«Վրացագիտություն»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
No edit summary |
No edit summary |
||
Տող 1.
[[Պատկեր:Iberian or Georgian Alphabet with Prayers WDL315.pdf|250px|մինի|աջից|Վրացական այբուբենը]]
'''Վրացագիտություն''', [[Կովկասագիտություն|կովկասագիտութ]]յան ճյուղերից։ Ուսումնասիրում է վրաց ժողովրդի պատմությունը, բանահյուսությունը, կենցաղը, լեզուն, գրականությունն ու արվեստը։ Վրացագիտության անդրանիկ հրապարակումները կատարվել են XVII դարում։ [[1629]] թվականին [[Հռոմ]]ում լույս է տեսել [[Ս․ Պաոլինի]]ի [[«Բառգիրք վրացական և իտալական»]] աշխատությունը՝ վրաց ազգի [[Ն․ Իրբախ]]ի հեղինակակցությամբ (ընդգրկում է շուրջ 3000 բառային միավոր)։ [[1670]] թվականին [[Ֆ․ Մ․ Մաջիոն]] կազմել է վրաց խոսակցական լեզվի քերականություն, որով նպատակ ուներ դյուրացնել կաթոլիկ քարոզիչների առաքելությունը [[Վրաստան]]ում։ Վերոհիշյալ աշխատությունների գիտական արժեքը առանձնապես նշանակալի չէ, բայց նրանք խթանել են Վրացագիտության հետագա զարգացումը բուն Վրաստանում։ [[Ս․ Օրբելիան]]ին XVIII դ․ սկզբին ավարտել է [[«Բառգիրք վրաց»]] բացատրական բառարանը, առանձին դեպքերում տալով և թարգմանական բացատրություններ (հայերեն, իտալերեն, թուրքերեն)։ Վրաց թագավոր
Վրացագիտության հետազոտությունների երկրորդ շրջանն սկսվում է ակադեմիկոս [[Մ․ Բրոսսե]]ի գիտական գործունեությամբ։ Նա ի մի է հավաքել օտար աղբյուրներում եղած Վրաստանին վերաբերող տեղեկությունները, համադրել դրանք [[«Քարթլիս ցխովրեբա»|«Քարթլիս ցխովրեբայի»]] ձեռագրական հիշատակարանների, վիմագիր աղբյուրների, դրամագիտական նյութերի ու վավերագրերի վկայություններին և քննարկել Վրաստանի պատմության, մատենագրության ու մշակույթի ամենաբազմազան հարցեր, [[ֆրանսերեն]]ից է թարգմանել ու ծանոթագրել վրացական աղբյուրներ։ Պետերբուրգը դարձել էր վրացագիտական ուսումնասիրությունների հիմնական կենտրոն։ Այստեղ էին հաստատվել նաև Վրաստանյան նախանձախնդիր [[Հովհան (Իոանե)]] և [[Թեյմուրազ]] արքայազները։ Մ․ Բրոսսեի խմբագրությամբ [[1840]] թվականին [[Պետերբուրգ]]ում լույս է տեսել [[Դ․ Չուբինով]]ի (Չուբինաշվիլի) եռալեզու բառարանը ([[վրացերեն]]- [[ռուսերեն]]-ֆրանսերեն)։ Նույն տարիներին [[Թիֆլիս]]ում բավական արդյունավետ վրացագիտական աշխատանք է կատարել [[Պ․ Իոսելիանի]]ն։ Ռուսաստանում Մ․ Բրոսսեի գործը շարունակել են նրա կրտսեր ժամանակակիցներ [[Ա․ Ցագարելի]]ն (Պետերբուրգի համալսարանի պրոֆեսոր) և [[Ա․ Խախանաշվիլի]]ն (Մոսկվայի Լազարյան ինստիտուտի պրոֆեսոր)։ Բացի վրացական բնագրերի հրատարակություններից (վավերագրեր, վարքեր են) նրանք փորձել են քննության առնել վրաց մատենագրության պատմության առանձին հարցեր, ինչպես նաև հետամուտ էին Վրաստանից դուրս գտնվող վանական կենտրոնների ([[Երուսաղեմ]], [[Սինա]], [[Աթոս]]) ձեռագրական հավաքածուների նախնական հետազոտությանը։ [[Ա․ Խախանաշվիլի]]ն անդրադարձել է նաև հայոց պատմությանը՝ [[«Հայերի կացությունը վրաց թագավորության մեջ»]] (հոդվածում)։ XIX դ․ վերջին տասնամյակներից [[Վրաստան]]ում սկզբնավորվել է հնագիտական հետախուզությունը (Ռուսական հնագիտական ընկերության ազդեցությամբ)։ Դ․ Բաքրաձեի նկարագրական բնույթի աշխատությունները հետաքրքրություն են առաջացրել երկրի պատմության նկատմամբ, նույնը մասամբ փորձել է կատարել [[Մ․ Զանաշվիլին]]։ Այս շրջանում լայնորեն ծավալվել է բանահավաքչական-բանագիտական աշխատանքը․ [[Պ․ Ումիկաշվիլի|Պ․ Ումիկաշվիլ]]ու, [[Զ․ ճիճինաձե]]ի, [[Կ․ Դվարամաձե]]ի, [[Սկանդար-Նովա]]յի և այլոց ջանքերով գրի են առնվել ու ժողովածուներով հրատարակվել վրաց բանահյուսության տարբեր ժանրերի բազմապիսի նմուշներ։ Վրաստանյան նոր շրջափուլ է սկսվել ակադեմիկոս [[Նիկողայոս Մառ]]ի գործունեությամբ։ Նա ուսումնասիրել է Վրաստանի քաղաքական,էթնիկ-մշակութային ու դավանական պատմությունը Անդրկովկասի ու քրիստոնյա Արևելքի ժողովուրդների անցյալի սերտ առնչությամբ։ Այդ հիմքի վրա է ձևավորվել [[«Հայ-վրացական բանասիրության բնագրեր ու հետազոտություններ»]] մատենաշարը, որը նոր ընթացք ու ընդգրկում է հաղորդել Վրացագիտությանը։ Նիկողայոս Մառի դպրոցի ներկայացուցիչներից շատերը [[1917]] թվականին տեղափոխվել են Թիֆլիս և տեղի համալսարանի հիմնադրությամբ ազգային հողի վրա փոխադրել ռուսական արևելագիտության լավագույն ավանդները։ Ակադեմիկ [[Ի․ Ջավախիշվիլի]]ն գլխավորեց և’ համալսարանը, և’ պատմագիտական միտքը։ Նրա աշակերտներ [[Ն․ Բերձենիշվիլի]]ն, [[Կ․ Դոնդուա]]ն, [[Մ․ Զանաշիա]]ն և ուրիշներ ընդլայնեցին ուսումնասիրվող հարցերի շրջանակը և աճեցրին պատմաբանների նոր սերունդ ([[Շ․ Մեսխի]]ա, [[Դ․ Մելիքիշվիլի]], [[Վ․ Գաբաշվիլի]], [[Մ․ Դումբաձե]] և այլք)։ Մառի ավանդների արժանավոր շարունակողների թվում էին պրոֆեսորներ [[Ս․ Կակաբաձե]]ն ու [[Ս․ Ղաուխչիշվիլի]]ն։ Վրացական ԽՍՀ ԴԱ պատմության, հնագիտության ու ազգագրության ինստիտուտի ստեղծումով (ակադեմիկոս Ի․ Ջավախիշվիլու անվան) Վրաստանի ու հարևան երկրների անցյալի ուսումնասիրությունն ստացավ ծրագրային բնույթ։ Ազգագրության հետազոտությունների տեղական դպրոցը կազմավորեց ու գլխավորեց Դ․ Չիտաիան։ Պատմագիտական օժանդակ աշխատանքներ են կատարում համալսարանի վրաց ժողովրդի պատմության ամբիոնն ու Պատմության թանգարանը։ Ակադեմիկոս Կ․ Կեկելիձեի գլխավորությամբ ձևավորվեց վրացական մատենագրության պատմության ազգային դպրոցը։ Կ․ Կեկելիձեն ու նրա սաները (Ա․ Բարամիձե, է․ Մետրեելի) մատենագրական երկերի համակողմանի քննությունն ուղեկցեցին բնագրերի գիտական հրատարակություններով։ Այս բնագավառում պատկառելի վաստակ ունեն նաև պրոֆեսորներ Ա․ Շանիձեն և ի․ Աբուլաձեն։ Բնագրերի գիտական ուսումնասիրությունն այժմ հիմնականում իրացվում է Կ․ Կեկելիձեի անվան ձեռագրերի ինստիտուտում։ Վրաց լեզվաբանական միտքը [[1920]]-ական թվականներից հետո ունեցավ երեք հիմնական դպրոց, ակադեմիկոս Ա․ Շանիձեի դպրոցն առավելապես զբաղվում է հին ու նոր վրացերենի քերականության, բառարանների ու ստուգաբանության տեքստային ուսումնասիրությամբ, ինչպես նաև բնագրերի քննական հրատարակությամբ, Ա․ Չիքոբավայի դպրոցը՝ քարթվելական ու կովկասյան լեզուների համեմատական ուսումնասիրությամբ, իսկ Դ․ Ախվլեդիանիի դպրոցը՝ հնչյունաբանությամբ ու տեսական խնդիրների լուսաբանությամբ։ Վրացական լեզվաբանական մտքի կարևորագույն նվաճումներից է ութհատորյա բացատրական բառարանի ստեղծումը։ ▼
[[Պատկեր:Vakhtang VI (1709 print).JPG|250px|մինի|աջից|Վախթանգ VI ]]
Վրացագիտական կարևոր հետազոտություններ են կատարվում նաև արվեստի ու ճարտարապետության պատմության բնագավառում։ Բացի առանձին բնագավառների վերաբերյալ մենագրություններից, ստեղծվել է ընդհանրացնող աշխատություն՝ «Վրաց արվեստի պատմություն» (հեղինակ ակադեմիկոս Շ․ Ամիրանաշվիլի)։ Ճարտարապետության պատմության հարցերին են նվիրված ակադեմիկոս Ն․ Չուբինաշվիլու և նրա հետևորդների տասնյակ աշխատություններ։ ▼
[[Վախթանգ VI]]-ի հորդորով վրաց լեզվի քերականություն պատրաստելու փորձ է կատարել [[Զ․ Շանշովանի]]ն (Շանշոյան)։ XVIII դ․ 2-րդ կեսին քերականագիտական գործեր է ձեռնարկել [[Անտոն Ա կաթողիկոսը]] [[Ղայթմազաշվիլի|Ղայթմազաշվիլ]]ու (Ղայթմազյանի) աշխատակցությամբ։ Վրացագիտության այս առաջնեկների ձեավորմանը նպաստել են հայագիտական առկա հրատարակությունները՝ [[Երեմիա Մեղրեցի|Երեմիա Մեղրեց]]ու բառարանը, [[Աստվածաշունչ|Աստվածաշ]]նչի [[1666]]-ի հրատարակությունը, [[Սիմեոն Ջուղայեցի|Սիմեոն Ջուղայեց]]ու և [[Մխիթար Սեբաստացի|Մխիթար Սեբաստաց]]ու քերականությունները են, Վախթանգ VI-ի անվան հետ է կապվում ազգային ինքնաճանաչման զարթոնքը, որի մշակութային արտահայտություններից մեկն էր [[«կրթյալ արանց»]] մասնաժողովի ստեղծումն ու [[«Նոր Քարթլիս ցխովրեբայի»]] կազմումը։ Վրացագիտական ուսումնասիրությունների ծավալմանը օժանդակել է Թիֆլիսում Վախթանգի ջանքերով հիմնված տպարանը, որտեղ [[1712]] թվականին լույս է տեսել
Վրացագիտության զարգացմանը նպաստել է արևելագիտության տարբեր բնագավառների զարգացումը․ [[1920]]-ական թվականներին տարվում են հայագիտական (Լ․ Մելիքսեթ-Բեկ, Ի․ Աբուլաձե, Վ․ Շիլակաձե, է․ Դոչանեիշվիլի), իրանագիտական (Դ․ Կոբիձե, Ա․ Գվախարիա, Մ․ Անդրոնիկաշվիլի, Մ․ Թոդուա), թուրքագիտական, (Ս․ Ջիքիա, Ն․ Շենգելիա, Ց․ Աբուլաձե), արաբագիտական (Գ․ Ծերեթելի, Օ․ Ցքիտիշվիլի), բյուզանդագիտական (Ս․ Ղաուխչիշվիլի, Ա․ Ուրուշաձե, Ա․ Ալեքսիձե)և այլ հետազոտություններ։ Վրացագիտական հետազոտություններ են կատարվում բացի Թբիլիսիից, Գորիում, Թելավում, Բաթումում, Սուխումիում։ ԽՍՀՄ-ում, Վրաստանից դուրս, վրացագիտական աշխատանքներ են կատարվել և ներկայումս շարունակվում են Մոսկվայում (Գ․ Կլիմով, Գ․ Ծու- լաիա), Լենինգրադում (Ռուսուդան Օրբելի, Ս․ Կակաբաձե), Երևանում (Գ․Ղափանցյան, Ս․ Երեմյան, Վ․ Մարտիրոսյան, Պ․ Մուրադյան և այլք)։ ՀԽՍՀ ԴԱ Արևելագիտության ինստիտուտում [[1978]] թվականից գործում է կովկասագիտության և բյուզանդագիտության բաժին, որը ծրագրված վրացագիտական աշխատանք կատարելու։ Վրացագետներ կան Բելգիայում (Պ․ Պետերս, ժ․ Դարիտ, Մ․ Վանէսբրոք), Ֆրանսիայում (Բ․ Ութիե, ժ․ Մահե), իտալիայում (Կ․ Թումանով, Ն․ Ղաուխչիշվիլի)։▼
[[Պատկեր:Shota Rustaveli.jpg|250px|մինի|աջից|Շոթա Ռուսթավելի]]
[[Շոթա Ռուսթավելի|Շոթա Ռուսթավել]]ու [[«Ընձենավորի»]] անդրանիկ հրատարակությունը՝ Վախթանգ VI-ի խմբագրությամբ ու մեկնաբանություններով։ Այս աշխատանքը հիմք է դրել վրացագիտական տեքստաբանությանը։ Վրաստանի անցյալի ու աշխարհագրության, ազգագրության ու էթնիկ, պատմության հարցերի ամփոփ և համագո ուսումնասիրությունը տրված է [[Վախուշտի]]ի [[«Վրաստանի թագավորության նկարագրություն»]] երկում, որը XVIII դ․ Վրացագիտության նվաճումներից է։
▲Վրացագիտության հետազոտությունների երկրորդ շրջանն սկսվում է ակադեմիկոս [[Մ․ Բրոսսե]]ի գիտական գործունեությամբ։ Նա ի մի է հավաքել օտար աղբյուրներում եղած Վրաստանին վերաբերող տեղեկությունները, համադրել դրանք [[«Քարթլիս ցխովրեբա»|«Քարթլիս ցխովրեբայի»]] ձեռագրական հիշատակարանների, վիմագիր աղբյուրների, դրամագիտական նյութերի ու վավերագրերի վկայություններին և քննարկել Վրաստանի պատմության, մատենագրության ու մշակույթի ամենաբազմազան հարցեր, [[ֆրանսերեն]]ից է թարգմանել ու ծանոթագրել վրացական աղբյուրներ։ Պետերբուրգը դարձել էր վրացագիտական ուսումնասիրությունների հիմնական կենտրոն։ Այստեղ էին հաստատվել նաև Վրաստանյան նախանձախնդիր [[Հովհան (Իոանե)]] և [[Թեյմուրազ]] արքայազները։ Մ․ Բրոսսեի խմբագրությամբ [[1840]] թվականին [[Պետերբուրգ]]ում լույս է տեսել [[Դ․ Չուբինով]]ի (Չուբինաշվիլի) եռալեզու բառարանը ([[վրացերեն]]- [[ռուսերեն]]-ֆրանսերեն)։ Նույն տարիներին [[Թիֆլիս]]ում բավական արդյունավետ վրացագիտական աշխատանք է կատարել [[Պ․ Իոսելիանի]]ն։ Ռուսաստանում Մ․ Բրոսսեի գործը շարունակել են նրա կրտսեր ժամանակակիցներ [[Ա․ Ցագարելի]]ն (Պետերբուրգի համալսարանի պրոֆեսոր) և [[Ա․ Խախանաշվիլի]]ն (Մոսկվայի Լազարյան ինստիտուտի պրոֆեսոր)։ Բացի վրացական բնագրերի հրատարակություններից (վավերագրեր, վարքեր են) նրանք փորձել են քննության առնել վրաց մատենագրության պատմության առանձին հարցեր, ինչպես նաև հետամուտ էին Վրաստանից դուրս գտնվող վանական կենտրոնների ([[Երուսաղեմ]], [[Սինա]], [[Աթոս]]) ձեռագրական հավաքածուների նախնական հետազոտությանը։ [[Ա․ Խախանաշվիլի]]ն անդրադարձել է նաև հայոց պատմությանը՝ [[«Հայերի կացությունը վրաց թագավորության մեջ»]] (հոդվածում)։ XIX դ․ վերջին տասնամյակներից [[Վրաստան]]ում սկզբնավորվել է հնագիտական հետախուզությունը (Ռուսական հնագիտական ընկերության ազդեցությամբ)։ Դ․ Բաքրաձեի նկարագրական բնույթի աշխատությունները հետաքրքրություն են առաջացրել երկրի պատմության նկատմամբ, նույնը մասամբ փորձել է կատարել [[Մ․ Զանաշվիլին]]։ Այս շրջանում լայնորեն ծավալվել է բանահավաքչական-բանագիտական աշխատանքը․ [[Պ․ Ումիկաշվիլի|Պ․ Ումիկաշվիլ]]ու, [[Զ․ ճիճինաձե]]ի, [[Կ․ Դվարամաձե]]ի, [[Սկանդար-Նովա]]յի և այլոց ջանքերով գրի են առնվել ու ժողովածուներով հրատարակվել վրաց բանահյուսության տարբեր ժանրերի բազմապիսի նմուշներ։ Վրաստանյան նոր շրջափուլ է սկսվել ակադեմիկոս [[Նիկողայոս Մառ]]ի գործունեությամբ։ Նա ուսումնասիրել է Վրաստանի քաղաքական,էթնիկ-մշակութային ու դավանական պատմությունը Անդրկովկասի ու քրիստոնյա Արևելքի ժողովուրդների անցյալի սերտ առնչությամբ։ Այդ հիմքի վրա է ձևավորվել [[«Հայ-վրացական բանասիրության բնագրեր ու հետազոտություններ»]] մատենաշարը, որը նոր ընթացք ու ընդգրկում է հաղորդել Վրացագիտությանը։ Նիկողայոս Մառի դպրոցի ներկայացուցիչներից շատերը [[1917]] թվականին տեղափոխվել են Թիֆլիս և տեղի համալսարանի հիմնադրությամբ ազգային հողի վրա փոխադրել ռուսական արևելագիտության լավագույն ավանդները։
▲Վրացագիտական կարևոր հետազոտություններ են կատարվում նաև արվեստի ու ճարտարապետության պատմության բնագավառում։ Բացի առանձին բնագավառների վերաբերյալ մենագրություններից, ստեղծվել է ընդհանրացնող աշխատություն՝ [[«Վրաց արվեստի պատմություն»]] (հեղինակ ակադեմիկոս Շ․ Ամիրանաշվիլի)։ Ճարտարապետության պատմության հարցերին են նվիրված ակադեմիկոս Ն․ Չուբինաշվիլու և նրա հետևորդների տասնյակ աշխատություններ։
Վրացագիտության զարգացմանը նպաստել է արևելագիտության տարբեր բնագավառների զարգացումը․ [[1920]]-ական թվականներին տարվում են հայագիտական ([[Լ․ Մելիքսեթ-Բեկ]], [[Ի․ Աբուլաձե]], [[Վ․ Շիլակաձե]], [[Է․ Դոչանեիշվիլի]]), իրանագիտական ([[Դ․ Կոբիձե]], [[Ա․ Գվախարիա]], [[Մ․ Անդրոնիկաշվիլի]], [[Մ․ Թոդուա]]), թուրքագիտական, ([[Ս․ Ջիքիա]], [[Ն․ Շենգելիա]], [[Ց․ Աբուլաձե]]), արաբագիտական ([[Գ․ Ծերեթելի]], [[Օ․ Ցքիտիշվիլի]]), բյուզանդագիտական ([[Ս․ Ղաուխչիշվիլի]], [[Ա․ Ուրուշաձե]], [[Ա․ Ալեքսիձե]])և այլ հետազոտություններ։ Վրացագիտական հետազոտություններ են կատարվում բացի
[[Պատկեր:Peace bridge, Tbilisi.jpg|250px|մինի|աջից|Թբիլիսի]]
[[Թբիլիսի]]ից,
[[Պատկեր:Gori cathedral (view from the Gori Fortress).jpg|250px|մինի|աջից|Գորի]]
[[Գորի]]ում, [[Թելավ]]ում,
[[Պատկեր:ბათუმი 19 Batumi.jpg|250px|մինի|աջից|Բաթումի]]
▲
{{ՀՍՀ}}
[[Կատեգորիա:Վրաց ժողովրդի պատմությունը]]
| |||