«Կրիաներ»–ի խմբագրումների տարբերություն

[[Պատկեր:World.distribution.testudines.1.png|right|thumb|upright=1.3|Աշխարհում կրիաների տարածվածությունը:<br />Սեւ`Սեւ՝ ցամաքային եւ քաղցրահամ ջրերի կրիաների,<br />Կապույտ`Կապույտ՝ ծովային կրիաների:]]

'''Կրիաներ''' ([[լատիներեն]]`՝ Testudines) [[սողուններ]]ի դասին պատկանող զրահավոր ցամաքային և ջրային կենդանիներ են։ Տարածված են համարյա ամբողջ [[երկրագունդ]]ով մեկ։ Հայտնի է, որ կրիաները գոյություն են ունեցել 220 միլիոն տարի առաջ<ref name="Li-etal">{{Harvnb|Li|Wu|Rieppel|Wang|2008}}</ref> եւ հանդիսանում է սողունների դասի ամենահին խումբը, ավելի հին, քան [[մողեսներ]]րի, [[օձ]]երի կամ [[կոկորդիլոս]]ների խմբերը։<br />

Կրիաները սերում են ցամաքային հնագույն, անհետացած սողունների մի ճյուղից`ճյուղից՝ [[կատիլոզավր]]երից։ Դարավոր զարգացման ընթացքում նրանցիից շատերն աստիճանաբար հարմարվել են անուշահամ ջրերում ու ծովերում ապրելու պայմաններին։<br />

Ներկայումս հայտնի է կրիաների 210 տեսակ, որոնցից երեքը`երեքը՝ [[Միջերկրածովյան կրիա|միջերկրածովյան]], [[Կասպիական կրիա|կասպիական]] և [[ճահճային կրիա]]ները`ները՝ հանդիպում են [[Հայաստան]]ի տարածքում:<br />

Կրիաները երկարակյաց կենդանիներ են: Առանձին տեսակների կյանքի տեւողությունը հասնում է մինչեւ 120 տարվա: Ամենաերկարակյացները [[գալապագոսյան կրիա]]ներն են, որոնք անազատության մեջ կարող են ապրել մինչեւ 170 տարի:<br />

[[Պատկեր:SmithTestudoSkeletonTagged.PNG|thumb|center|480px|Կրիայի կմախքը`կմախքը՝ 1 — գանգը; 2 — վզի ողներ; 3 — թիակներ; 4 — ուսոսկր; 5 — արմունկոսկր; 6 — բազկոսկր; 7 — մեծ մատ; 8 — միջնամատ; 9 — ճկույթ; 10 — մարմնի ողներ, 11 — պլաստրոն; 12 — կոնք; 13 — պոչի ողներ; 14 — փոքր ազդրոսկր; 15 — մեծ ազդոսկր]]

Կրիաներն իրենց արտաքինով տարբերվում են մյուս կենդանիներից շնորհիվ պատյանի: Պատյանը լինում է ոսկրային կառուցվածքի եւ լինում է փափուկ, մաշկային`մաշկային՝ ծովերում բնակվող կրիաների մոտ:<br />

Ջրային կրիաներից շատերը նույնպես ունեն տափակ, շրջհոսելի զրահներ, ինչը լողալիս նվազեցնում է ջրի դիմադրությունը: Ի տարբերություն իրենց ցամաքային դանդաղաշարժ ցեղակիցների, ծովերում ապրող կրիաները հիանալի արագաշարժ լողորդներ են:<br />

Առանձին ուշադրության են արժանի կրիայի զրահի մեջքի մասի նախշերը, որոնք բազմազան են եւ տարբեր տեսակների մոտ`մոտ՝ տարբեր:<br />

Ամենափոքր կրիաների երկարությունն է 8-13սմ: Դրանցից են, օրինակ Կանադայից մինչեւ Հարավային Ամերիկա տարածված մուշկային կրիաները:<br />

Ցամաքային և ծովային կրիաներն առավելապես բուսակեր են, բայց ծովային կրիաները երբեմն նաև ձուկ են որսում։ Նրանք ուտում են նաեւ [[սպունգներ]] եւ այլ փափկամարմիններ: Կրիաները կարող են նաև մի քանի ամիս ոչինչ չուտել։<br />

Բոլոր տեսակի, անգամ ջրում ապրող կրիաները ձվադրում են ցամաքում։ Դնում են 1-ից 400 ձու։ Էգերը ձվերը թաղում են ավազի կամ հողի մեջ և իրենց սերնդի համար այլևս չեն մտահոգվում։ Ձվից դուրս եկած փոքրիկ կրիաներն սկսում են անմիջապես ինքնուրույն կյանք վարել։ Սկզբնական շրջանում սրանք արագ են աճում, հետագայում աճը դանդաղում է։ Հետաքրքիրն այն է, որ կրիաներն աճում են ողջ կյանքի ընթացքում։ Կրիաներն ապրում են շատ երկար, սակայն միշտ չէ, որ այդպես է։<br />