«Բրոնզի դարը Հայկական լեռնաշխարհում»–ի խմբագրումների տարբերություն

'''Բրոնզի դարը Հայկական լեռնաշխարհում''' տևել է 2000 տարի՝ մ.թ.ա. 3-2-րդ հազարամյակներ:հազարամյակներ։ Այն անմիջապես հաջորդել էր [[Պղնձի-քարի դարը Հայկական լեռնաշխարհում|Պղնձի-քարի դարաշրջանին]]:։ Բրոնզի դարում ստեղծվել են առաջին հայկական ցեղապետություններն ու ցեղային միությունները, որոնք հիմք են հանդիսացել պետությունների առաջացմանը:առաջացմանը։

Բրոնզի դարը ունեցել է երեք շրջան՝ վաղ, միջին և ուշ:ուշ։

Ամանեղենի գերակշռող մեծամասնությունն ունի սև փայլեցված մակերես և գունավոր, սովորաբար կարմրավուն աստառ. երբեմն հանդիպում են գորշ, վարդագույն և մոխրագույն մակերես ունեցող ամաններ։ Սրանք բոլորն էլ պատրաստված են ձեռքով և լավ թրծված են հատուկ հնոցներում։ Ապշեցուցիչ տպավորություն են թողնում լայնակոս, ռելիեֆ, ռելիեֆ-ներճկված, ներճկված ու գծային բարդ ու հարուստ զարդանախշերի հորինվածքները,որոնք կատարվել են դեռևս չթրծված , բաց [[կավ]]ի վրա՝ սեղմելու, գծելու և փորելու եղանակով։ Զարդարված է կավամանի միայն մեկ երեսը ։ Գծային զարդանախշերնը իրենց բնույթով երկրաչափական են (եռանյունիներ, ոլորախշեր, գծածածկ և կետածածկ զիգզակ ժապավեններ և շեղանկյուններ)։ Խոր լայնակոս զարդանախշերի մոտիվներն են պարույրները, նրանցով և համակենտրոն շրջաններով կազմված հորինվածքները, ինչպես նաև բուսական զարդանախշերը։ Ներճկված զարդերը հիմնականում արտահայտում են շրջանաձև կամ ձվաձև փոսիկներով։ Զարդանախշերում գերիշխողը գալարանախշն է , որը հանդես է գալիս ինչպես մեկուսի, այնպես էլ տարբեր համադրություններով։ Բնորոշ են նաև թռչնաձև զարդանախշերը։<ref>Հայաստանի վաղբրոնզեդարյան խեցեղենի ուսումնասիրումը ՝ Է. Վ. Խանզադյան, Հայկական լեռնաշխարհի մշակույթը մ.թ.ա. III հազարամյակում, էջ 61-81</ref>

Նման կացինների կավե հնագույն մոդելների (4-րդ հազարամյակի 2-րդ կես-3-րդ հազարամյակի առաջին կես) առկայություն [[Շումեր]]ում՝ մի կողմից, և բրոնզից պատրաստված հետսագույն օրինակների գոյությունը [[Կուբանսկոե (գյուղ, Սիմֆերոպոլի շրջան)|Կուբանի մարզ]]ում՝ մյուս կողմից, որոշակիորեն մատնացույց է անում Հայկական լեռնաշխարհի դերն ու նշանակությունը հինարևելյան [[մշակույթ]]ի զարգացման ու տարածման ուղիներում։ Պատմա-հնագիտական նույն կապակցությունների մեջ են ներկայանում սեպաձև կացիներին ուղեկցող զենքերը՝ լայնաշեղբ [[դաշույն]]ներն ու փետրաձև նիզակների գեղարդները։ [[Կամո (Խանլարի շրջան)|Կամո]]յի նիզակի գեղարդը իր զուգահեռներն ունի Միջագետքի, Արևելյան [[Փոքր Ասիա]]յի, [[Վրաստան]]ի, [[Կուբան]]ի դամբարանային հուշարձաններում, իսկ [[Վանաձոր]]ի գեղարդը՝ գերազանցապես [[Հարավային Միջագետք]]ի քաղաքներում, [[Իրան]]ի և [[Վրաստան]]ի հնավայրերում հայտնաբերված նյութերի մեջ։

Միաժամանակ կտցավոր կացինների և ուղեկցող այլ գործիքների՝ վերջերս Երևանում հայտնաբերված նշանավոր գանձը՝ իրերի մեծ քանակով, տարբերակներով, բազմազան չափերով, ձևաբանական ու որակական հատկանիշներով ոչ միայն գերազանցում է հին աշխարհի հնագիտական հուշարձաններից հայտնի համանման նմուշներին և հավաստում նրանց տեղական արտադրության ակնհայտ փաստը, այլև համոզում է, որ [[Հայկական լեռնաշխարհ]]ն իսկապես նման զենքերի արտադրության առաջավորասիական խոշոր կենտրոններից մեկն էր։ Հայաստանի և [[Վրաստան]]ի մի շարք այլ հնավայրերում հայտնաբերված մետաղե առարկաների համեմատական ուսումնասիրությունը հնարավորություն է տալիս ուրվագծելու տեղական մետաղամշակության զարգացման հաջորդական փուլերը։ Մետաղե զենքերի և գործիքների զգալի կատարելագործում է նկատվում [[Արծն]]ի, [[Էլար]]ի, [[Էջմիածին|Էջմիածն]]ի հավաքածուներում և Վրաստանի տարածքում հայտնաբերված մի քանի հետաքրքրական համալիրներում։

Բրոնզի դարում [[Հայկական լեռնաշխարհ]]ի բնակչությունն ստեղծել է հարուստ հոգևոր մշակույթ, որն արտացոլվել է մասնավորապես պաշտամունքային արվեստի և դամբարանային հուշարձաններում։ Այդ դարաշրջանի մարդկանց աշխարհայացքն արտացոլվել է նաև մեզ հասած գեղարվեստական ստեղծագործության մի քանի բնագավառների՝ մոնումենտալ արվեստի, մանր քանդակի, դեկորատիվ-կիրառական արվեստի հուշարձաններում, ինչպես նաև ժայռապատկերներում։ «Վիշապ» կոչվող քարե կոթողները կապված են եղել ջրի և արգասավորման պաշտամունքին։ Հայտնաբերվել են առանձնակի կամ այլ խոշոր առարկաների մաս կազմող ուշբրոնգեդարյան և վաղերկաթեդարյան արձանիկներ ([[Լճաշեն]], Լոռի բերդ, [[Պառավաքար]], [[Արթիկ]], [[Շիրակավան]], [[Տոլորս]], [[Վերին Նավեր]] և այլն), որոնք պատկերում են մարտակառքեր, ցլեր, եղջերուներ, քարայծեր, առյուծներ, զինվորներ, աստվածություններ և այլն։ Հայկական լեռնաշխարհի բնակչությունը մ. թ. ա. III հազարամյակից պատկերացում է ունեցել նաև արեգակնային տարվա՝ օրացույցի բրոնզե տապարների մասին։

Գանձակի շրջանում մինչև վերջերս էլ հավատում էին, որ անմատչելի վայրերում կան անմահություն բերող աղբյուրներ, որոնց վրա հսկում են վիշապներն և յոթ գլխանի դևերը։ Բուլանխում պատմում էին, որ մատակը մտավ Վանա ծովը և հրեղեն գոմեշից հղիացած ձագ ունեցավ։ Նույնը պատմում էին [[Սևանա լիճ|Սևանա լճի]] ափերին Նորատուսի գյուղացիները։ [[Վասպուրական]]ի սրբազան աղբյուրներից մեկը բխեցրել էր Քուռկիկ Ջալալին՝ սմբակի հարվածով և այլն։ Նախնիների խոր համոզմամբ լեռնային աղբյուրների ու գետերի ջրերը ամոքում էին արդկանց տխրությունըմ վիշտը, հոգեկան ու ներքին հիվանդությունները, անասունների տարափոխիկ հիվանդությունները։ Հմայական գործողություներով. ջրի օգնությամբ, մարդիկ ձգտում էին պայքարել երաշտի, մորեխի և այլ բնասատուների դեմ, ամուլ կանայք ձգտում էին երեխա ունենալ, նորահարսերը ցորենի հատիկներ էին գցում աղբյուրների մեջ և այլն։ Այս ամենը անքակտելի կապի մեջ էր օրգանական աշխարհի վերածնման և զարթոնքի գաղափարի հետ։ Այդ պատճառով էլ շատ աղբյուրներ ու գետեր, նույն թվում [[Արաքս]]ը, [[Եփրատ]]ն ու [[Տիգրիս]]ը, սրբազան էին համարվում։ [[Տիգրիս]]ի ակունքը մինչև վերջերս էլ պաշտվում էր Շատախի [[հայ]], [[ասորի]] ու [[քուրդ]] բնակիչների կողմից, [[Եփրատ]]ն անցնող մարդը նվիրական էր համարվում, աղջիկ երեաների անունները հաճախ Արաքս ու Եփրատ էին դնում։

Երկրագործության, անասնապահության արտադրանքի աճը, հարստությունների կուտակումն առանձին անձանց, ընտանիքների ու տոհմերի ձեռքում, ապրանքափոխանակության զարգացումը և այլն պահանջում էին աշխատող լրացուցիչ ձեռքեր։ Այդ պատճառով ստրկացված ռազմագերինեը սկսում էին օգտագործվել տնտեսական տարբեր աշխատանքներում և նրանց «ընդոծին» սերունդները շարունակում էին ստրուկ մնալ։ Ըստ երևույթին ստրուկներ էին ձեռք բերվում նաև ոսկու և արծաթի միջոցով՝ մեծ մասամբ [[Միջերկրական ծով|Միջերկրական]]ի ափերին տիրող փյունիկյան ստրկավաճառներից, որոնք փոխանակում էին իրենց ապրանքը մարդկանց հետ ։հետ։

Գավառի ներքին [[Ադիաման]] գյուղի իշխանական հարուստ դամբարանում սայլի ու եզների հետ միասին թաղված էին սայլապանն ու «ուղեկցող» ստրուկների մի մեծ խումբ։ Այդպիսի օրինակները ցույց են տալիս, որ ուշբրոնզիդարյան Հայաստանում ձևավորվել էր տնային ստրկությունը, որպես առանձին տնտեսական ինստիտուտ։

Ոսկերչությունը մետաղագործության զարգացած ճյուղերից մեկն է:է։ [[Լճաշեն]]ի և [[Տոլորս]]ի հարուստ ննջեցյալները պճնված էին ոսկյա խոշոր պես-պես (գլանաձև, գնդաձև, թեփուկավոր, սկավառակաձև) ուլունքներով, նշաձև քարերով ագուցված հատիկավոր նախշ ունեցող կոճակներով, սկավառակատիպ տափակ զարդերով, թանկարժեք կամ կիսաթանկարժեք քարերից պատրաստված [[մանյակ]]ներով և այլն։

Հետաքրքություն են ներկայացնում սև փայլեցված պաշտամունքային ամանները՝ իրենց վերագիր ու փորագիր պատկերներով կամ նախնադարյան նկարիչների ու փորագրիչների կողմից ստեղծված ամբողջական կոմպոզիցիաներով։ [[Հայաստան]]ի պետական թանգարանում այժմ հիանալի սերիաներով ներկայացված ե երկրաչափական հարուստ մոտիվներով նախշված երկբուրգ մեծ [[սափոր]]ների բազմապիսի տեսակներ, [[ցուլ]]երի ռելիեֆ գլխիկներով կամ կենդանիների ամբողջական պատկերներով զարդարված ցածրավիզ ամաններ, ամաններ , որոնք զարդարված են [[վագր]]երի ու [[օձ]]երի վերագիր ռելիեֆ քանդակներով, զահաբերվող կենդանիներին ներկայացնող քանդակային տեսարաննրով։[[Եղնիկ]]ների, [[քարայծ]]երի, ու այլ կենդանիների մի ուրիշ խումբ ներկայացված է գծավոր փորագիր զարդերով։Այսզարդերով։ Այս տիպի ամանեղենի վրա երբեմն պատկերվում են նույնիսկ որսի ամբողջական տեսաարաններ, [[մարտակառք]]երի ու մարդակերպ էակների մասնակցությամբ։Կավեմասնակցությամբ։ Կավե ամանների այս խումբը մոտենում է [[Շամքորի շրջան]]ի սև փայլեցրած խեցեղենին, որի վրա գծային տեխնիկայով պատկերված են որսորդական հմայության ամբողջ տեսարաններ։Այդտեսարաններ։ Այդ տեսակետից մեծ հետաքրքություն են ներկայացնում որսորդական ինքնատիպ հորինվածքների հարթաքանդակ պատկերներով զարդարված Դվինի խոր շերտերի հսկա կարասները։