«Հայաստանի Սահմանադրություն»–ի խմբագրումների տարբերություն

Հայկական իրականությունում առանձնանում է 5-րդ դարում [[Վաչագան Բարեպաշտ|Վաչագան թագավորի]] նախաձեռնությամբ ընդունված [[Կանոնական սահմանադրություն Վաչագան արքայի|«Կանոնական սահմանադրությունը»]]: Վաչագանը [[Նվարսակի պայմանագիր|Նվարսակի 484թ. պայմանագրից]] հետո [[Արցախ]]-[[Ուտիք]] իշխանությունը հռչակել էր որպես թագավորություն, որը ճանաչվել էր [[Պարսկաստան|Պարսկաստանի]] կողմից։ Կանոնական սահմանադրությունը հատկանշական է այն առումով, որ մշակվել և ընդունվել է ժամանակի աշխարհիկ և հոգևոր իշխանության ներկայացուցիչների [[Աղվենի եկեղեցական ժողով|լայն ընդգրկմամբ]]։ Այդուհանդերձ, Վաչագան թագավորի Աղվեն ամառանոցում ընդունված Կանոնական սահմանադրությունը հիմնականում կարգավորում էր հոգևոր կյանքի հարաբերությունները։

Հայոց պատմության մեջ Սահմանադրության նախագծման ամենահամարձակ փորձերից է 18-րդ դարում Հայաստանի ազատագրության [[Մադրասի խմբակիխմբակ]]ի, մասնավորապես՝ [[Շահամիր Շահամիրյան|Շահամիր Շահամիրյանի]] կողմից շարադրված «Որոգայթ փառացը», որը միաժամանակ և՛ Հայաստանի ազատագրության ծրագիր էր, և՛ ապագա անկախ Հայաստանի սահմանադրության նախագիծը։ «Որոգայթ փառացը» ամբողջությամբ հիմնված էր ժամանակի արևմտաեվրոպական լուսավորչական գաղափարների վրա։ Հրատարակվել է [[Մադրաս|Մադրասում]], Շահամիր Շահամիրյանի որդի [[Հակոբ Շահամիրյան|Հակոբի]] անունով, 1788-89-ին (թեև տիտղոսաթերթին նշված է 1773թ.)։

Նախագծով առաջարկվում էր նաև դատական համակարգի կառուցվածքը և իրավասությունը, նախատեսվում էր [[Հայ Առաքելական Եկեղեցի|եկեղեցու]] առանձնացումը պետությունից, դպրոցի առանձնացումը եկեղեցուց։ Նախատեսվում էր պարտադիր կրթություն՝ առանց սեռի տարբերության։

1920թ. Հայաստանի խորհրդայնացումից, ապա նաև` 1922թ. [[Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն|Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միության]] ստեղծումից հետո հայկական իրավական համակարգն ամբողջությամբ դարձավ Խորհրդային Միության իրավական համակարգի անբաժան մասը։ Խորհրդային շուրջ 70-ամյա պատմության ընթացքում [[Հայաստանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Հայաստանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունն]] ունեցավ երեք սահմանադրություն։ Առաջինն ընդունվեց 1922թ. փետրվարի 3-ին ՀԽՍՀ բանվորների, գյուղացիների և կարմիրբանակայանինների դեպուտատների խորհուրդների առաջին համագումարում։ ԽՍՀՄ-ի և [[Անդրֆեդերացիա|Անդրֆեդերացիայի]] կազմավորումից հետո ՀԽՍՀ սահմանադրությունը փոփոխվեց և լրացվեց, և 1925թ.-ին ՀԽՍՀ խորհուրդների 4-րդ համագումարը վավերացրեց այդ փոփոխություններն ու լրացումները։

Սահմանադրությունն ամրագրեց Հայաստանի Հանրապետության բնույթը՝ որպես ինքնիշխան, ժողովրդավարական, իրավական և սոցիալական պետության, հռչակեց մարդու և քաղաքացու հիմնական իրավունքներն ու ազատությունները, սահմանեց հանրապետության [[կառավարման ձևը՝ձև|կառավարման ձևը]]՝ հիմնված օրենսդիր, գործադիր և դատական իշխանությունների տարանջատման սկզբունքի վրա։ Սահմանադրությամբ ձևավորվեց կիսանախագահական կառավարման ձև՝ պետության գլխին՝ [[ՀՀ Նախագահ|Հանրապետության Նախագահին]] վերապահված լայն լիազորություններով։

Փոփոխությունները նշանակալի էին հատկապես հանրապետության կառավարման կարգի, իշխանությունների բաժանման, [[զսպումների և հակակշիռների մեխանիզմ|զսպումների և հակակշիռների մեխանիզմների]] ապահովման տեսանկյունից։ Մասնավորապես, սահմանադրական փոփոխություններով նշանակալիորեն կրճատվեցին Նախագահի լիազորությունները, իսկ [[ՀՀ Ազգային ժողով|Ազգային ժողովի]] դերն ընդլայնվեց։

Այսպես, փոփոխություններով վերացվեց Հանրապետության Նախագահի՝ [[վարչապետ]] նշանակելու ամբողջությամբ հայեցողական լիազորությունը. Ներկայումս Հանրապետության Նախագահը պարտավոր է վարչապետ նշանակել Ազգային ժողովի մեծամասնության վստահությունը վայելող անձի՝ պատգամավորական խմբակցությունների հետ խորհրդակցությունների հիման վրա։

Կարևոր փոփոխություններ տեղի ունեցան նաև [[ՀՀ դատական համակարգ|դատական համակարգի]] կազմակերպման ոլորտում։ Էապես փոխվեց [[ՀՀ արդարադատության խորհուրդ|արդարադատության խորհրդի]] կազմավորման կարգը, որն իր հերթին դատական համակարգի կազմավորման գործում վճռորոշ նշանակություն ունի. հենց արդարադատության խորհուրդիխորհրդի ներկայացման հիման վրա է Հանրապետության Նախագահը կատարում դատավորների նշանակումները։

Այսպես, մինչև 2005թ. սահմանադրական փոփոխությունները ՀՀ Նախագահը գլխավորում էր արդարադատության խորհուրդը, իսկ խորհրդի փոխնախագահներն էին գործադիր իշխանության ներկայացուցիչներ՝ [[ՀՀ Արդարադատության նախարարություն|արդարադատության նախարարը]] և [[ՀՀ դատախազություն|գլխավոր դատախազը։դատախազը]]։ Խորհրդի կազմի մեջ մտնում էին նաև Հանրապետության Նախագահի կողմից հինգ տարի ժամկետով նշանակվող տասնչորս անդամ, որոնցից երկուսը` իրավաբան գիտնական, ինը` դատավոր, երեքը` դատախազ։<br />

Սահմանադրական փոփոխությունների արդյունքում Հանրապետության Նախագահի ազդեցությունն արդարադատության խորհրդի վրա կտրուկ նվազեցվեց։ Ներկայումս Արդարադատության խորհրդի կազմի մեջ մտնում են [[Հայաստանի Հանրապետության դատավորների ընդհանուր ժողովիժողով]]ի կողմից գաղտնի քվեարկությամբ հինգ տարի ժամկետով ընտրված ինը դատավորներ, Հանրապետության Նախագահի և Ազգային ժողովի կողմից նշանակված երկուական իրավաբան-գիտնականներ։ Արդարադատության խորհրդի նիստերը վարում է [[Հայաստանի Հանրապետության Վճռաբեկ դատարան|վճռաբեկ դատարանի]] նախագահը՝ առանց քվեարկության իրավունքի։ <br />

Սահմանադրությունում կատարված կարևոր փոփոխություններից էր նաև [[ՀՀ Սահմանադրական դատարան|Սահմանադրական դատարան]] դիմելու իրավունք ունեցող սուբյեկտների շրջանակի ընդլայնումը։ Մասնավորապես, ներկայումս օրենքների և այլ իրավական ակտերի սահմանադրականությունը ՀՀ Սահմանադրական դատարանում կարող են վիճարկել (ստուգել) [[ՀՀ մարդու իրավունքների պաշտպան|մարդու իրավունքների պաշտպանը]], դատարանները և դատախազները՝ իրենց վարույթում գտնվող գործերով, ինչպես նաև յուրաքանչյուր ոք՝ կոնկրետ գործով, երբ առկա է դատարանի վերջնական ակտը, սպառվել են դատական պաշտպանության բոլոր միջոցները և վիճարկում է այդ ակտով իր նկատմամբ կիրառված օրենքի դրույթի սահմանադրականությունը։

Մյուս կարևոր փոփոխությունը վերաբերում է բարձրագույն դատական ատյանի (բացի սահմանադրական արդարադատության հարցերից)՝ [[ՀՀ Վճռաբեկ դատարան|ՀՀ վճռաբեկ դատարանի]] սահմանադրաիրավական կարգավիճակին։ Սահմանադրական փոփոխություններով ՀՀ վճռաբեկ դատարանին վերապահվեց դատարանների կողմից օրենքի միատեսակ կիրառության ապահովման գործառույթ։ Այդ գործառույթի իրագործումը Հայաստանում սկիզբ դրեց [[դատական նախադեպ|դատական նախադեպի]]՝ որպես [[իրավունքի աղբյուր|իրավունքի աղբյուրի]] կիրառությանը։ Իհարկե, ՀՀ վճռաբեկ դատարանի որոշումների՝ որպես դատական նախադեպի էությունը էականորեն տարբերվում է [[անգլոամերիկյան իրավունք|անգլոամերիկյան իրավունքում]] դատական նախադեպի էությունից, քանի որ Հայաստանի իրավական համակարգում դատական նախադեպը ոչ թե իրավաստեղծ, այլ առավելապես իրավունքը մեկնաբանող աղբյուր է։

Սահմանադրական մի շարք այլ փոփոխություններով Սահմանադրությունում ամրագրված՝ [[մարդու և քաղաքացու հիմնական իրավունքներ ու ազատություններ|մարդու և քաղաքացու հիմնական իրավունքների ու ազատությունների]] շրջանակը և դրանց ձևակերպումն առավել համապատասխանեցվեցին ՀՀ ստանձնած միջազգային իրավական պարտավորություններին, սահմանադրաիրավական կարգավիճակ ստացան (Սահմանադրությամբ նախատեսվեցին) մի շարք պետական մարմիններ, մասնավորապես՝ [[ՀՀ մարդու իրավունքների պաշտպան|ՀՀ մարդու իրավունքների պաշտպանը]], [[Հայաստանի Հանրապետության կենտրոնական բանկ|ՀՀ կենտրոնական բանկը]], [[ՀՀ Հեռուստատեսության և ռադիոյի ազգային հանձնաժողով|հեռուստատեսության և ռադիոյի ազգային հանձնաժողովը]], [[ՀՀ վերահսկիչ պալատը։պալատ|վերահսկիչ պալատը]]։

Պրեամբուլան սահմանում է սահմանադրության ընդունման ընդհանուր սկզբունքները և նպատակները (Հայ ժողովուրդը, հիմք ընդունելով [[Հայաստանի անկախության մասին հռչակագիր|Հայաստանի անկախության մասին հռչակագրում]] հաստատագրված հայոց պետականության հիմնարար սկզբունքները և համազգային նպատակները, իրականացրած ինքնիշխան պետության վերականգնման իր ազատասեր նախնիների սուրբ պատգամը, նվիրված հայրենիքի հզորացմանը և բարգավաճմանը, ապահովելու համար սերունդների ազատությունը, ընդհանուր բարեկեցությունը, քաղաքացիական համերաշխությունը, հավաստելով հավատարմությունը համամարդկային արժեքներին, ընդունում է Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությունը)։ Պրեամբուլան իրավական տեսանկյունից կարևորվում է նաև այն առումով, որ հղում է կատարում 1990թ. օգոստոսի 23-ին ընդունված [http://www.arlis.am/DocumentView.aspx?DocID=1895 Հայաստանի անկախության հռչակագրի] վրա՝ այդպիսով հռչակագրում ամրագրված սկզբունքներն ու հայոց պետականության նպատակները բարձրացնելով սահմանադրաիրավական մակարդակի։

Այս գլխով սահմանվում է պետության բնույթը (ինքնիշխան, ժողովրդավարական, սոցիալական, իրավական պետություն), իշխանության պատկանելը ժողովրդին, պետության սահմանափակվածությունը մարդու իրավունքներով և ազատություններով, Սահմանադրության բարձրագույն իրավաբանական ուժը մնացած բոլոր իրավական ակտերի նկատմամբ, նրա անմիջական գործողությունը, [[իշխանությունների բաժանում|իշխանությունների բաժանման և հավասարակշռման սկզբունքը]], քաղաքական, տնտեսական և սոցիալական համակարգերի հիմունքները, եկեղեցու անջատ լինելը պետությունից, զինված ուժերի կարգավիճակը, պետության վարչատարածքային կազմակերպումը, պետական լեզուն, պետության խորհրդանիշները և մայրաքաղաքը։

Երաշխավորվում է համայնքներում [[տեղական ինքնակառավարում|տեղական ինքնակառավարումը]], այն է՝ համայնքի իրավունքն ու կարողությունը՝ սեփական պատասխանատվությամբ բնակիչների բարօրության նպատակով Սահմանադրությանը և օրենքներին համապատասխան լուծելու տեղական նշանակության հարցերը։ Սահմանվում են տեղական ինքնակառավարման մարմինները՝ [[համայնքի ղեկավար]] և [[համայնքի ավագանի|ավագանի]], նրանց լիազորությունները, համայնքների ֆինանսավորման կարգը, կառավարության կողմից հսկողությունը համայնքների նկատմամբ։