«Կտավատ»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
չ clean up, փոխարինվեց: մ → մ , , → , (26), ։ → ։ (18), ՝ → ՝ (5), → (42), ), → ), (3), ( → ( (8) oգտվելով ԱՎԲ |
No edit summary |
||
Տող 1.
{{Տաքսոտուփ
|name =
|image file = Linum usitatissimum 001.JPG
|image title =
|image descr =Բույսի ընդհանուր տեսքը
|regnum =Բույսեր
| divisio = [[Ծածկասերմեր]]
| classis = [[Երկշաքիլավորներ]]
| ordo =
| familia = [[Կտավատազգիներ]]
| genus = [[ Կտավատ]]
| species = ''' Կտավատ սովորական'''
|parent = Linum
|rang =
|latin = ''Linum usitatissimum''
|author = [[L.]] (1753)
|syn =
* {{btname|Linum crepitans|([[Boenn.]]) [[Dumort.]]}}
* {{btname|Linum humile|[[Mill.]]}}
* {{bt|Linum usitatissimum|([[Mill.]]) <br />
[[Pers.]]|var=humile}}
* {{bt|Linum usitatissimum|<br />[[Vavilov]] & [[Elladi]]|subsp=transitorium}}<ref>Согласно данных [[Germplasm Resources Information Network|GRIN]]. См. карточку растения</ref>
|typus =
|children =
|range map =
|range map caption =
|range map width =
|range legend =
|iucnstatus =
|commons = Category:Linum usitatissimum
|wikispecies = Linum usitatissimum
|iucn =
|grin = 70409
}}
'''Կտավատ''' ({{lang-la|''Línum usitatíssimum''}}), վուշ, [[կտավատազգիներ]]ի ([[վուշազգիներ]]) ընտանիքի միամյա և բազմամյա խոտաբույսերի, հազվադեպ՝ կիսաթփերի ցեղ: Հայտնի է ավելի քան 230 (այլ տվյալներով՝ 200):
== Ծագում ==
[[Պատկեր:Linum usitatissimum - Köhler–s Medizinal-Pflanzen-088.jpg|մինի|ձախից]]
Կտավատի սերմի ծննդավայրն հին [[Հնդկաստան]]ը, հենց այնտեղ են մոտ 9000 տարի առաջ արտադրվել առաջին գործվածքները: Մ.թ.ա. 4-5 հազար տարի այդ բույսը լավ հայտնի էր [[Միջագետք]]ի, [[Ասորեստան]]ի, [[Եգիպտոս]]ի բնակիչներին: Կտավատը համարում էին պտղաբերության, բերրիության և մայրության եգիպտական աստվածուհի Իսիդայի բույսը:
Հին հույներին հայտնի էր կտավատի սերմի բուժիչ հատկությունները: [[Հիպոկրատ]]ը խորհուրդ էր տալիս օգտագործել լորձաթաղանթի բորբոքումների համար: Իսկ Հին արևելյան բժշկության մեջ օգտագործվում էին կտավատի սերմերն ու յուղը` որպես լուծող, մաքրող ու փափկացնող հատկություններով օժտված դեղորայք: Ըստ Ավիցենայի նկարագրությունների` կտավատի սերմն օգնում է ազատվել հազից, միզապարկի, երիկամների և աղիքների խոցերից, նաև` կտավատի սերմի ու բնական սոդայի ու թզի հետ միասին պատրաստված դեղաքսուքը լավ օգնում է պեպենների ու պզուկների դեմ:
== Կենսաբանական նկարագիր ==
Ցողունը կանգուն է, ճյուղավորվող, բարձրությունը՝ մինչև 50 սմ: Տերևները հերթադիր են, հազվադեպ՝ հակադիր, նշտարաձև, ամբողջաեզր, գեղձային:
Ծաղկաբույլը կեղծ հովանոց է կամ գալարք, հազվադեպ՝ ոլորք, ծաղիկները՝ կապույտ, երկնագույն, վարդագույն, կարմիր, դեղին, սպիտակ: Ծաղկում է մայիսից մինչև ցրտերն ընկնելը:
Պտուղը հինգբնանի, կլորավուն կամ ձվաձև տուփիկ է, սերմերը՝ գորշ դեղնավուն, մանր ու հարթ:
{{Ֆոտոշարք|Linum usitatissimum (OliBac).jpg|ш1=200|Linum usitatissimum seed capsules, vlaszaaddozen.jpg|ш2=260|Flax seeds.jpg|ш3=270|տեքստ=Ձախից աջ, ծաղիկը, պտուղները, սերմերը|color=lightgreen}}
== Մշակության մեջ ==
[[Պատկեր:Tiges de lin fibre disposées en andains, avant rouissage..jpg|մինի|ձախից]]
Մշակության մեջ տարածված սովորական կտավատը միամյա է։ Լինում է թելատու, ձիթատու (գանգրավուշ) և միջանկյալ խմբերի։ Արմատն առանցքային է, թույլ զարգացած։ Ցողունի բարձրությունը 0, 1-1 մ է։ Մշակվում է [[Շիրակ]]ի և [[Սյունիք]]ի մարզերում։
Բարսեղյանի (հանդիպում է միայն [[Արարատի մարզ]]ի աղի ճահճուտներում), անատոլիական (Վայոց ձորի մարզում) և դեղնավուն (Վայոց ձորի և Սյունիքի մարզերում) կտավատները գրանցված են [[ՀՀ]] Կարմիր գրքում։
== Քիմիական կազմ ==
Կտավատի բոլոր տեսակները պարունակում են յուղեր (մինչև 33%), [[սպիտակուցներ]], [[գլյուկոզա]], լորձանյութ, լինին, [[վիտամիններ]], [[ֆերմենտներ]] և այլն։ Կտավատի ձեթով պատրաստում են տարբեր քսուքներ։Ինչպես պարզվել է վերջին գիտական հետազոտությունների ընթացքում, կտավատի սերմերը կիսաչհագեցած ճարպաթթուների, բջջանյութերի և լիգնանի արժեքավոր աղբյուր են հանդիսանում: Այն հարուստ է կալիումով, վիտամին E-ով, անփոխարինելի ամինաթթուներով և հանքանյութերով:
Կտավատի սեմերի մեջ պարունակվող կիսաչհագեցած ճարպաթթուները, այդ թվում նաև` օմեգա-3 և ալֆա-լինոլաթթուն, մեր բջիջները պաշտպանում են քաղցկեղային հիվանդություններից, ճնշում արդեն առկա ուռուցքների աճը, և նպաստում մարդու իմունային համակարգի աշխատանքի լավացմանը:
Սերմերում պարունակվող բջջանյութերը նվազեցնում են քաղցկեղով հիվանդանալու ռիսկը, իր մեջ ներծծելով աղիների վնասակար նյութերը և ուժեղացնելով գալարակծկանքը: Բացի այդ, բջջանյութը պաշտպանում է աթերոսկլերոզից և նպաստում քաշի նվազեցմանը:
== Արտադրությունը տարբեր երկրներում ==
[[Պատկեր:Flax flowers.jpg|մինի|300px|Ծաղիկները]]
{|class="wikitable" style="width:50%; float:left; clear:left;"
|-
! colspan=3|Տասը ամենա ակտիվ կտավատի սերմ արտադրող երկրները - 2011<ref>[http://faostat3.fao.org/home/index.html#DOWNLOAD] Արտադրությունը</ref>
|-
! style="background:#ddf; width:10%;"| Երկիր
! style="background:#ddf; width:15%;"|Արտադրություն (տոննա)
! style="background:#ddf; width:5%;"| Ծանոթագրություն
|-
| {{CAN}} || align=right |368,300 || align=right |
|-
| {{CHN}} || align=right |350,000 || align=right | *
|-
| {{RUS}} || align=right |230,000 || align=right | *
|-
| {{IND}} || align=right |147,000 || align=right |
|-
| {{GBR}} || align=right |71,000 || align=right |
|-
| {{USA}} || align=right |70,890 || align=right |
|-
| {{ETH}} || align=right |65,420 || align=right |
|-
| {{KAZ}} || align=right |64,000 || align=right | *
|-
| {{UKR}} || align="right" |51,100 || align=right |
|-
| {{ARG}} || align=right |32,170 || align=right |
|-style="background:#ccc;"
||'''Համաշխարհային'''
| style="text-align:right;"| '''1,602,047'''
| style="text-align:right;"| '''A'''
|}
{{-}}
[[Պատկեր:Grand-Reng JPG01.jpg|մինի|Կտավատի դաշտ]]
== Նշանակություն և կիրառում ==
{{See also|Կտավատի յուղ}}
[[File:Brown Flax Seeds.jpg|thumb|Կտավատի սերմեր]]
Կտավատի սերմերի մեջ պարունակվող մեծ խտությամբ լիգնանն օժտված է ուժեղ հակաօքսիդանտային, հակաքաղցկեղային և հակաալերգենային հատկություններով: Լիգնաններն օրգանիզմը պաշտպանում են կրծքագեղձի և շագանակագեղձի քաղցկեղից:
Բոլորին հայտնի են կտավատի սերմերի ու յուղի բուժիչ հատկությունները: Ցնցող հատկություններ ունեն՝ պարունակում են մեծ քանակությամբ յուղեր, թթուներ, վիտամիններ ու հանքային նյութեր: Ժամանակակից հետազոտությունները ցույց են տվել, որ կտավատի յուղի օգտագործումը նվազեցնում է ինսուլտի զարգացման վտանգը 37%-ով: Կտավատի սերմերը հարուստ են բուսական ճարպերով, հատկապես պոլիչհագեցված կամ անփոխարինելի ճարպաթթուներով՝ օմեգա-3 և օմեգա-6, որոնք բարենպաստ ազդեցություն են թողնում մարդու օրգանիզմի կենսագործունեության համարյա բոլոր պրոցեսների վրա: Դրան զուգահեռ՝ կտավատի սերմերը պարունակում են բավական մեծ քանակությամբ վիտամիններ՝ (А, В, Е, Р) և այլ կենսաբանական ակտիվ նյութեր:
Ժողովրդական բժշկության մեջ կտավատի յուղը լայն կիրառում ունի ճարպակալման, աղեստամոքսային տրակտի, միզուղիների, սրտանոթային համակարգի հիվանդությունների դեպքում կիրառվող դիետիկ ու բուժական-պրոֆիլակտիկ սննդակարգի մեջ:
Կտավատի ձեթն օգնում է թութքի և դիզենտերիայի մնացորդային ազդեցության վերացմանը: Գինեկոլոգիական հիվանդությունների դեպքում օգտագործում են որպես հակաբորբորքիչ՝ թրջոց-տամպոնների տեսքով:
Կտավատի մանրաթելից պատրաստված գործվածքները շատ գեղեցիկ են, լավ ներծծում են խոնավությունը և արագ չորանում են։
== Ծանոթագրություններ ==
{{ծանցանկ}}
== Գրականություն ==
* ''Вехов В. Н. и др''. Культурные растения СССР / Под. редакцией Т. А. Работного. — М.: Мысль, 1978. — С. 193—196.
* {{ռուսերեն գիրք|автор=|заглавие=Всё о лекарственных растениях на ваших грядках|ссылка=|место=СПб|ответственный=Под ред. Раделова С. Ю.|издательство=ООО «СЗКЭО»|год=2010|страницы=178|страниц=224|isbn=978-5-9603-0124-4}}
*Юзепчук С. В. Род 836. Лён — Linum // Флора СССР. В 30 т. / Начато при руководстве и под главной редакцией акад. В. Л. Комарова; Ред. тома Б. К. Шишкин и Е. Г. Бобров. — М.—Л.: Изд-во АН СССР, 1949. — Т. XIV. — С. 100—102. — 790 с. — 4000 экз.
== Արտաքին հղումներ ==
* [http://www.ag.ndsu.edu/pubs/yf/foods/fn620-1.gif North Dakota State University ] picture comparing flaxseed oil fatty acid content with other oils. <!-- from http://www.ag.ndsu.edu/pubs/yf/foods/fn620w.htm-->
* [http://books.google.com/books?id=_F83AAAAYAAJ&dq=Gentleman's%20magazine%201742&pg=PA249#v=onepage&q&f=false The produce arising from one acre of ground with flaxseed consider'd] (''Gentleman's'' magazine, 1742)
{{ՀՀՀ}}
| |||