«Ղարաբաղի կուսակալություն»–ի խմբագրումների տարբերություն

|Կազմավորման թվական = [[1502]]-[[1726]] թթ.

'''Ղարաբաղի կուսակալություն''' (պարսկ.՝ بیگلربیگی قره‌باغ‎ —- Beglarbegi-e Ḡara-bāḡ), միջնադարյան ավատատիրական կառավարմամբ իշխանություն էր [[1501]]-[[1726]] թթ.։թվականներին։ Թուրքմենական ցեղերի դեմ հաղթանակ տանելով<ref name="h">Всемирная история. —- М., 1957.</ref>՝ Սեֆյան պետության հիմնադիր շահ Իսմայիլը [[1501]]թ. թվականին այն միացրել է Պարսկաստանին։ [[1554]]թ. թվականին վերջնականապես ձևավորվում է '''Ղարաբաղի կուսակալությունը'''։կուսակալությունը։

[[1722]]-[[1728]]թթ. թվականների թուրք-պարսկական պատերազմի արդյունքում [[Ղարաբաղ]]ը միացվել էր Օսմանյան կայսրությանը։ [[1736]]թ. թվականին Նադիր շահը այն կրկին միացրել է [[Իրան]]ին։ [[1747]]թ. թվականին կուսակալության տարածքի վրա ստեղծվում են [[Ղարաբաղի խանություն|Ղարաբաղի]] և [[Գանձակի խանություն]]ները։

[[Հայ]] ժողովուրդը [[15]]-րդ դարում զուրկ էր պետականությունից<ref name="h"/> թե՛ սեփական հողում, թե՛ [[Կիլիկիայի Հայկական Թագավորություն|Կիլիկիա]]յում<ref name="h"/><ref name="e">http://gumilevica.kulichki.net/HE2/he2510.htm</ref>։ Անկում էին ապրել Հայաստանի երբեմնի հովանավորներ [[Բյուզանդական կայսրություն]]ն ու [[Վրաստան|Վրացական թագավորությունը]]<ref name="b"/><ref name="m"/>։ Հայաստանում այլևս չկար որևէ խոշոր նախարարական տուն. ասպարեզից հեռացել էին դարավոր պատմություն ունեցող [[Բագրատունիներ]]ը, [[Արծրունիներ]]ն ու Սյունիները<ref name="b"/><ref name="m"/>։ [[Վրաց Բագրատունիներ]]ի հովանավորության տակ ստեղծված [[Զաքարյան Հայաստան|Զաքարյանների իշխանապետության]] օրոք առաջացած նոր իշխանական տները՝ [[Օրբելյաններ]]ը, [[Պահլավունիներ]]ը, [[Պռոշյաններ]]ը ևս հետզհետե անկում էին ապրում<ref name="h"/><ref name="b"/>։ [[Հայկական լեռնաշխարհ]]ով մեկ ցրված էին հայկական մանրումիջին իշխանությունները, որոնք հայոց պետականության մնացորդներն էին<ref name="b"/>։ Նրանք ի վիճակի չէին ղեկավարել հայ ժողովրդի ազատագրական պայքարը արդեն 400 տարի Հայաստանը ասպատակող միջինասիական ցեղերի՝ սելջուկների, մոնղոլների, թուրքմենների դեմ<ref name="h"/><ref name="b"/><ref>http://web.archive.org/web/20120603234033/http://www.yerevan.am/edfiles/files/ANDZNAGIR/patmakan%20aknark.pdf</ref>։ Դարի թերևս միակ լուսավոր իրադարձությունը [[1441]]թ. թվականին Կիլիկիայից կաթողիկոսական աթոռի տեղափոխումն էր [[Վաղարշապատ]]։ Շուրջ մեկ հազարամյակ դեգերելով՝ կաթողիկոսական աթոռը ետ է վերադառնում, և կաթողիկոս է ընտրվում [[Կիրակոս Ա Վիրապեցի]]ն։ Պետականությունից զուրկ հայ ժողովուրդը համախմբվում է հայ առաքելական եկեղեցու շուրջ<ref name="b"/>։

[[Պատկեր:Vagharshapat ancient.jpg|Վաղարշապատի ամրոցի կառուցումը պարսիկների կողմից 17-րդ դարում|մինի|աջից]]Այս վիճակում էր Հայաստանը, երբ Մերձավոր Արևելքի քաղաքական ասպարեզում [[15]]-րդ դ. վերջերին և [[16]]-րդ դ. սկզբներին սկսում են կարևոր դեր խաղալ նոր կազմավորված [[Իրան|Սեֆյան Պարսկաստան]]ն ու [[Օսմանյան կայսրություն|սուլթանական Թուրքիան]]<ref name="h"/>։<ref name="ա"/><ref name="a"/> Սեֆյան պետության հիմնադիր '''Շահ Իսմայիլ I'''-ը ([[1502]]—- [[1524]]թթ) ակ-կոյունլու թուրքմենական ցեղերի դեմ հաղթանակ տանելով՝ [[16]]-րդ դ. սկզբներին հիմնադրում է մի հսկայական երկիր, որի մեջ մտան [[Պարսկաստան]]ը, [[Միջագետք]]ը, [[Ատրպատական]]ը և [[Վրաստան]]ն ու [[Հայաստան]]ը<ref name="ա"/><ref name="a"/>։ Այդ նույն ժամանակներում հզորանում էր նաև սուլթանական Թուրքիան, որը [[15]]-րդ դ. դարի վերջերին իր սահմանն արևելքում հասցրեց [[Եփրատ]] գետը<ref name="ա"/>՝ Հայաստանի արևմտյան սահմանագիծը<ref name="m"/>։ Սկսած այդ ժամանակներից Հայաստանը ավելի քան 2 դար դառնում է թուրք-պարսկական պատերազմների թատերաբեմ<ref name="m"/>։ Փոփոխակի հաջողություններով և երկար կամ կարճ ընդհատումներով մղված այդ պատերազմները մղվում էին Հայաստանը և գրավելու համար<ref name="m"/><ref name="a"/>։

Այսպիսի պայմաններում ամբողջ [[Արևելյան Հայաստան]]ում ամենաազդեցիկը Ղարաբաղի կուսակալության հայ իշխաններն էին, որոնց պարսիկները կոչում էին մելիք։ Մելիքները ինքնավար ու ինքնիշխան կառավարողներ էին, որոնք հաճախ էին պատերազմում կուսակալի զորքերի դեմ։ Դեռ ակ-կոյունլու և [[Կարա-Կոյունլուներ|կարա-կոյունլու]] թուրքմենների տիրապետության շրջանում Արևելյան Հայաստանում [[Խաչենի իշխանություն]]ն անընդմեջ գոյատևած միակ պետական կազմավորումն էր։ Օտար տիրակալների կործանարար հարվածներից թուլացած ու մանրացած Խաչենի իշխանություն կառչած էր մնում հայրենի երկրին՝ գերագույն ջանքերով պահպանելով ազգային ինքնությունը։ [[XVI]] դարի [[2]]-րդ կեսի պարսկա-թուրքական պատերազմների շրջանում Խաչենի իշխանության կազմում գոյատևող գավառական մանր տոհմակից իշխանություններն արդեն ունեին որոշակի սահմաններ և քաղաքական֊տնտ եսական կյանքի ինքնուրույն բնագավառներ։ Մնում էր գերագույն տիրապետողի վավերացումը, որը և կատարեց շահ Աբբաս I-ը [[1603]] թ.՝թվականին՝ [[Խաչենի իշխանություն|Խաչենի իշխանության]] գավառների իշխանավորներին օժտելով մելիքական տիտղոսներով ու կոնկրետ իրավունքներով։

[[Արցախ]]ի նշանավոր մելիքներից էին [[Գյուլիստան]]ի ([[Շահումյանի շրջան]]), [[Ջրաբերդ]]ի ([[Մարտակերտի շրջան]]),[[Խաչեն]]ի ([[Ասկերանի շրջան]]), [[Վարանդա]]յի ([[Շուշի]]ի և Մարտունու շրջաններ), [[Դիզակ]]ի ([[Հադրութի շրջան]]) մելիքությունները։ [[Սյունիք]]ում հայտնի էին [[Քաշաթաղ]]ի ([[Քարվաճառ|Քարվաճառի շրջան]]), [[Սյունիքի մարզ|Զանգեզուր]]ի ([[Սիսիան]]ի, [[Գորիս]]ի և [[Կապան]]ի շրջաններ) և [[Մեղրի]]ի մելիքությունները։ Ընդհուպ մինչև [[18]]-րդ դարը այս մելիքությունների բնակչությունը բացառապես հայկական էր։ Համաձայն ադրբեջանցիների՝ դեռ Լենկթեմուրը Արևելյան Հայաստանի տարածքներում բնակեցրել էր 50,000 ղաջարական թյուրքական ընտանիքներ<ref>[[Аббас-Кули-Ага Бакиханов]]. [http://www.vostlit.info/Texts/rus2/Bakihanov/frametext5.htm Гюлистан-и Ирам («История восточной части Кавказа»).] —- Баку, 1991. —- С.172. ''Часть каджаров некогда переселилась в Анатолию и Сирию. Эмир Теймур (Тамерлан) переселил 50 тысяч семейств каджаров в Кавказский край и поселил их в Эриване, Гандже и Карабаге, где они в течение времени еще более умножились. Многие из этих каджаров при сефевидских шахах были государственными деятелями и управляли Арменией и Ширваном. Это от них произошли эриванские и ганджинские ханы, из которых последние, по имени Зияд оглы, раньше были владыками земель от Худаферинского моста до деревни Шулавер, что выше Красного моста в Грузии.''</ref>։ Ինչ վերաբերվում է կուսակալության մայրաքաղաք [[Գանձակ]]ին, ապա այն հիմնականում մուսուլմաններով, առաջին հերթին՝ պարսիկներով էր բնակեցված։ Գանձակը հայկական քաղաք չէր, հիմնվել էր արաբների տիրապետության ժամանակ՝ [[859]]թ.՝ թվականին՝ որպես [[Աղվանք]]ի (Առան) վարչական կենտրոն։ Այդ մասին նշում է նաև [[Կիրակոս Գանձակեցի]]ն՝ քաղաքը ներկայացնելով որպես սակավամարդ հայ, հիմնականում՝ պարսիկ բնակչությամբ քաղաք։ Գանձակը այդպես էլ չէր մտել ոչ Բագրատունյաց Հայաստանի, ոչ Զաքարյան իշխանապետության կազմում։ Այստեղ էր ծնվել աշխարհահռչակ պարսիկ բանաստեղծ [[Նիզամի Գյանջևի]]ն։

'''3.''' Ըստ ադրբեջանցիների՝ բերդը հիմնադրելիս Ռևան խանը և նրա հաջորդները այն կառուցապատում են [[մզկիթ]]ներով ու պալատներով, շուկաներով ու բաղնիքներով<ref name="j"/><ref name="g"/>։ Իրականում Երևանի բերդի տարածքում առաջին մզկիթը կառուցվել է միայն [[1725]] թվականին՝ Ռևան ղուլու խանից 200 տարի անց։ Կառուցել է օսմանյան զորահրամանատար Ռեջեբ փաշան, երբ օսմանցի թուրքերը դարձյալ գրավել էին Երևանը<ref name="a"/>։ Թուրքական մզկիթը վերածվել է ռուսական եկեղեցու՝ [[Սուրբ Նիկոլայ եկեղեցի (Երևան)|սուրբ Նիկոլայ]]<ref>Эривань // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). —- СПб., 1890—19071890-1907.</ref>։ Երկրորդ՝ պարսկական մզկիթը կառուցվել է արքայազն Աբբաս-Միրզայի օրոք՝ [[1800]]-ական թվականներին, և կոչվել «Խանի մզկիթ»<ref name="a"/>։ Նախախորհրդային Երևանում կար 8 մզկիթ, որոնցից 1-ը կիսավեր է, իսկ մյուսը ([[Կապույտ մզկիթ (Երևան)|Երևանի կապույտ մզկիթ]])՝ վերականգնվել է և հանձնվել [[Իրանի Իսլամական Հանրապետություն|Իրանի Իսլամական Հանրապետության]]ը։ Երևանի տարածքում ևս մեկ հուշարձան, որը կառուցվել է թուրքմենական շրջանում, հանձնվել է [[Թուրքմենստան]]ի դեսպանությանը։ Մնացած 6 մզկիթները, ինչպես նաև [[Սուրբ Պողոս-Պետրոս եկեղեցի (Երևան)|սուրբ Պողոս-Պետրոս]], [[Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցի (Երևան)|սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ]], [[Սուրբ Նիկոլայ եկեղեցի (Երևան)|սուրբ Նիկոլայ]], [[Գեթսեմանի մատուռ (Երևան)|Գեթսեմանի]] և շատ այլ եկեղեցիներ հիմնովին քանդվել են խորհրդային իշխանության ժամանակ՝ [[1920]]-[[1930]]-ական թվականների ընթացքում, ոչ թե [[անկախ Հայաստանի առաջին Հանրապետություն|Հայաստանի]] գոյության տարիներին ([[1918]]-[[1920]])։ Ոչնչացվել է նաև Երևանի բերդը։

Ղարաբաղի կուսակալությունը՝ որպես պարսկական վարչատարածքային միավոր, [[17]]-րդ դարում սկսում է խիստ թուլանալ։ Բանն այն է, որ բնակչության մեծագույն մասը՝ հայերը, հակված չէին ընդունելու թուրքական վերնախավին։ Հայ մելիքները չէին ճանաչում կուսակալի իշխանությունը։ Հայերին հաճախ օգնության էր հասնում Վրաստանի թագավորը, որին պարտվելով՝ [[Գանձակ]]ի կուսակալը հավատարմության երդում էր տալիս։ Մյուս կողմից՝ թյուրքական ծագում ունեցող խաները թուրք-պարսկական պատերազմներում անցնում էին Օսմանյան կայսրության կողմը։ Հասունացել էր հայկական մելիքությունները կուսակալությունից անջատելու պահը, որը ղեկավարում էին նաև հայ հոգևորականները՝ [[Գանձասարի կաթողիկոսություն|Աղվանքի կամ Գանձասարի կաթողիկոսների]] գլխավորությամբ։ Թեև Գանձակը հայկական քաղաք չէր, այնուամենայնիվ, ուներ հայ բնակչություն, իսկ շրջակա գյուղերը հիմնականում հայկական էին։ Գանձակին կից [[Տավուշ]]ը՝ Ղազախ-Շամշադինը, ամբողջությամբ անցել էր [[Վրաստան]]ին։ Միայն Գանձակ քաղաքը և Կուր գետի երկայնքով փռված շրջակա մի քանի մուսուլմանական գյուղերը ի վիճակի չէին պահել տարածքը որպես պարսկական նահանգ։ [[1577]]թ. թվականին հերթական անգամ, շուրջ [[30]] տարով, Գանձակը գրավվում է թուրքերի կողմից։ Գանձակի կուսակալների վերջին դավաճանությունը Սեֆյաններին [[1725]]թ. թվականին քաղաքի հանձնումն էր Թուրքիային։ Այդ է պատճառը, որ [[1735]]-[[1736|36]]թթ. թվականներին Նադիր շահի կողմից այս տարածքները վերագրավելուց հետո այլևս Ղարաբաղի կուսակալություն չձևավորվեց։ Կուսակալության հյուսիսային փոքր հատվածում անջատվեց Գանձակի խանությունը։ Իսկ հողերի հիմնական մասում ձևավորված հայկական իշխանությունները ևս մեկ անգամ Նադիր շահի կողմից օրինական ուժ ստացան։

| style="background-color: #EFFBFB;" | [[Պատկեր:Russian COA 1825—551825-55 A.jpg|{}|22px]] [[Ղարաբաղի գավառ]] <br /> ([[1822]]-[[1840]])

| style="background-color: #EFFBFB;" | [[Պատկեր:Russian COA 1825—551825-55 A.jpg|{}|22px]] [[Գանձակի գավառ]] <br /> ([[1804]]-[[1840]])