Վիքիպեդիա

«Վանի թագավորության տնտեսություն»–ի խմբագրումների տարբերություն

Դիտել պատմությունը
← Նախորդ տարբՀաջորդ տարբ →
Content deleted Content added
ՎիզուալԵլատեքստ
No edit summary
Տող 1.
[[Պատկեր:Urartian language stone, Erebuni museum a.jpg|մինի|350px|'''Ուրարտական [[սեպագիր]] արձանագրություն'''<br/>Խալդի աստծո զորությամբ, Սարդուրին՝ որդին Արգիշտիի, այս ամբարը լցրեց։<ref name="klinopis0">Перевод Н. В. Арутюняна из статьи: Арутюнян Н.В., Оганесян К.Л. Новые урартские надписи из Эребуни // Вестник древней истории. — Москва: 1970. — № 3. — С. 107 — 112.</ref>]]▼
'''Վանի թագավորության տնտեսություն''', մ.թ.ա. XIII - VI դարերում Հայկական լեռնաշխարհի տարածքում ձևավորված [[Վանի թագավորություն|Վանի թագավորության]] տնտեսության կառուցվածքը և գործունեության սկզբունքները։
▲[[Պատկեր:Urartian language stone, Erebuni museum a.jpg|մինի|350px|'''Ուրարտական [[սեպագիր]] արձանագրություն'''<br/>Խալդի աստծո զորությամբ, Սարդուրին՝ որդին Արգիշտիի, այս ամբարը լցրեց։<ref name="klinopis0">Перевод Н. В. Арутюняна из статьи: Арутюнян Н.В., Оганесян К.Л. Новые урартские надписи из Эребуни // Вестник древней истории. — Москва: 1970. — № 3. — С. 107 — 112.</ref>]]
 
==Ուրարտուի Վանի թագավորության տնտեսության հիմունքները==
 
===Առևտուրը===
Հայկական լեռնաշխարհում գյուղատնտեսության մեջ աշխատանքի բաժանում կատարվում էր Ուրարտուի[[Վանի թագավորություն|Վանի թագավորության]] կազմավորումից դեռ շատ առաջ։ Այդ պատճառով հետազոտողները չեն կասկածում, որ ՈւրարտույումՎանի թագավորությունում գոյություն են ունեցել զարգացած առևտրային հարաբերություններ այդ պետության պատմության հենց սկզբից<ref name="Piotrovski"/>։ Երկրում առևտուրը ապրանքափոխանակության բնույթ ուներ, այլ ոչ ապրանքա-դրամային։ Հիմնականում առևտրի առարկա էին դառնում անասունները, ձիերը, ձավարեղենը, գինին, մետաղները, բնափայտը։ Հաճախակի ռազմական գործողությունները, հատկապես ՈւրարտուիՎանի թագավորության և Ասորեստանի միջև, խոչընդոտում էին առևտրի զարգացմանը։ Հաճախ թանկարժեք բեռները հափշտակվում էին որպես ռազմավար կամ տուրք։
Հավանական է, որ կրոնական տնտեսությունները նույնպես մասնակից էին առևտրական հարաբերություններում։ Օրինակ, Ուրարտուի[[Վանի թագավորություն|Վանի թագավորության]] պաշտամունքային կենտրոն Մուսասիրիում անասուններ էին բազմացնում ինչպես զոհաբերության, այնպես էլ ազատ առևտրի համար<ref name="Arutiunyan">Арутюнян Н. В. Земледелие и скотоводство Урарту. — Ереван: Издательство АН Армянской СССР, 1964. — 224 с.</ref>։
 
ՈւրարտուումՎանի թագավորությունում արտադրվող հիմնական ապրանքները, որոնք հարևան երկրների (հատկապես, Միջագետքի պետությունների) համար ուշագրավ էին՝
*[[Ձի]]եր։ [[Հայկական լեռնաշխարհ]]ի բնական պայմանները շատ ավելի բարենպաստ էին ձիաբուծության համար, քան հարևան երկրներինը։ Մ.թ.ա. I հազարամյակում ձիերը մարտակառքեր ստեղծելու համար կարևորագույն ռազմավարական ռեսուրս էին։
*[[Մետաղ]]ներ։ Տարբեր մետաղների, ներառյալ երկաթի, հանքատեղերի առկայությունը օժանդակում էր մետալուրգիայի զարգացմանը Հայկական լեռնաշխարհում։ Միջագետքի երկրները սեփական հանքեր չունեին։
*[[Գինի]]։ ՈւրարտուիԵրկրի բնական պայմանները շատ բարեբեր էին խաղողագործության համար, և, որպես հետևանք, այնտեղ ծաղկում էր [[գինեգործություն]]ը։
 
===Ոռոգումը և ջրամատակարարումը===
 
Ջրամատակարարումն ու [[ոռոգում]]ն Ուրարտականպետության տարածքների տնտեսության վրա ազդեցության կարևորագույն գործոններ էիր։ Ուրարարտական թագավորական բոլոր տնտեսությունները տեղաբաշխվում էին գործարկված ոռոգման ջրանցքների շուրջը։ Հայկական լեռնաշխարհի շատ տարածքներ՝ այդ թվում [[Վանա լիճ|Վանա լճի]] շրջակայքը, [[Արածանի]] գետի հովիտը և [[Արարատյան դաշտ]]ավայրը պարզագույն հողագործության համար պիտանի չեն, սակայն արհեստական ոռոգման պայմաններում առատ բերքատվություն կարող են ապահովել։ Առկա ռեսուրսների և բնակչության ներգրավումը ոռոգման խոշոր ջրանցքների կառուցման գործում նպաստեցին Ուրարտական պետականության առաջադիմությանն ու ծաղկման, ինչը իր գագաթնակետին հասավ մ.թ.ա. VIII դարում։ Շնորհիվ ոռոգման համակարգի ստեղծման վրա ծախսած ջանքերի ուրարտացիները բավականաչափ հացահատիկային մշակաբույսեր աճեցնելու հնարավորություն ստացան, որպեսզի կախված չլինեին հարևան երկրներից, ինչպես նաև բազմապատկեցին խաղողի այգիները և դարձան Հին աշխարհի խոշորագույն գինի արտադրողն ու արտահանողը<ref name="Piotrovski"/>։
Բացի այդ նորաստեղծ քաղաքներն ու ամրոցները պահանջում էին ջրամատակարարման անհրաժեշտ համակարգի կառուցում։ Այդպիսի համակարգերը անհրաժեշտ էին ոչ միայն տնտեսական, այլ նաև ռազմական նպատակներով, հատկապես քաղաքի շրջափակման ժամանակ։ Ուրարտացիները մեծ հաջողությունների հասան ջրամատակարարման և ոռոգման համակարգերի կառուցման գործում։ [[Իշպուինի]], [[Մենուա]], [[Արգիշտի I]], [[Սարդուրի II]], [[Ռուսա I]] և այլ թագավորների օրոք կառուցվել են ոռոգման բազմաթիվ արդյունավետ ջրանցքներ, որոնց մի մասը առ այսօր օգտագործվում է, որոշ դեպքերում՝ առանց էական վերակառուցման[5]։
 
Այդպիսի խոշորագույն ջրանցք էր Մենուաի ջրանցքը (Շամիրամ ջրանցք<ref name="Xorenaci">Մովսես Խորենացի, «Հայոց պատմություն»</ref>), որը խմելու ջուր էր մատակարարում դեպի Ուրարտուի մայրաքաղաք [[Տուշպա]]։ Այդ ջրանցքի ընդհանուր երկարությունը 70կմ-ից ավելի էր, [[Խոշաբ (գետ)|Խոշաբ]] գետի վրայով ջրանցքի ջուրը տարվում էր հատուկ կամրջով, իսկ ցածրադիր վայրերում 15մետր բարձրություն ունեցող քարաշարի վրայով։ Ջրանցքի շատ հատվածներ մեր օրերում էլ են գործում։
{|style="background: #eeeeee"
|+ ''' [[Մենուա]]յի ([[Շամիրամ]]ի) ջրանցք'''<br /><small>XIX դարի եվրոպացի հնագետների էսքիզները։</small>
Տող 24 ⟶ 25՝
Խալդի աստծո վեհությամբ՝ Մենուան հզոր թագավոր է, մեծ թագավոր է, [[Բիաինիլի]] երկրի թագավորն է,[[Տուշպա]] քաղաքի կառավարիչը։ <br/> Մենուան ասում է. ով այս գրությունը կոչնչացնի, ով այն կջարդի, ով ուրիշներին կստիպի դա անել, ուրիշ ով կասի. ես եմ անցկացրել այս ջրանցքը, նրան թող ոչնչացնեն [[Խալդի]], [[Թեյշիբա]], [[Շիվինի]] աստվածները, նրա բոլոր աստվածները արևի տակ<ref name="klinopis">Перевод Г. А. Меликишвили из книги: Меликишвили Г.А. Урартские клинообразные надписи. — Москва: Издательство АН СССР, 1960.</ref>։ </small>
|}
Հնարավոր է, որ ուրարտացիները ոռոգման տեխնիկան մասամբ փոխառել էին հարևան Ասորեստանից՝ երկիր, որը վճռական ազդեցություն է ունեցել Ուրարտուի[[Վանի մշակույթիթագավորության մշակույթ]]ի վրա<ref name="Piotrovski"/>։ Միջագետքի երկրները արհեստական ոռոգման կազմակերպման գործում հայտնի էին իրենց մեծ հաջողություններով։ Մյուս կողմից Հայկական լեռնաշխարհում դեռևս մինչուրարտական ժամանակներում գոյություն ուներ [[Վիշապ]]ների պաշտամունք՝ ջրի և բերքատվության աստվածության, որը կապված էր ջրանցքների հնագույն համակարգերի հետ։ Բոլոր դեպքերում, ուրարտացիների ոռոգման աշխատանքները ասորիների կողմից բարձր գնահատականին են արժանացել։ Մեջբերենք հատված Ասորեստանի Սարգոն թագավորի Աշուրի աստծուն գրած նամակից.
{{քաղվածքի սկիզբ}}Ուլխուն՝ սարի ստորոտում ամրապնդված քաղաքը ..., ուր մարդիկ ձկների նման ցամաքում ծարավում են, չեն խմում և չեն հագենում՝ [[Ռուսա|Ուրսան]], նրանց թագավորն ու կառավարիչը իր սրտի կամոք ցույց տվեց ջրերի ելքը։ Նա հոսող ջուր տանող ջրանցք փորեց և ջրին ինչպես Եփրատը նա ստիպեց հոսել։ Նա դրանից դուրս եկող անհամար առուներ փորեց և իրոք ոռոգեց արտերը։ Ուլխու քաղաքները անապատային հողերը հնուց ..., նա, ինչպես անձրև, նրանց վրա թափեց պտուղներ և խաղող։ ... ... Այդ անապատային հողերը նա մարգագետին դարձրեց ...։<ref name="klinopis2">Перевод И. М. Дьяконова с французского подстрочника (F. Thureau-Dangin, Une relation de la huitième campagne de Sargon, Paris, 1912). Русский перевод опубликован в сборнике: Дьяконов И. М. Ассиро-Вавилонские источники по истории Урарту // Вестник древней истории. — Москва: 1951. — № 2 — 4.</ref>
{{քաղվածքի վերջ}}
 
Ցավոք, Սարգոն II-ը մ.թ.ա. 714 թ.-ի ռազմական արշավանքի ժամանակ ոչնչացրեց Ուլխու քաղաքի ուրարտական ձեռքբերումները, սակայն նրա ավերածությունները որոշ լույս սփռեցին ուրարտական ջրամատակարարման կառուցվածքի վրա։ Սարգոն II-ի նամակից. «Ջրանցքի` նրան սնող հոսքի, ելքը ես փակեցի և հոսող ջուրը ճահճի վերածեցի, նրա հունից բխող առուները, ..., դրանց ստորգետնյա խողովակները արևին իցույց դրեցի ... »: Այդպիսի ստորգետնյա խողովակներ հնագետների կողմից իրոք հայտնաբերվել են մեկ այլ ուրարտական քաղաքի` Էրեբունիի, պեղումների ժամանակ, սակայն այդպիսի ջրախողովակաշարի աշխատանքի սկզբունքները դեռևս անհայտ են մնում։
{|style="background: #eeeeee"
|+ '''Անդրկովկասի ուրարտական քաղաքների խողովակներ'''
Տող 45 ⟶ 46՝
|}
 
Առանձնակի հետաքրքրություն են ներկայացնում նաև Ռուսախինիլիի ոռոգման շինությունները (Ռուսա II-ի կողմից կառուցված ուրարտական[[Վանի թագավորություն|Վանի թագավորության]] Տուշպա մայրաքաղաքի արվարձան)։ Այդ շինությունները իրենց մեջ ներառնում էին մինչ այժմ գոյություն ունեցող արհեստական Ռուսայի լիճը, որի ժողովրդական անունն է «Սրբացնող լիճ» և ստորգետնյա կոմունիկացիաների բարդ համակարգը։ Մինչև XIX դարի վերջերը գործող և Ռուսախինիլիի տեղում գտնվող հայկական և քրդական գյուղերը ջուր մատակարարող ոռոգման համակարգի ճշգրիտ կառուցվածքը դեռևս անհայտ է, իսկ այդ համակարգի շինարարությունը նկարագրող Ռուսա I-ի սեպագիր արձանագրությունը՝ անհասկանալի<ref name="klinopis"/>։
 
==Գյուղատնտեսությունը==
===Հողագործությունը===
Հողագործությունը Հայկական լեռնաշխարհում հին ավանդույթներ ունի։ Համաձայն հնագիտական տվյալների՝ հողագործությունը այդ տարածաշրջանում կիրառվում էր նեոլիտի ժամանակներից, դեռևս մ.թ.ա. III հազարամյակում։ Ուրարտական շրջանում հողագործությունը լավ զարգացած էր, հողագործության տեխնիկան բարձր մակարդակի վրա էր և հավանաբար ասորիներից փոխառված։ Հողի մշակման գործիքների մեծ մասը պատրաստվում էր երկաթից, օգտագործվում էին ցլերի զույգի(հազվադեպ՝ քառյակի) համար նախատեսված ծանր գութաններ<ref name="Arutiunyan"/><ref name="Пиотровский1959"/>։ Հաջող հողագործություն իրականացնելու համար տարածքների մեծ մասը արհեստական ոռոգում էին պահանջում, այդ իսկ պատճառով ուրարտականՎանի թագավորների կողմից ոռոգման ջրանցքների շինարարությունը տեղանքում կտրուկ խթանում էր հողագործությունը և ապահովում նրա զարգացումը։
 
{|style="background: #eeeeee"
|+ '''Գյուղատնտեսական [[երկաթ]]յա գործիքներ ՈւրարտուիցՎանի թագավորությունից'''
|align="center" width="22%"|[[Պատկեր:Urartu Fork.jpg|կենտրոն|144px]]
| width="2%"|
Տող 63 ⟶ 64՝
|}
 
ՈւրարտուումՎանի թագավորությունում աճեցվող մշակաբույսերն էին՝ [[ցորեն]]ը (հիմնականում՝ լատ. Triticum vulgare vill), [[գարի]]ն (լատ. Hordeum vulgare L.), [[տարեկան]]ը (լատ. Secale L.), [[կորեկ]]ը (երկու տեսակ՝լատ. Panicum miliaceum L. և Panicum italicum L), [[քնջութ]]ը (լատ. Sesamum tal), [[ոսպ]]ը (լատ. Evrum Lens), [[սիսեռ]]ը (լատ. Cicer arietunuva) և այլն։ Այդ բույսերի սերմերը և մնացորդները հայտնաբերվել են ուրարտական քաղաքների՝ մասնավորաբար Կարմիր Բլուրի պեղումների ժամանակ<ref name="Piotrovski2"/>։ Սեպագիր գրություններից հայտնի է նաև, որ ՈւրարտուումՎանի թագավորությունում [[հաճար]] են աճեցրել<ref name="Piotrovski"/>։
{|style="background: #eeeeee"
|+'''[[Հացահատիկային մշակաբույսեր]]ի սերմեր Ուրարտուից։Վանի թագավորությունից։''' <br /><small> Պահվում են [[Երևան]]ի [[«Էրեբունի» թանգարանում]]։
</small>
| align="center" width="25%"|[[Պատկեր:Erebuni museum, Yerevan, Armenia 1266a.jpg|կենտրոն|150px]]
Տող 82 ⟶ 83՝
| align="center" colspan=2| <small>'''Վերևում՝'''հացահատիկն ալյուր դարձնող քարե հատիկածեծիչներ։ Ձախից՝ ձեռքի, աջից՝ ջրաղացի ([[Հայաստանի ազգագրության թանգարան «Սարդարապատ»]], [[Արմավիր]]). '''Ձախից՝''' քարե [[հավանգ]]՝ ձավարեղենի մշակման համար ([[«Էրեբունի» թանգարան]], [[Երևան]])։</small>
|}
Գիտնականները ենթադրում են, որ ՈւրարտուումՎանի թագավորությունում ցորենը համեմատաբար հազվագյուտ և բարձր գնահատվող մշակաբույս էր։ Բնակչությունը հաց պատրաստելու համար հիմնականում կորեկ էր օգտագործում<ref name="Piotrovski"/>։ Գարին, ինչպես և ցորենը հիմնականում կուտակվում էր թագավորական (ավելի հազվադեպ՝ տաճարային) ամբարներում և օգտագործվում էր պետական կարիքների համար, ինչպես նաև գարեջրի պատրաստման, և, հնարավոր է, ապրանքափոխանակության համար։ Շատ ուրարտական քաղաքներում պահպանվել են սեպագիր արձանագրություններ թագավորական ամբարների շինարարության և դրանց պարունակության մասին։
{|style="background: #eeeeee"
|+'''[[Էրեբունի]]ի ամբարների վերաբերյալ արձանագրություններ .'''<br /><small">Պահվում են [[Երևան]]ի [[«Էրեբունի» թանգարանում]]։</small>
Տող 91 ⟶ 92՝
| align="center"|<small>'''Գրառման թարգմանությունը.''' … [[Ռուսա]]ն, [[Էրիմենի]]ի որդին, այս ամբարը լցրեց։ Այստեղ 6848 կապի հացահատիկ կա։<ref name="klinopis0"/></small>
|}
Ուրարտական գրառումներում օգտագործվող «կապի» չափման միավորի ճիշտ իմաստը դեռևս անհայտ է։ Դատելով ուրարտական աղբյուրներից, 19 հազար կապի տարողությունը գերազանցող ամբարներ չեն եղել։ Հայտնի է նաև Սարդուրի II-ի տարեգրության հիշատակումը գարու մեծ քանակության մասին. 1 միլիոն 22 հազար 133 կապի, որը կարող է ամրագրել Սարդուրի II-տիրապետության, այսինքն Ուրարտուիպետության առավելագույն ծաղկման շրջանում, նրան ենթակա հողերից գարու ընդհանուր տարեկան բերքի ծավալը։
Ուրարտուում աճեցվողԱճեցվող այլ մշակաբույսերի շարքում հետազոտողները նշում են [[ուրց]]ը (լատ.՝ Thymus L.), [[ձմերուկ]]ը (լատիներեն՝ Citrullus aedulis Pang) և ձիթատու բույս Camelina microcapra(լատ.)։
 
=== Գարեջրագործություն ===
 
Հնարավոր է [[գարեջրագործություն|գարեջրագործության]] ավանդույթները փոխառնված լինեն [[Ասորեստան]]ից։ Ինչպես և Ասորեստանում [[գարեջրի]] պատրաստման համար [[գարու]] հետ զուգահեռ օգտագործվում էր նաև [[կորեկ]]ը։ Հետուրարտական ժամանակաշրջանում [[Հայկական լեռնաշխարհ]]ով և [[Մեսոպոտամիա]]յով ճանապարհորդող [[Քսենոֆոնտ]] անունով մի [[անտիկ]] պատմաբան նկարագրում է տեղացիների [[գարե գինի]]ն ինչպես նաև դրա պահպանման և պատրաստման եղանակները։ Քսենոֆոնտի ժամանակներում ընդունված էր գարեջուրը պահել հողի մեջ թաղված [[կարաս]]ներում ու խմել ձողիկով։ Գարեջուրը շատ թունդ էր, սովոր մարդկանց համար հաճելի։ Հետազոտողները կարծում են [[ՈւրարտուՎանի թագավորություն|Վանի թագավորության]]ի գարեջրագործության մշակույթը նույնն էր։
 
{|style="background: #eeeeee"
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/wiki/Վանի_թագավորության_տնտեսություն» էջից