«Կեչի»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
No edit summary |
No edit summary |
||
Տող 27.
| ipni = 13475-1
}}
'''Կեչի''' ({{lang-la|''Bétula''}}), [[կեչազգիներ]]ի ընտանիքի տերևաթափ միատուն ծառ է, երբեմն՝ փռվող թփիկ։ Հայտնի է շուրջ 120 (այլ տվյալներով՝ 140) տեսակ՝ հիմնականում տարածված Հյուսիսային կիսագնդի բարեխառն և ցուրտ գոտիներում։ Տեսակների ընդհանուր թիվի մոտ 100<ref name="Kew">[http://apps.kew.org/wcsp//qsearch.do?plantName=Betula&page=quickSearch World Checklist of Betula. The Board of Trustees of the Royal Botanic Gardens, Kew.]</ref> է կամ մի փոքր ավելի շատ:<ref name="Flora">Флора Восточной Европы, т. 11. / Под ред. [[Цвелёв, Николай Николаевич|Н. Н. Цвелёва]]. М.—СПб: Тов-во научных изданий КМК. 2004. — с. 65.</ref>
Կեչին կարևոր տեղ է զբաղեցնում սլավոնական, սկանդինավյան մշակույթում:
[[ՀՀ]]-ում հանդիպում է 3 տեսակ (ելունդավոր, թավոտ և Լիտվինովի)՝ վերին լեռնային գոտիներում։ Ամենատարածվածը Լիտվինովի կեչին է, որը Սևանի ավազանում և Մարմարիկի հովտում (1800-2400 մ բարձրություններում) առաջացնում է մերձալպյան անտառներ՝ կեչուտներ։
;Հետերոտիպ հոմանիշներ<ref>[http://apps.kew.org/wcsp/synonomy.do?accepted_id=21065&repSynonym_id=-9998&name_id=21065&status=true World Checklist of Selected Plant Families. The Board of Trustees of the Royal Botanic Gardens, Kew. Published on the Internet; http://www.kew.org/wcsp/ accessed 11 November 2006; 19:30 GMT]</ref>:
* {{btname|Betulaster|[[Spach]]}}
* {{btname|Apterocaryon|[[Opiz]]}}
* {{btname|Chamaebetula|[[Opiz]]}}
== Կենսաբանական նկարագիր ==
[[Պատկեր:Betula lenta - Köhler–s Medizinal-Pflanzen-021.jpg|մինի|ձախից|Կեչի, Բուսաբանական նկարազարդում «''Köhler’s Medizinal-Pflanzen''» գրքից, 1887]]
Ցածրաբուն, հիմնականում սպիտակավուն կեղևով ծառ է, բարձրությունը՝ մինչև 20(երբեմն՝ 30) մ։ Տերևները հերթադիր են, պարզ, ամբողջական, ատամնաեզր։ [[Ծաղիկ]]ները կատվիկներ են։ Ծաղկում է ապրիլ-մայիսին։ Պտուղն ընկուզանման է, միասերմ։
Կեչին ապրում է 50-80 տարի։ ՀՀ-ում աճող տեսակները էկոլոգակենսաբանական առումով մոտ են միմյանց. լուսասեր են, ցրտադիմացկուն, հողի նկատմամբ՝ խիստ պահանջկոտ։
Բազմանում է սերմերով ու մացառներով։
[[Ծաղկի բանաձև]]՝ {{Nobr|[[Պատկեր:Male black symbol.svg|12px]]<math>\ast P_2 \; A_2 \; G_0</math>}} և {{Nobr|[[Պատկեր:Venus symbol.svg|15px]]<math>\ast P_0 \; A_0 \; G_{(\underline2)}</math>}}<ref name="Andreeva">{{ռուսերեն գիրք|автор=Андреева И. И., Родман Л. С.|заглавие=Ботаника|издание=3-е, перераб. и доп|место=М.|издательство=Колос|год=2005|страницы=407|страниц=528|isbn=5-9532-0114-1}}</ref>
Երիտասարդ ծառերի ճյուղերը շագանակագույն են, իսկ երբ ծառը դառնում է 8-10 տարեկան ճերմակում են: Բնի և բազմամյա ճյուղերի կեղևը սպիրակ է, անջատվում է բարակ շերտով: Ընձյուղները կարմրագորշավուն են: Տերևները ձվաձև, ռոմբաձև են կամ եռանկյունի ձվաձև, 3,5-7 սմ երկարությամբ և 2,5-5-5 սմ լայնությամբ, սրածայր,կրկնակի ատամնեզր: Ծաղիկները կատվիկներ են: [[Սերմ]]երն ունեն 2 թևեր: Ծաղկում է ապրիլի վերջերին, պտուղները հասունանում են օգոստոս-սեպտեմբերին:
== Կիրառություն ==
{{Կենսաֆոտո|Betula platyphylla 01-10-2005 14.55.38.JPG|right|ш=200|Кора {{bt-armlat|''Betula pumila''}}|color=lightgreen}}
{{Կենսաֆոտո|Betula pumila.jpg|right|ш=200|Ветка {{bt-armlat|Betula pumila}}|color=lightgreen}}
{{Կենսաֆոտո|Betula raddeana RB2.JPG|right|ш=200|Серёжки {{bt-armlat|Betula raddeana}}|color=lightgreen}}
{{Կենսաֆոտո|Frucht Bpub.jpg|right|ш=200|{{bt-armlat|Betula pubescens}}|color=lightgreen}}
Բնափայտն սպիտակ է, կիրառվում է նրբատախտակի, մանրատախտակի, ծանր իրերի արտադրության մեջ։ Գեղազարդիչ է։
Կեչու [[պտուղ]]ը պարունակում է աղաղանյութեր, եթերայուղեր, [[ճարպեր]],[[C վիտամին]]։ Պատրաստուկներն օգտագործվում են որպես լեղամուղ, ճիճվամուղ, վերքերն ապաքինող միջոց։
Կեչիների մեծ մասի կեղևը պարունակում է սպիտակ օրգանական պիգմենտ՝ տրիտերպենոիդ բետուլին: Հայաստանի տարածքում հանդիպող Թավոտ կեչու (''Betula pubescens'') կեղևում բետուլինը կազմում է 44 %: Բողբոջները պարունակում են մոտ 3—5 % եթերային յուղեր, ինչպես նաև խեժանյութեր, [[ալկալոիդներ]], ասկորբինային թթու, ֆլավոնիդներ և ճարպաթթուներ: Տերևներում կան եթերային յուղեր, կումարիններ, դաբաղանյութեր, [[ֆլավոնիդներ]]:
Վեգետացիայի շրջանի վերջում կեչիները կուտակում են շաքարանյութեր: Գարնանը, մինչև տերևների բացվելը, երբ սկսվում է հեղուկի շարժը ծառի մեջ, շաքարանյութերը սկսում են բարձրանալ դեպի վեր: Եթե այդ ընթացքում բնի վրա անել կտրվածքներ, ապա հյութը կհոսի դուրս: Կեչու հյութի հավաքելը հյուծում է ծառը, ինչպես նաև ճեղքերից կարող են ներթափանցել հիվանդածին միկրոօրգանիզմներ և ախտահարել ծառը: Հյութը հավաքելուց հետո պետք է ծառի վրայի ճեղքերը փակել կավով:
== Տարածում և էկոլոգիական վիճակ ==
Կեչուտները ձևավորում են յուրահատուկ [[էկոհամակարգ]]: Տարբեր թրթուռներ և բզեզներ, այդ թվում նաև [[Եվրոպա]]յի ամենամեծ բզեզը՝ եղջերուն, նախընտրում են հենց կեչու ծառը: Կեչու տերևներով են սնվում նաև մայիսյան բզեզները, որոնց քանակության աճը կարող է վնասել կեչու [[պոպուլյացիա]]յին:
Սնկերի որոշ տեսակներ աճում են միայն կեչուտներում (''Leccinum scabrum''), (''Leccinum holopus''), (''Lactarius necator''), (''Lactarius torminosus''): Վնասված կեչիները կարող են ախտահարվել մակաբույծ սնկերով (''Inonotus obliquu''s):
== Դասակարգում ==
{{Աղյուսակ122222|valign=middle
|a=Բաժին [[Ծաղկավոր բույսեր{{!}}'''Ծաղկավոր բույսեր''' կամ '''Ծածկասերմեր''']] (համաձայն [[APG II Համակարգի{{!}} APG II Համակարգի]] դասակարգման)
|b1=Կարգ '''[[Հաճարածաղկավորներ]]'''
|b2=ծաղկավոր բույսերի 44 կարգ, որոնցից հաճարածաղկավորներին ավելի մոտ են [[Վարդածաղկավորներ]]ը, [[դդմածաղկավորներ]]ը, [[Բակլածաղկավորներ]]ը
|c1=ընտանիք '''[[կեչազգիներ]]'''
|c2=7 ընտանիք
|d1=դաս <span style="font-size:170%; line-height:110%">'''Կեչի'''</span>
|d2=ես 5 դաս
|e1=մոտ 100 տեսակ
|color=#77AA77
}}
== Տեսակներ ==
{{Կենսաֆոտո|DosenmoorBirken1.jpg|right|ш=200}}
<div class= style="-moz-column-count:2; column-count:2; -webkit-column-count:2;">
<div class= style="-moz-column-count:1; column-count:1; -webkit-column-count:1;">
* ''[[Betula albosinensis]]''
* ''[[Betula alnoides]]''
*''[[Betula ashburneri]]''
*''[[Betula baschkirica]]''
*''[[Betula bomiensis]]''
*''[[Betula calcicola]]''
* ''[[Betula celtiberica]]''
*''[[Betula chichibuensis]]''
* ''[[Betula chinensis]]''
*''[[Betula coriaceifolia]]''
*''[[Betula corylifolia]]''
*''[[Betula costata]]''
*''[[Betula cylindrostachya]]''
*''[[Betula dahurica]]''
* ''[[Betula delavayi]]''
* ''[[Betula ermanii]]''
*''[[Betula falcata]]''
*''[[Betula fargesii]]''
*''[[Betula fruticosa]]''
*''[[Betula globispica]]''
*''[[Betula gmelinii]]''
* ''[[Betula grossa]]''
*''[[Betula gynoterminalis]]''
*''[[Betula honanensis]]''
* ''[[Betula humilis]]
*''[[Betula insignis]]''
*''[[Betula karagandensis]]''
*''[[Betula klokovii]]''
*''[[Betula kotulae]]''
* ''[[Betula litvinovii]]''
*''[[Betula luminifera]]''
* ''[[Betula maximowiczii]]''
* ''[[Betula medwediewii]]''
*''[[Betula megrelica]]''
*''[[Betula microphylla]]''
* ''[[Betula nana]]''
* ''[[Betula pendula]]''
* ''[[Betula platyphylla]]''
*''[[Betula potamophila]]''
*''[[Betula potaninii]]''
*''[[Betula psammophila]]''
* ''[[Betula pubescens]]''
*''[[Betula raddeana]]''
*''[[Betula saksarensis]]''
*''[[Betula saviczii]]''
*''[[Betula schmidtii]]''
*''[[Betula sunanensis]]''
* ''[[Betula szechuanica]]''
* ''[[Betula tianshanica]]''
* ''[[Betula utilis]]''
*''[[Betula wuyiensis]]''
*''[[Betula zinserlingii]]''
</div>
</div>
=== Սորտեր ===
{{Կենսաֆոտո|Betula-pendula-dalecarlica2.jpg|right|ш=200|color=lightgreen}}
* {{bt|[[Betula nigra]]|cv=Heritage}}
* {{bt|[[Betula pendula]]|cv=Purpurea}}
* {{bt|[[Betula pendula]]|cv=Laciniata}}
* {{bt|[[Betula pendula]]|cv=Tristis}}
* {{bt|[[Betula pendula]]|cv=Yongii}}
* {{bt|[[Betula platyphylla]]|cv=Whitespire}}
* {{bt|[[Betula utilis]]|cv=Jermyns}}
== Ծանոթագրություններ ==
{{ծանցանկ}}
== Գրականություն ==
Տող 55 ⟶ 161՝
== Արտաքին հղումներ ==
* [http://wiki.simbolarium.ru/index.php/Берёза Берёза в Краткой энциклопедии символов]
*[http://www.cirrusimage.com/trees_Betulaceae.htm Tree Family Betulaceae] Diagnostic photos of many species, [[Morton Arboretum]] specimens
*[http://www.cirrusimage.com/trees_Betulaceae.htm Tree Family Betulaceae] Diagnostic photos of many species, [[Morton Arboretum]] specimens
{{ՀՀՀ}}
| |||