«Դավիթ Անհողին»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
չ clean up, replaced: → oգտվելով ԱՎԲ |
No edit summary |
||
Տող 1.
'''Դավիթ Ա Անհողին''', [[Լոռու թագավորություն|Լոռու Կյուրիկյան թագավորության]] տիրակալ ([[989]]-[[1050]]թթ.), որդի և հաջորդ [[Գուրգեն Կյուրիկե|Գուրգեն (Կորիկե) Ա-ի]], Հայոց [[Աշոտ Գ]] Ողորմած թագավորի թոռը և [[Գագիկ Ա]] Բագրատունու եղբորորդին։ Կառուցել է Լոռե բերդը։ [[Հովհաննես-Սմբատ]]ի մահից հետո հռչակել է իրեն բովանդակ Հայաստանի թագավոր և [[1042]]թ. արշավել [[Անի]]ի վրա, սակայն դիմադրության է հանդիպել [[Վահրամ Պահլավունի|Վահրամ Պահլավունու]] կողմից։ Հետագայում, երբ Գագիկ Բ-ին արգելափակում են Կ.Պոլսում, Անիի բնակիչների մի մասը որոշում է քաղաքը հանձնել Դավթին, ելնելով այն հանգամանքից, որ Դավիթի քույրը Գագիկի կինն էր, սակայն այդ ծրագիրը չի իրականանում։ Մահացել է 1050թ.։ Նրան հաջորդել է [[Գուրգեն Բ]] արքան (1050-1089)։
Դավիթ Կյուրիկյանի կամ [[Դավիթ Անհողին]]ի օրոք Տաշիր-Ձորագետի Կյուրիկյան թագավորությունը հասավ իր հզորության գագաթնակետին, իսկ ինքը եղավ Կյուրիկյան արքայատոհմի ամենանշանավոր ներկայացուցիչը: Հայրական գահը պատանի հասակում ժառանգելը նրան չխանգարեց հասկանալու իր թագավորության առջև ծառացած խնդիրները և հաջողությամբ հասնելու դրանց լուծմանը: Նա նախ ոչ պատահաբար իր թագավորության կենտրոն դարձրեց դրա հյուսիսային ծայրամասում ընկած [[Շամշուլդե]] բերդաքաղաքը: Դրանից հետո Դավիթը ձեռնամուխ եղավ իր թագավորությանը հյուսիսից և արևմուտքից Տփղիսի արաբական Ջաֆարյան ամիրայությունից ու նրան ենթակա Դմանիսի ամիրայությունից սպառնացող իրական վտանգը վերացնելուն: Այդ նպատակով նա ակներևաբար [[990]]-ական թվականների կեսերին արագորեն գրավեց Դմանիսի ամիրայությունը և միացրեց իր թագավորությանը:<ref name="Ասողիկ">Ասողիկ, էջ 256</ref> Դրա շնորհիվ թագավորության տարածքն ընդարձակվեց, նրա մյուս գավառներից Շամշուլդեի կտրվածությունը Շամշուլդե-Դմանիս ճանապարհի շնորհիվ վերացավ, իսկ արևմտյան սահմաններն անվտանգ դարձան: Բնականաբար, Դմանիսի ամիրայության գրավումը պետք է հանգեցներ Տփղիսի ամիրա Ալի իբն Ջաֆարի ու Դավիթ Անհողինի զինական բախմանը: Դավիթը նրան ջախջախելով հպատակեցրեց իրեն, որով վերացրեց նաև հյուսիսից իր թագավորությանը և, հատկապես, Շամշուլդեին սպառնացող լուրջ վտանգը: <ref name="Ասողիկ"/>
Առաջին հերթին իր թագավորության շահերից բխող այս քայլերով Դավիթը նպաստեց նաև Բագրատունյաց Հայաստանի հյուսիսային սահմանների մի կարևոր հատվածի ամրապնդմանը: Դրանից հետո մինչև 1001 թվականը նա ստիպված էր բախվել հարավ-արևելքից իր թագավորությանը սպառնացող մի նոր ու ավելի զորեղ ուժի` 970-ական թվականներից Գանձակում հաստատված քրդական ծագմամբ Շադադյանների ամիրայության հետ: Ծավալապաշտական միտումներ ունեցող և հատկապես Փատլուն I-ի (985-1031) օրոք հզորացած այդ ամիրայությունը փորձեց կանխել Տաշիր-Ձորագետի Կյուրիկյան թագավորության հետագա վերելքը: Երբ Փատլուն I-ը հարձակվեց Դավթի վրա, ըստ երևույթին, Կուրի ափին, խայտառակ պարտություն կրեց և մազապուրծ փախավ մարտադաշտից:<ref name="Ասողիկ"/> Սակայն Դավթին չհաջողվեց զարգացնել հաղթանակի արդյունքը և Շադադյաններին պատկանող հայկական տարածքների հաշվին ընդլայնել իր թագավորությունը: Այդուհանդերձ, Շադադյաններից սպառնացող վտանգն առժամանակ կանխվեց: Դրանից հետո Դավիթը ստիպված էր ճնշելու կենտրոնախույս միտումներ դրսևորած Գագի իշխան, մարզպան Դեմետրեի խռովությունը: Ինչպես հետևում է Ասողիկի պատմածից, Դավթի վստահությունը կորցնելով, նա «թողու զհաւատս հայրենի հայութեան և թիկունս օգնականի զՎիրս արարեալ»,<ref name="Ասողիկ"/> քաղկեդոնական էր դարձել: Բացի այդ, նա իր որդուն ևս քաղկեդոնական դարձնելով, Հնեվանքում Տաշիրի մամփայլ` արքեպիսկոպոս էր կարգել: Այսպիսով, Դեմետրեն, քաղկեդոնականությանը հարելով, ակնհայտորեն փորձում էր իր անջատողական ծրագրերի իրագործման համար ստանալ վրաց աջակցությունը և դրա շնորհիվ դյուրացնել Դավթից անկախանալը: Դա, սակայն, նրան չհաջողվեց: Դավիթը նրան դուրս հանեց Գագից և խլեց բոլոր ամրոցներն ու տիրույթները` դատապարտելով թափառական կյանքի: <ref name="Ասողիկ"/>
Դավիթն ամուսնացել էր Կախեթի վերջին քորեպիսկոպոս Դավթի (976-1010) դուստր Զորակրցելի հետ: Այս իրողությունը, թագավորության հյուսիսային ծայրակետում գտնվող Սամշվիլդեն նստավայր դարձնելը, Դմանիսի ամիրայության նվաճումն ու Տփղիսի ամիրայությունը ջախջախելն ու հնազանդեցնելը և Դեմետրե մարզպանի խռովության ճնշումը վկայում էին, որ Դավիթ Կյուրիկյանի հեռահար նպատակը Կախեթի թագավորությանը մերձենալն էր, եթե ոչ դրան տիրանալը: Սակայն դրան խանգարեցին երկու հանգամանք: Դրանցից առաջինը նույն նկրտումն ունեցող վիրա-աբխազական թագավորության հզորացումն էր, իսկ երկրորդը` իր հորեղբայր ու սյուզերեն Գագիկ I-ին` սեփական ուժերը գերագնահատած Դավթի չհնազանդվելու անհաջող փորձը: Ասողիկը գրում է․
{{քաղվածք||
Իսկ Դաւիթ եղբօրորդի Գագկայ… սակաւ ինչ ամբարձեալ անհնազանդութեան մասամբ առ հօրեղբայր իւր Գագիկ:<ref name="Ասողիկ"/>}}
Իր հզորության գագաթնակետում գտնվող Գագիկը 1001 թվականի ձմռանը մեծ զորքով շարժվեց Տաշիր-Ձորագետի Կյուրիկյան թագավորության վրա: Նա մտավ Տաշիր, շրջապատեց Շամշուլդեն, ավերեց վրաց դաշտը, ապա [[Գագա բերդ|Գագ բերդ]]ով իջավ [[Աղստևի շրջան|Աղստև]] գավառ: Այս ամենը կատարվեց ընդամենը երեք ամսվա ընթացքում: Դավիթը երկու անգամ փորձեց մարտ տալ հորեղբորը, սակայն ուժերի ծայրահեղ անհավասարությունը նրան ստիպեց հրաժարվելու այդ մտքից և դիմելու կաթողիկոս Սարգիս Ա-ի օգնությանը: Կաթողիկոսի միջնորդությամբ Դավիթը գնաց [[Շիրակավան]]` Գագիկ I-ի մոտ և հնազանդություն հայտնեց: Ըստ պատմիչի՝ «Եւ ուխտ խաղաղութեան հաստատեալ Տեառն Սարգսի` կալ ի հնազանդութեան Դաւթի, իբրև որդի առ հայր, և Գագկայ` հայրենի խնամով սիրել զնա»:<ref name="Ասողիկ"/> Չնայած եղբորորդուն հայրաբար սիրելու խոստմանը, Գագիկը նրանից խլեց Աղստև գավառը` Կայան ու Կայծոն բերդերով` հանձնելով իր ավագ որդի Հովհաննես-Սմբատին, ինչը երևում է Վարդան վարդապետի վկայությունից <ref>Վարդան Վարդապետ, էջ 92</ref>: Հաղբատի ՆԽԵ ([[996]]) թվակիր արձանագրության համաձայն Դավիթն այդպես է կոչվել դրանցից առաջ<ref>Կարո Ղաֆադարյան «Հաղբատ», էջ 264, Երևան, 1963</ref>: Եթե անգամ արձանագրության թվականի միավորը` Ե-ն Է-ով փոխենք, ապա կստանանք 1001 թվականին երեք տարով նախորդած 998 թվականը: Դավիթը դրանում ոչ մի դեպքում «ինքնակալ արքա» չէր հորջորջվի: Իսկ եթե ընդունենք, որ Դավիթ Անհողին մականունը կապված է [[1001]] թվականի իրադարձությունների հետ, ապա անբացատրելի կմնա, թե ինչու է դրանց միակ սկզբնաղբյուր և ժամանակակից Ասողիկն այդ մասին լռում: Երբ [[1020]] թվականին Գագիկ Ա-ի մահից հետո նրա որդիներ [[Հովհաննես-Սմբատ]]ի ու [[Աշոտ Դ]]-ի միջև Անիի Բագրատունյաց թագավորությունը բաժանվեց, և վերջինիս անցավ «դրուց աշխարհը»,<ref>Մատթէոս Ուռհայեցի «Սմբատայ Սպարապետի Տարեգիրք», էջ 6, Վենետիկ, 1956թ</ref> Դավիթ Անհողինը դարձավ նրա անմիջական ենթական:
Ինչպես ցույց տվեցին հետագա իրադարձությունները, իր թագավորության պաշտպանական համակարգի ամրապնդման ուղղությամբ Դավիթ Անհողինի ձեռնարկումներն արդարացված էին: Փատլուն I-ը չէր հրաժարվել ինչպես վիրա-աբխազական ու Կախեթ-Հերեթի թագավորությունների և Տփղիսի ամիրայության, այնպես էլ Կյուրիկյան թագավորության նկատմամբ իր ծավալապաշտական ծրագրերից: Դրան նպաստում էր ոչ միայն Գագիկ I-ից հետո երկրի հետագա մասնատումն ու թուլացումը, այլև Փատլունի հզորացումը, որը «տիրէ Խաչենոյ և Գորոզոյ և Սևորդեացն, և գոռ դնէ ընդ Գագկայ թագաւորին Ձորոյգետոյ, և ընդ Կիւրիկէի թագաւորին Աղուանից և ընդ Բագարատայ թագաւորին Վրաց, և նեղէր զնոսա»:<ref>Վարդան վարդապետ, էջ 100-101</ref> Վարդան վարդապետի այս վկայության մեջ Դավիթ Անհողինը շփոթվել է որդու` հետագայում Կախեթ-Հերեթի թագավոր Գագիկի հետ: Ինչ վերաբերում է Աղվանից Կյուրիկե թագավորին, ապա նա Կախեթ-Հերեթի թագավոր Կյուրիկե III-ն է` Դավթի աներորդին:
Վիրա-աբխազական ու Տփղիսի ամիրա Ջաֆարի զորքերը և Դավիթ Անհողինի բանակը նախահարձակ լինելով ներխուժում են Շիրվան և, հավանաբար, 1031 թվականին Էկլեցի կոչվող գետի ափին Փատլունին գլխովին ջախջախելով փախուստի մատնում` տիրանալով հսկայական ռազմավարի:<ref>М. Лордкипанидзе "Матиане Картлиса", стр. 47, Тбилиси, 1976</ref>
[[1037]] թվականին առանց արու ժառանգ թողնելու, սպանված Կյուրիկե Գ-ին Կախեթ-Հերեթի գահին հաջորդեց նրա քրոջ տղան` Դավիթ Անհողինի որդի Գագիկը: Դրանից հետո Կախեթ-Հերեթում գահակալեց Կյուրիկյանների կրտսեր ճյուղը և, բնականաբար, այն հայտնվեց Տաշիր-Ձորագետի Կյուրիկյան թագավորության քաղաքական ազդեցության ոլորտում: Տրամաբանական է, որ այս հանգամանքը պետք է հանդիպեր Վրաստանի միավորմանը ձգտող վիրա-աբխազական թագավոր Բագրատ Դ-ի (1027-1072) հակազդեցությանը և վրաց Բագրատունիներ-Կյուրիկյաններ հակասությունների խորացմանը: Ուստի պատահական չէ, որ երբ Շադադյան նոր էմիր Աբու-լ-Ասվար իբն Ֆադլը [[1040]] թվականին հսկայական բանակով Գանձակի կողմից ներխուժեց Տաշիր-Ձորագետի Կյուրիկյան թագավորություն<ref>Ա․ Տեր-Ղևոնդյան «Արաբական ամիրայությունները Բագրատունյաց Հայաստանում», էջ 208-210, Երևան, 1965թ</ref> և մեկ տարվա ընթացքում գրավեց նրա տարածքի մեծ մասը, Բագրատ IV-ը չշտապեց օգնել Դավիթ Անհողինին: Ուժերի ծայրահեղ անհավասարությունը վերջինիս ստիպեց հրաժարվել ճակատամարտ տալու մտքից և դիմելու Աշոտ IV-ի մահից հետո իր գերական դարձած Հովհաննես-Սմբատի օգնությանը: Քանի որ մինչ այդ վերջինս անտարբեր դիտում էր, թե ինչպես է Էմիրն ավերում ենթակայի թագավորությունը, ուստի Դավիթ Անհողինը վստահ չէր, որ նրանից օգնություն կստանա: Այդ իսկ պատճառով նա Հովհաննես-Սմբատին սպառնաց, որ հակառակ դեպքում կհպատակվի Աբու-լ-Ասվարին ու նրա հետ կհարձակվի Շիրակի վրա: Հովհաննես-Սմբատը համոզվելով, որ այլևս կորցնելիք չունեցող Դավիթ Անհողինը կիրագործի իր սպառնալիքը, նրան ոչ միայն օգնական զորք տրամադրեց, այլև դրդեց նույնն անելու Սյունյաց Սմբատ թագավորին, որին ևս սպառնում էր Աբուլ-Ասվարի հարձակման վտանգը: Նույն սպառնալիքով Դավիթ Անհողինն օգնական զորք ստացավ նաև Բագրատ IV-ից: Այսպիսով, ներառյալ իր ունեցած զորքը, Դավիթ Անհողինի տրամադրության տակ հավաքվեց քսան հազարանոց բանակ: Ապա, քանի որ դա քիչ էր, նա Էմիրի դեմ պայքարին կրոնական ու համաժողովրդական բնույթ հաղորդելու նպատակով` դիմեց Աղվանից Հովսեփ կաթողիկոսին: Դրա շնորհիվ Դավիթ Անհողինի բանակատեղի եկավ Հայոց Աղվանից ամբողջ հոգևոր դասը և աշխարհազորի վերածված բազմահազարանոց ժողովուրդ: Ճակատամարտն ավարտվեց իր ուժերին վստահ Աբու-լ-Ասվարի թվական մեծ գերակշռություն ունեցող բանակի խայտառակ պարտությամբ: Այն ոչ միայն ծանր կորուստներով նահանջեց, այլև հինգ օր շարունակ ոգևորված հակառակորդի կողմից հետապնդվելով` տվեց բազմաթիվ նոր զոհեր: Դավիթ Անհողինը երեք օրվա ընթացքում վերանվաճեց Էմիրի ձեռքն անցած իր բոլոր տիրույթները, իսկ թշնամուց խլված հսկայական ռազմավարը բաժանեց իրեն օգնության եկածներին:<ref>Մատթէոս Ուռհայեցի, էջ 79-82</ref><ref>Սմբատ Սպարապետ, էջ 33-35</ref>
Այս իրադարձություններին հետևեց [[1041]] թվականի Հովհաննես-Սմբատի մահը, որից հետո Անիի Բագրատունյաց թագավորության գահը մնաց թափուր: Հնարավոր է, որ Հովհաննես-Սմբատից հետո Բագրատունյաց ազգապետ դառնալը Դավիթ Անհողինին դրան տիրելու հույսեր էր ներշնչել, քանի որ նա դժվար թե Անիում կողմնակիցներ չունենար: Հենց նույն` 1041 թվականին, Դավիթը զորքով մտավ Անիի Բագրատունյաց թագավորության տարածք: Սակայն նրա հետագա գործողությունները` Շիրակն ասպատակելն ու գերեվարությունները, խոսում են ոչ այնքան Անիի Բագրատունյաց գահը տիրելու Դավթի ցանկության, որքան այդ թագավորությանը հնարավորինս շատ վնասելու մասին:<ref>«Հովհաննես Սկիլիցես», թարգմանություն բնագրից, առաջաբան և ծանոթագրություններ Հրաչ Բարթիկյանի, Երևան, 1979թ</ref> Դրանք Բյուզանդիայի շահերին համապատասխանելը մտածել է տալիս, որ նա կամ գործում էր բյուզանդական թելադրանքով, կամ էլ տեսնելով իբրև գահակալի` Անիի դռներն իր առաջ փակ լինելը, Շիրակի ավերմամբ վրեժխնդիր լինելով հետ դարձավ: Սակայն նա դրանով չբավարարվեց և 1042 թվականին «յազդմանէ չարին կրկին շարժումն լինէր Յունաց` դավաճանութեամբ և կեղծաւորութեամբ սուտ քրիստոնէին Դաւթի Անհողինին»:<ref>Մատթէոս Ուռհայեցի, էջ 88</ref><ref>Սմբատ Սպարապետ, էջ 33</ref> Եվ քանի որ Դավիթ Անհողինն իր նեղ անձնական շահախնդրություններով ուղղորդվող քաղաքականությամբ «ի վիհն տառապանաց էած զազգս քրիստոնէից», ստացավ նոր` անարգական Դավիհ մականունը:
[[1045]] թվականին Բյուզանդիայի կողմից Անիի Բագրատունյաց թագավորության կործանումից հետո ինչպես [[Սյունիքի թագավորություն|Սյունիքի]] ու [[Կարս-Վանանդի թագավորություն|Կարս-Վանանդի]], այնպես էլ Տաշիր-Ձորագետի Կյուրիկյան թագավորությունները հայտնվեցին անկախ կարգավիճակում: Սակայն Տաշիր-Ձորագետի թագավորությանն աստիճանաբար սպառնալու էր գալիս մի նոր վտանգ, ի դեմս Բագրատ IV-ի ժամանակ հզորանալու ուղին բռնած վիրաաբխազական թագավորության: Դրանից ելնելով` Դավիթ Անհողինը փորձում էր խանգարել Բագրատ Դ-ի` Վրաստանի միավորմանն ուղղված ջանքերը, առավել ևս, որ իր որդի Գագիկին պատկանող Կախեթ-Հերեթի թագավորության անկախությունը վտանգված էր: Հենց դրանով է բացատրվում Բագրատ IV-ի ամենահզոր կենտրոնախույս հակառակորդին` Թռեղքի իշխան Լիպարիտ Բագվաշին, Դավիթ Անհողինի բացահայտ աջակցությունը: 1047 թվականի ամռանը Սիսարեթ կոչվող վայրում Լիպարիտը, որի հավաքած զորքի կազմում էին նաև Դավիթ Անհողինի ու Գագիկի զորքերը, պարտության մատնեց Բագրատ IV-ի բանակին:<ref>Քարթլիս ցխովրեբա, էջ 300-301, հատոր 1, Թբիլիսի, 1955թ</ref>
== Աղբյուրներ ==
* [http://hpj.asj-oa.am/2701/1/2009-2-3(224).pdf Արտաշես Շահնազարյան «Տաշիր-Ձորագետի Կյուրիկյան թագավորության առաջացաումն ու հզորացումը»]
== Ծանոթագրություններ ==
{{ծանցանկ}}
[[Կատեգորիա:Հայեր]]
[[Կատեգորիա:1050 մահեր]]
| |||