Վիքիպեդիա

«Սեմական լեզուներ»–ի խմբագրումների տարբերություն

Դիտել պատմությունը
← Նախորդ տարբՀաջորդ տարբ →
Content deleted Content added
ՎիզուալԵլատեքստ
No edit summary
No edit summary
Տող 1.
Սեմական լեզուները միմյանց կապված լեզուների խումբ է, որով այժմ խոսում են ավելի քան [[300]] միլիոն մարդ հիմնականում [[Մերձավոր Արևելք]]ում, հյուսիսային[[Հյուսիսային ԱֆրիկայումԱֆրիկա]]յում: Սեմական լեզուները աֆրասիական կամ սեմաքամյան լեզվաընտանիքի ճյուղերից մեկն է: Ամենատարածված լեզուն սեմական լեզուների մեջ արաբերենն[[արաբերեն]]ն է՝ 206 միլիոն լեզվակիր, ապա Ամհարերենը[[ամհարերեն]]ը (Եթովպիայում[[Եթովպիա]]յում) 27 միլիոն, եբրայերենը՝[[եբրայերեն]]ը՝ 7 միլիոն և այլն: Անվանումը ծագում է Աստվածաշնչյան հայտնի կերպարների՝ Նոյի որդի Սեմի և Քամի անուններիցանունից:
 
Գրավոր ձևը թվագրվում է շատ հին ժամանակով: [[Աքքադերեն]] և էբլաերեն[[էբլայերեն]] տեքստեր են հայտնաբերվել Միջագետքում[[Միջագետք]]ում և հյուսիսային[[Սիրիա]]յի մաշրիկումտարածքում, որոնք թվագրվում են մթա 3րդ հազարամյակով: Սեմական լեզուների պատմա-համեմատական ուսումնասիրությունը հնարավորություն է տալիս պարզել տարբեր սեմական լեզուների հնչյունական և քերականական առանձնահատկությունները և ընդհանրությունները: Ըստ մի շարք քերականական և բառապաշարային առանձնահատկությունների՝ սեմական լեզուները բաժանվում են հետևյալ խմբերի՝
 
* Արևելյան, կամ հյուսիս-արևելյան՝ [[աքքադերեն]] իր երկու բարբառներով՝ բաբելոնական[[բաբելոներեն]] և ասորական[[ասորերեն]],
* Հյուսիս-արևմտյան – քանանեական[[քանաաներենն]] ([[ուգարիտերեն]], [[եբրայերեն]], [[փյունիկերեն]] և այլն) և արամեական[[արամեերեն]] (արևմտաարամեական, արևելաարամեական խոսվածքներ, հին սիրիական լեզու) լեզուներ,
* Հարավային կամ հարավ-արևմտյան խումբ – [[արաբերեն]] (և նրա բարբառները), հին հարավարաբական և նրան մոտ մի քանի լեզուներ [[Արաբական թերակղզութերակղզի|Արաբական թերակղզ]]ու հարավում (մահրի, շիհրի, սոկոտրի), եթովպական[[Եթովպիա|եթովպ]]ական լեզուները (գեեզ, ամհարերեն, տիգրե, տիգրինիա, հարարի, գուրագե, արգոբբա և այլն):
 
==Սեմական լեզուներին բնորոշ հատկանիշներ==
Տող 12.
 
* Բայի արմատը և բայածանցյալ անունները սովորաբար կազմված են երեք բաղաձայնից, որոնք կրում են հիմնական բառային իմաստը այն ժամանակ երբ ձայնավորումը ինչպես նաև վերջածանցները , նախածանցներն ու միջնածանցները պարզաբանում են նշանակությունը և տալիս քերականական կարգ: Օրինակ, արաբերեն քաթաբա ՝ նա գրում էր , քութիբա ՝ գրված է աքթաբա ՝ ստիպեց գրել , քաաթիբ ՝գրող , քիթաաբ՝ գիրք, մաքթաբ՝ դպրոց:
 
* Սեմական լեզուներում գոյություն ունի անվան դիրք՝ տվյալ դեպքում կախված այդ անվան շարահյուսական դերից և տարբերվում է ձևավաբանորեն , բայց տարբեր կերպով տարբեր սեմական լեզուներում:
 
* Տարբերվում են երկու սեռ ՝ արական ՝ առանց նշանի և իգական՝ սովորաբար նշվող հատուկ վերջավորությամբ, երբեմն տարբերվում են միայն համաձայնությամբ :
Տող 23 ⟶ 21՝
* Տարբերակվում են դերանունները:
 
Ա. Ինքնուրույն անձնական ՝ (անա , անթա , անթի և այլն ). անձնական դերանունները որոշ լեզուներում հոլովվում են , օգտագործվում են սուբյեկտի դեմքը, նշելու համար ՝ )որոշ լեզուներում նաև օբյեկտ)օբյեկտը նշելու համար, բայց պարտադիր չեն համարվում:
 
Բ. Ինքնուրույն ստացական (արխայիկ , հազվադեպ):
Տող 31 ⟶ 29՝
Դ. Հարցական
 
Ե. Հարաբերական-հաճախ նրանք nota genetivi են, այսինքն մասնիկներ , որոնք կապում են որոշիչը որոշյալի հետ՝ Իդաֆահետ:
* Բայում արտահայտվում են սուբյեկտի դեմքի , թվի , սեռի կարգերը /գործողության օբյեկտը կարող է արտահայտվել դերանվանային վերջավորությամբ/ , ինչպես նաև ժամանակը, խոնարհումը/միայն սեմական մեռած լեզուներում/: Սովորաբար գոյություն ունեն բայի երկու տեսակներ ՝ կատարյալ վերջավորության խոնարհմամբ և անկատար նախածանցային խոնարհմամբ, աքքադերենում բայերում երկու տեսակն էլ նախածանցային խոնարհման գործառույթ ունեն: Հետագայում կատարյալ ձևը զարգանում է անցյալ ժամանակում , իսկ անկատար ձևը ՝ ապառնի ժամանակում կամ ներկա ժամանակի ձև / եբրայերեն , արամեերեն, կամ ներկայում՝ արաբերեն/: Առաջին դեպքում ներկան արտահայտվում է դերբայի միջոցով, իսկ երկրորդ դեպքում ապառնին մասնիկի միջոցով: Սեմական լեզուների համար հատկապես բնութագրական են այսպես կոչված վազները: Վազները ները ՝ սաստկական , ստիպողական փոխադարձ և շատ այլ, վերափոխում են բայի առաջնային իմաստը :
Տող 40 ⟶ 38՝
 
Սեմական լեզուները ընդունված է բաժանել երկու խմբի՝ կենդանի և մեռած:
* Մեռած լեզուների շարքին է դասվում աքքադերենը՝[[աքքադերեն]]ը՝ ասորա-բաբելոնյան լեզուն, հայտնի մթա 3րդ հազարամյակում, գործածությունից դուրս է եկել մեր թվարկության սկզբներին: Տարածված է եղել Միջագետքում՝ներկայիս Իրաքի տարածքում:
 
* Էբլաերեն[[Էբլայերեն]] կամ Էբլայի[[Էբլա]]յի լեզու, 1970-ական ականներինթթ. Հյուսիս-Արևմտյան Սիրիայում[[Սիրիա]]յում գտնված սեպագիր արձանագրության լեզու: Արձանագրությունը թվագրվում է մթա 3րդ հազարամյակին:
 
* Ամորեական լեզու- շումերական և աքքադական սեպագիր արձանագրություններում առկա են այս լեզվով գրված անձնական անուններ, տարածված է եղել մթա 3րդ- 2րդ հազարամյակում Հյուսիս-Արևմտյան Սիրիայում և Արևմտյան միջագետքումՄիջագետքում:
 
* Հին քանաաերենը- որը ևս հայտնի է շումերական և հին եգիպտական տեքստերում առկա բառերով և արտահայտություններով, տարածված է եղել մթա 3րդից 2րդ հազարամյակի կեսերում, Հին Պաղեստինի՝ ներկայիս Հորդանանի և Իսրայելի և Փյունիկիայի՝ ներկայիս Լիբանանի տարածքում:
 
* Ուգարիտ- առկա են այս լեզվով մեծ քանակությամբ սեպագիր արձանագրություններ, որոնք հայտնաբերվել են ականներին Հյուսիս-արևմտյան Սիրիայում: Գրավոր հուշարձանները թվագրվում են մթա 2րդ հազարամյակի սկզբով, լեզուն գործածվել է [[Ուգարիտ]] քաղաք-պետությունում:
 
* Փյունիկերեն- հայտնի է մթա 2 րդ հազարանյակի գրություններով, ամենահին գրությունները վերագրվում են մթա 2րդ դարին: Տարածված էր Փյունիկիայում[[Փյունիկիա]]յում, և գաղութացման միջոցով տարածվեց ողջ Միջերկրածովյան ավազանում՝ [[Կիպրոս]], Հարավային [[Իտալիա]], Հարավային իսպանիա[[Իսպանիա]], [[Հյուսիսային Աֆրիկա]]:
 
* Հին Եբրայերեն- հայտնի է մթա 12- 3 դարերի հուշարձաններից: Հավանաբար խոսակցական է մնացել մինչև մեր թվարկոթյան առաջին դարերը: Մինչև 18րդ դարն օգտագործվել է ավետարանի տեքստերում , որպես գրավոր լեզու Տարածված է եղել հին Պաղեստինի[[Պաղեստին]]ի տարածքում : Որպես կրոնական լեզու օգտագործվում է մինչ այժմ:
 
* Արամեերեն-հայտնի է մթա 9րդ դարից, որպես «հինարամեական», ավելի ուշ ներկայացվել է միջնադարյան ժամանակաշրջանի լեզուներով և բարբառներով, գոյատևել է գրեթե մինչև 14րդ դարը : Տարածված է եղել Սիրիայի, Պաղեստինի, Միջագետքի տարածքներում, ընդհուպ մինչև արևմտյան [[Իրան]]:
 
* Հին հարավարաբական լեզուներ, այլ կերպ «էպիգրաֆիկ հարավարաբական» (սաբայական, մինայական, քաթաբանական, հադրամաության լեզուներ-հայտնի են մթա 1ինից մինչր մթ 6րդ դարի գրավոր հուշարձաններից: մՏարածված են եղել ժամանակակից Եմենի տարածքում և Հարավային Արաբիային կից տարածքներում, ներառյալ Եմենը:
 
* Հին-եթովպական լեզու կամ գեեզ-հայտնի է մթա 4րդ դարի Աքսումի հին թագավորական գրառումներից, որպես խոսակցական գոյատևել է գրեթե մինչև 10րդ դարը: Այդ ժամանակաշրջանում տարածված էր Աքսումի հին պետության տարածքում և ժամանակակից Եթովպիայի[[Եթովպիա]]յի և Էրիթրեայի[[Էրիթրեա]]յի հյուսիս-արևելյան կից տարածքներում: Մինչ այժմ օգտագործվում է որպես եթովպական քրիստոնեական եկեղեցու կրոնական լեզու:
 
* Հին-արաբերեն -գոյություն է ունեցել, հավանաբար, որպես հին քոչվոր և նստակյաց ցեղային բարբառների ժողովածու և հայտնի է էպիգրաֆիկ՝արձանագրային տեքստերի ոչ մեծ քանակությամբ, որոնք վերաբերում էին մթա և մթ առաջին դարերին: Մինչիսլամական ժամանակաշրջանում տարածված է եղել Կենտրոնական և Հյուսիսային Արաբիայի տարածքում, իսկ ցեղերի գաղթի արդյունքում մթ սկզբներին տարածվել է Պաղեստինի, Սիրիայի և Միջագետքի տարածքում:
Տող 66 ⟶ 64՝
Ներկայացված են ինչպես մի շարք մեզ հայտնի սեմական լեզուներ, այնպես էլ լեզուներ, որոնք չունեն իրենց գրավոր պատմությունը:
 
* [[արաբերեն|Ժամանակակից արաբերեն]]-ներկայացված է միասնական գրական ձևով,լեզվով իսկև կողքինմի շարք խոսակցական ձևերըբանավոր ձևերով (բարբառներըբարբառներով), տարածված է Առաջավոր Ասիայի, Այուսիս-արևելյան և Հյուսիսային Աֆրիկայի բոլոր արաբական երկրների ինչպես նաև մի շարք հարևան երկրնորի տարածքում: Խոսողների թվով(որոշ տվյալներով 190-250մլն մարդ) պատկանում է աշխարհի ամենամեծ լեզուներին:
 
* Մալթերեն—տարածված[[Մալթայերեն]]—տարածված է Մալթա կղզում: 1990թ տվյալներով Մալթայում այդ լեզվով խոսողների թիվը կազմում է 365 հազար, մալթերենով խոսողների ընդհանուր թիվը 500 հազար է:
 
* [[Ամհարերեն]]-Եթովպիայի պետական գրավոր և բանավոր լեզուն է, 1980-1990թթ-ից խոսողների թիվը կազմում է 15մլն մարդուց ավել: Առաջին գրավոր աղբյուրները, որոնք վկայում են ամհարերենի մասին վերաբերում են 14րդ դարին, որպես գրական լեզու զարգանում է 19րդ դարի վերջերից:
 
* [[եբրայերեն|Ժամանակակից եբրայերեն]]-գրական և խոսակցական լեզու, Իսրայելի հանրապետության 2 պաշտոնական լեզուներից մեկն է: 1980ականների վերջերի տվյալներով խոսողների թիվը կազմում է մոտ 5 մլն մարդ:
 
* Նոր-արամեական լեզուներ-ներկայումս ներկայացված են բարբառների մի շարք խմբերով՝ արևմտյան լեզուների խմբով(Սիրիայի 3 նահանգներում դամասկոսից հյուսիս-արևելք). արևելյան լեզուների խմբով, տարածված են հարավ արևելյան Թուրքիայում, Հյուսիսային Իրաքում, հյուսիս-արևմտյան Իրանում; ինչպես նաև մանդեական լեզվով, որը տարածված է Իրանի և Իրաքի հարավային սահմանում և ասորական լեզվով, որն էլ տարածված է կղզյակներով Հյուսիսային Իրանում[[Իրան]]ում, Հյուսիսային Իրաքում[[Իրաք]]ում, Սիրիայում[[Սիրիա]]յում, Թուրքիայում[[Թուրքիա]]յում, Հայաստանում[[Հայաստան]]ում, Վրաստանում[[Վրաստան]]ում ինչպես նաև ասիրիականասորական սփյուռքում: ԱսսիրիականԱսորիական լեզվով խոսողների ընդհանուր թիվը, 1990թ-ի տվյալներով, կազմում է մոտ 330 հազար մարդ:
 
* Ժամանակակից հարավ-արաբական լեզուներ-մեհրի, հարսուսի, բատհարի, հաբյոտ, ջուբբալի(շախրի) (мехри, харсуси, батхари, хобйот, джиббали )- տարածված են Արաբական թերակղզու հարավում, Եմենի[[Եմեն]]ի և Օմանի[[Օման]]ի տարածքում, Սոկոտրին՝ Սոկոտրա կղզում: Ընդհանուր առմամբ այս լեզուներով խոսողների թիվը , 1977թ-ի տվյալներով, կազմում է մոտ 200 հազար մարդ:
 
* Ժամանակակից եթովպական լեզուները ներկայացված են լեզուների հյուսիսային և հարավային խմբերով:
Հյուսիսային խմբին է վերաբերում տիգրայ լեզուն, որը համարվում է հին գեեզի ժառանգ: Տարածված է Էրիթրեայում և Եթովպիայի հյուսիսային շրջաններում: Խոսողների թիվը, 1995թ-ի տվյալներով, կազմում է մոտ 4 մլն մարդ: Տիգրե լեզուն տարածված է Էրիթրեայում և Սուդանի[[Սուդան]]ի սահմանամերձ շրջաններում: 1990 ականների տվյալներովխոսողների թիվը կազմում է մոտ 1 մլն մարդ: Հարավային խմբին են վերաբերումարգաբբան, խարարին և արևելյան գուրագեն, հյուսիսային և արևմտյան գուրագեն, գաֆատը և մի շարք այլ մոտ-բարեկամական լեզուներ: Տարածված են Եթովպիայում և հարևան երկրներում: Յուրաքանչյուր խմբի խոսողների թիվը տատանվում է 500ից մինչև մի քանի հազար մարդ:
 
==Օգտագործված գրականություն==
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/wiki/Սեմական_լեզուներ» էջից