատոհմը ուներ թյուրքական ծագում <ref name="Abbas">Abbas Amanat, The Pivot of the Universe: Nasir Al-Din Shah Qajar and the Iranian Monarchy, 1831-1896, I.B. Tauris, pp 2-3; "''In the 126 years between the fall of the Safavid state in 1722 and the accession of Nasir al-Din Shah, the Qajars evolved from a shepherd-warrior tribe with strongholds in northern Iran into a Persian dynasty..''"</ref><ref>Choueiri, Youssef M., ''A companion to the history of the Middle East'', (Blackwell Ltd., 2005), 516.</ref>: 18-րդ դարի երկրորդ կեսից Երևանի խաները ձեռք են բերում ինքնավարություն: Աստիճանավար թուլանում է շահերի իշխանությունը [[Անդրկովկաս]]ում և [[Ատրպատական]]ում ([[Իրանական Ադրբեջան]]) ձևավորված [[Հյուսիսային Իրանի խանություններիխանություններ]]ի վրա: Ամուր դիրքեր են գրավում նաև վրաց իշխանները, հայ մելիքները, քուրդ աղաները, թուրք բեկերը:▼
▲{{Հիմնական հոդված|Երևանի խանություն}}
[[Պատկեր:Blue Mosque in Yerevan (Postcard).jpg|մինի|աջիցձախից|[[Կապույտ մզկիթ (Երևան)|Խանի մզկիթը]]]]
Երևանի խանությունըՏարածքը բաժանված էր 15 մահալների`մահալների՝ [[Աբովյան]]ի (Կըրխբուլաղ), [[Ապարան]]ի, [[Արարատ]]ի (Վեդիբասար), [[Արմավիր]]ի (Սարդարապատ),[[Արտաշատ]]ի (Գառնիբասար),[[Ծաղկաձոր]]ի (Դարաչիչակ), [[Գեղարքունիք]]ի (Գյոկչա), [[Աշտարակ]]ի (Կարբիբասար), [[Թալին]]ի, [[Սուրմալու]]ի և այլն։[[Երևան]] քաղաքը՝ որպես խանության կենտրոն, առանձին վարչական միավոր էր համարվում և չէր մտնում որևէ մահալի մեջ։ Քաղաքը կառավարում էր դարուղան (ոստիկանապետը), որը նշանակվում էր բեյլերբեյի կողմից և պարտավոր էր զբաղվելու քաղաքի կարգ ու կանոնով։ Նա իր իշխանությունը գործադրում էր յուզբաշիների (հազարապետների) և չաուշների (տասնապետների) միջոցով։ Երևանում կար շուրջ 1000 խանութ, 8 [[մզկիթ]], 7 [[եկեղեցի]], 10 բաղնիք, 5 հրապարակ, 2 շուկա և 2 դպրոց-մեդրեսե։ Մահալներում գլխավորապես զբաղվում էին մյուլքադարային գյուղատնտեսությամբ։ Մյուլքադար կարող էին լինել ոչ միայն խաները և բեկերը, այլև հայկական մելիքներն ու հայ եկեղեցին։ Գյուղացիները մշակում էին նրանց հողերը և հարկ տալիս։▼
[[Պատկեր:The Hall of Mirrors in the Palace of the Sardar.jpg|մինի|աջից|Սարդարի պալատում]]
[[Պատկեր:Surb grigor lusavorich.png|մինի|աջից|[[Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցի (Երևան)|Երևանի սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին]]]]
[[Երևանի խանություն]]ը ({{lang-fa|خانات ایروان‎ - Khānāt-e Īravān}}), միջնադարյան ավատատիրական կառավարմամբ կիսանկախ իշխանապետություն էր [[1747]]-[[1828]] թվականներին։ Թուրքական տիրապետությունից ազատագրելով՝ Նադիր շահը [[1736]] թվականին այն կրկին միացրել է Պարսկաստանին։ [[1747]] թվականին վերջնականապես ձևավորվում է Երևանի խանությունը՝ Երևանի կուսակալության տարածքի մի մասի վրա<ref name="ReferenceA"/>։ Խանության տարածքը կազմել է շուրջ 19,500 քառ. կմ,՝ զբաղեցնելով [[Մեծ Հայք]]ի [[Այրարատ]] նահանգի արևմտյան շրջաններները` [[Արարատյան դաշտ]]ը, [[Արարատ]] և [[Արագած]] լեռները, [[Շիրակ]]ը, [[Սևանի ավազան]]ը, [[Կոտայք]]ը։ Այժմ խանության տարածքը հիմնականում համապատասխանում է [[Հայաստանի Հանրապետության]] կենտրոնական հատվածին։ Բացառություն է կազմում [[Արարատ]] լեռը, որն ամբողջությամբ պատկանում է [[Թուրքիա]]յին, և Շարուրի դաշտը՝ [[Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետություն|Նախիջևանի ինքնավար հանրապետությանը]]։
 
Երևանի խաներ անկախ կարգավիճակը տևում է մինչև 1790-ական թվականները, երբ Պարսկաստանի նոր շահ աղա Մահմեդ խանը, պատժիչ արշավանք է կատարում [[Անդրկովկաս]]։ [[1827]] թվականին Երևանի գրավումից և 1828 թվականին [[Թուրքմենչայի պայմանագիր|Թուրքմենչայի պայմանագրից]] հետո Պարսկաստանը կորցնում է ամբողջ Անդրկովկասը՝ հօգուտ [[Ռուսական կայսրություն|Ռուսաստանի]]։
[[1826]]-[[1828]] թվականների [[Ռուս-պարսկական պատերազմ (1826-1828)|ռուս-պարսկական պատերազմ]]ի արդյունքում Երևանի խանությունը [[Նախիջևանի խանություն|Նախիջևանի խանության]] և Օրդուբադի շրջանի հետ միացվել է Ռուսական կայսրությանը՝ որպես մեկ վարչատարածքային միավոր՝ [[Հայկական մարզ]]` [[Երևան]] կենտրոնով<ref name="ReferenceB"/>:
 
▲Երևանի խանությունը կիսանկախ վարչատարածքային միավոր էր, որն ուներ իր դրոշը, զորքը և հպատակները: Երևանի խանը օժտված էր ավելի մեծ իրավունքներով, քանի որ ղեկավարում էր սահմանային նահանգ: Նա կարող էր հարկ եղած դեպքում մարտադաշտ հանել ու ղեկավարել շրջակա խանությունների ու բեյությունների զորքերը՝ ստանձնելով զորահրամանատարի՝ սարդարի պաշտոնը: Ընդ որում, նրա դրոշի տակ կարող էին դուրս գալ ոչ միայն մուսուլմաններից, այլև տեղաբնիկ հայերից կազմված զորագնդերը: Երևանի խաները հիմնականում իշխող Ղաջարիների շահական դինաստիայից էին <ref>[http://www.vostlit.info/Texts/rus2/Bakihanov/frametext5.htm Abbasgulu Bakikhanov. Golestan-e Eram. Period V]</ref><ref>Bournoutian, George A. "[http://www.iranica.com/newsite/index.isc?Article=http://www.iranica.com/newsite/articles/unicode/v12f5/v12f5054.html Hosaynqolikhan Sardār-e Iravani]." Encyclopedia Iranica.</ref> : Որոշ աղբյուրների համաձայն՝ արքայատոհմը ուներ թյուրքական ծագում <ref name="Abbas">Abbas Amanat, The Pivot of the Universe: Nasir Al-Din Shah Qajar and the Iranian Monarchy, 1831-1896, I.B. Tauris, pp 2-3; "''In the 126 years between the fall of the Safavid state in 1722 and the accession of Nasir al-Din Shah, the Qajars evolved from a shepherd-warrior tribe with strongholds in northern Iran into a Persian dynasty..''"</ref><ref>Choueiri, Youssef M., ''A companion to the history of the Middle East'', (Blackwell Ltd., 2005), 516.</ref>: 18-րդ դարի երկրորդ կեսից Երևանի խաները ձեռք են բերում ինքնավարություն: Աստիճանավար թուլանում է շահերի իշխանությունը [[Անդրկովկաս]]ում և [[Ատրպատական]]ում ([[Իրանական Ադրբեջան]]) ձևավորված Հյուսիսային Իրանի խանությունների վրա: Ամուր դիրքեր են գրավում նաև վրաց իշխանները, հայ մելիքները, քուրդ աղաները, թուրք բեկերը:
 
▲Երևանի խանությունը բաժանված էր 15 մահալների` [[Աբովյան]]ի (Կըրխբուլաղ), [[Ապարան]]ի, [[Արարատ]]ի (Վեդիբասար), [[Արմավիր]]ի (Սարդարապատ),[[Արտաշատ]]ի (Գառնիբասար),[[Ծաղկաձոր]]ի (Դարաչիչակ), [[Գեղարքունիք]]ի (Գյոկչա), [[Աշտարակ]]ի (Կարբիբասար), [[Թալին]]ի, [[Սուրմալու]]ի և այլն։[[Երևան]] քաղաքը՝ որպես խանության կենտրոն, առանձին վարչական միավոր էր համարվում և չէր մտնում որևէ մահալի մեջ։ Քաղաքը կառավարում էր դարուղան (ոստիկանապետը), որը նշանակվում էր բեյլերբեյի կողմից և պարտավոր էր զբաղվելու քաղաքի կարգ ու կանոնով։ Նա իր իշխանությունը գործադրում էր յուզբաշիների (հազարապետների) և չաուշների (տասնապետների) միջոցով։ Երևանում կար շուրջ 1000 խանութ, 8 [[մզկիթ]], 7 [[եկեղեցի]], 10 բաղնիք, 5 հրապարակ, 2 շուկա և 2 դպրոց-մեդրեսե։ Մահալներում գլխավորապես զբաղվում էին մյուլքադարային գյուղատնտեսությամբ։ Մյուլքադար կարող էին լինել ոչ միայն խաները և բեկերը, այլև հայկական մելիքներն ու հայ եկեղեցին։ Գյուղացիները մշակում էին նրանց հողերը և հարկ տալիս։
 
Երևանի խաները Նադիր շահի մահից հետո՝ [[1747]] թվականից սկսած, համարյա անկախ էին։ Այս վիճակը տևում է մինչև 1790-ական թվականները, երբ աղա Մահմեդ խանը՝ Պարսկաստանի նոր շահը, պատժիչ արշավանք է կատարում [[Անդրկովկաս]]։ Խանությունները, բացի Երևանից ու Նախիջևանից, Պարսկաստանի կազմում մնում են 20 տարի մինչև [[1813]] թվականի Գյուլիստանի հաշտությունը։ Իսկ [[1827]] թվականի Երևանի գրավումից և [[1828]] թվականի Թուրքմենչայի պայմանագրից հետո Պարսկաստանը կորցնում է ամբողջ Անդրկովկասը՝ հօգուտ [[Ռուսաստան]]ի։
 
=== Նախիջևանի խանություն ===
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/wiki/Հյուսիսային_Իրանի_խանություններ» էջից