Վիքիպեդիա

«Ադանայի վիլայեթ»–ի խմբագրումների տարբերություն

Դիտել պատմությունը
← Նախորդ տարբՀաջորդ տարբ →
Content deleted Content added
ՎիզուալԵլատեքստ
No edit summary
վիքիֆիկացում
Տող 1.
{{Արևմտյան Հայաստանի բնակավայրեր
'''Ադանայի վիլայեթ'''
|հայերեն անվանում =
|բնագիր անվանում = Ադանա
|ենթարկում =
|երկիր = Արևմտյան Հայաստան
|պատկեր = Adana Vilayet, Ottoman Empire (1900).png
|զինանշան =
|զինանշանի լայնություն =
|զինանշանի նկարագրում =
|դրոշ =
|դրոշի լայնություն =
|դրոշի նկարագրում =
|lat_dir = |lat_deg= |lat_min= |lat_sec=
|lon_dir = |lon_deg= |lon_min= |lon_sec=
|CoordAddon =
|CoordScale =
| երկրի քարտեզի չափ =
| երկրամասի քարտեզի չափ =
| շրջանի քարտեզի չափ =
| երկրամասի տեսակ =
| երկրամաս = Կիլիկիա
| երկրամասը աղյուսակում = Կիլիկիա
|շրջանի տեսակ =
|շրջան =
|շրջանը աղյուսակում =
|համայնքի տեսակ =
|համայնք =
|համայնքը աղյուսակում =
|երկրի քարտեզ =
|երկրամասի քարտեզ =
|շրջանի քարտեզ =
|ներքին բաժանում =
|ղեկավարի տեսակ =
|ղեկավար =
|հիմնադրման տարին =
|առաջին հիշատակում =
|այլ անվանումներ =
|կարգավիճակ = վիլայեթ
|տարածք =
|բարձրության տեսակ =
|բնակավայրի կենտրոնի բարձրություն =
|կլիմա =
|պաշտոնական լեզու = Հայերեն
|բնակչություն = 403 400
|մարդահամարի թվական = 1915
|խտություն =
|շեղջաքարացում =
|ազգային կազմ = Հայեր (մինչև [[Մեծ եղեռն]]ը)
|կրոնական կազմ = [[Քրիստոնյա]] (մինչև [[Մեծ եղեռն]]ը)
|էթնոհորոնիմ = ադանացի
|ժամային գոտի = +3
|DST =
|հեռախոսային կոդ =
|փոստային ինդեքս =
|փոստային ինդեքսներ =
|ավտոմոբիլային կոդ =
|իդենտիֆիկատորի տեսակ =
|թվային իդենտիֆիկատոր =
|կատեգորիան Commons-ում =
|կայք =
|կայքի լեզուն =
|կայքի լեզուն 2 =
|կայքի լեզուն 3 =
|կայքի լեզուն 4 =
|կայքի լեզուն 5 =
|add1n =
|add1 =
|add2n =
|add2 =
|add3n =
|add3 =
}}
 
Վարչական'''Ադանայի վիլայեթ''', վարչական միավոր [[Օսմանյան կայսրություն|Օսմանյան Կայսրության]] կազմում, [[Փոքր Ասիա]] թերակղզու հարավ-արևելյան մասում, [[Միջերկրական ծով]]ի ափին։
 
[[Պատկեր:AdanaVilayet.jpg|մինի|400px|Ադանայի վիլայեթը XX դ. սկզբին]]▼
== Աշխարհագրություն և Երկրաբանություն ==
Ընդգրկում էր պատմական [[Կիլիկիա]]յի արևմտյան մասը։ Հյուսիսից եզրավորված էր [[Կենտրոնական Տավրոս]]ի և [[Անտիտավրոս]]ի լեռնաշղթաներով, արևելքից՝ [[Ամանոսյան լեռներ]]ով, որոնց միջև տարածվում է [[Չուքուրօվա]]յի ([[Կիլիկիա]]յի) դաշտավայրը։
 
Ադանայի վիլայեթը տարածքով համընկնում էր ժամանակակից [[Թուրքիա]]յի [[Իչել]]ի և [[Սեյհան]]ի ([[Ադանայի]]) վիլայեթներին։ Տարածությունը շուրջ 40 հզ.000 կմ<sup>2</sup> էր։ Բաժանված էր [[Իչել]]ի, [[Ադանա]]յի, [[Կոզան]]ի ([[Սիս|Սսի]]) և [[Ջեբել-Բերեքեթ]]ի սանջակների։ Կենտրոնը՝ [[Ադանա]]։ Ադանայի վիլայեթի լեռները դժվարամատչելի են։ Լեռնանցքներից նշանավոր են [[Կիլիկիո դռներ]]ը (հայ մատենագրության մեջ հայտնի են ''Դրունք Կիլիկիոյ'' անվամբ), կամ [[Կուկլակի կապան]]ը (թուրք. ''Կյուլեք-բողազ'')՝ [[Կենտրոնական Տավրոս]]ում և [[Ասորոց դուռ]]ը (''Դրունք Ասորւոց'')՝ [[Ամանոսյան լեռներ]]ում։
 
Խոշոր գետերն են ''Սեյհանը'' (''[[Սարոս]]'', ''Սիհուն''), ''Ջեյհանը'' (''[[Պյուռամոս]]'', ''Ջիհուն''), ''Գյոքսուն'' (''[[Կալիկադնոս]]'', ''Սելևկիա'') և ''Թարսուսը'' ([[Տարսոնագետ]])։ Ադանայի վիլայեթի սահմաններում էին [[Մերսին]]ի և [[Ալեքսանդրետ]]ի (''Աղեքսանդրեակ'', ''Իսկենդերուն'', ''[[Հայկական ծոց|Հայկական]]'') ծոցերը՝ բաժանված [[Կարատաշի հրվանդան]]ով։ [[Միջերկրական ծով]]ի այդ հատվածում, գետաբերանների մոտ (որտեղ կուտակվում են ալյուվիալ նստվածքներ) նկատվում է ցամաքի “աճ”։ [[Տարսոն]] քաղաքը, օրինակ, որը մ.թ. առաջին դարերում Միջերկրականի ափին էր, այժմ ծովափից ուղիղ գծով հեռացել է մոտ 17 կմ։
 
Ադանայի վիլայեթի լեռնային մասի կլիման չոր ցամաքային է՝ ձմռանը ցուրտ, ամռանը՝ զով։ Դաշտային մասն ունի տաք, միջերկրածովային կլիմա։ Տարեկան միջին ջերմաստիճանը 19&nbsp; °C է ([[Ադանա]]), տեղումները՝ 600 մմ (առավելապես՝ ձմռանը, ամռանն անձրևները հազվադեպ են)։ Լեռնային մասերը հարուստ են աղբյուրներով և հանքային ջրերով, որոնց մի մասը հայտնի է բուժիչ հատկություններով (Իլիջե՝ [[Կենտրոնական Տավրոս]]ի ''Բոլկար-դաղ'' բազուկի ստորոտին)։
 
[[Չուքուրօվա]]յի դաշտավայրը ծածկված է ալյուվիալ, մարգագետնային արգավանդ հողերով։ Լեռների բարձրադիր մասերը ծածկված են [[կաղնի|կաղնու]], [[հաճարենի|հաճարենու]], [[եղևնի|եղևնու]], [[սոճի|սոճու]] և [[մայրի|մայրու]] անտառներով։ Օգտակար հանածոներից հայտնի են [[կապար]]ն ու [[արծաթ]]ը (''Բոլկար-դաղ''), [[ցինկ]]ը ([[Անամուր]]ի մոտ), [[քրոմիտ]]ը ([[Մերսին]]ի շրջանում), [[մկնդեղ]]ը ([[Սելևկիա]]յի մոտ)։
 
== Պատմություն ==
▲[[Պատկեր:AdanaVilayet.jpg|մինի|400px|Ադանայի վիլայեթը XX դ. սկզբին]]
Ադանայի վիլայեթի տարածքը բնակեցված է եղել նախնադարյան ժամանակներից։ Դեռևս մ.թ.ա. 3-րդ հազարամյակում այստեղ բնակվել են [[խեթեր]]ի հետ սերտ կապված տեղական ցեղերը։ Մինչև [[Ասորեստան]]ի կողմից նվաճումը (մ.թ.ա. VIII դ.դար) երկրամասը երկար ժամանակ ենթակա է եղել [[Խեթական թագավորություն|Խեթական թագավորության]]ը։ Մ.թ.ա. VIII-VII դդ. ծովափնյա շրջանում ստեղծվել են հունական և [[Փյունիկիա|փյունիկյան]] գաղութներ։
 
Հետագայում երկրամասին տիրել են [[Աքեմենյան կայսրություն|Աքեմենյանները]] (մ.թ.ա. VI-IV դդ.), ապա ընդգրկվել է [[Մակեդոնական կայսրություն|Մակեդոնական կայսրության]] (մ.թ.ա. IV դ.), իսկ այնուհետև [[Սելևկյան կայսրություն|Սելևկյան կայսրության]] կազմում։ Մ.թ.ա. II դ. նվաճել է [[Հռոմեական կայսրություն|Հռոմը]]։ Կարճ ժամանակով դաշտային մասը [[Տիգրան Մեծ|Տիգրան Բ Մեծի]] կողմից միացվել է [[Մեծ Հայք]]ին, սակայն 66 թ.-ին, [[Տիգրան Մեծ|Տիգրանի]] և [[Պոմպեոս]]ի միջև կնքված [[Արտաշատի պայմանագիր|պայմանագրով]], կրկին անցել է [[Հռոմեական կայսրություն|Հռոմին]]։ [[Հռոմեական կայսրություն|Հռոմի]] բաժանումից հետո, մինչև 1076 թ.-ը, մնացել է [[Բյուզանդիա]]յի տիրապետության ներքո, միայն VIII-IX դդ. ժամանակավորապես նվաճվել է [[Արաբական խալիֆայություն|Արաբական խալիֆայության]] կողմից։ 1080-1375 թթ.-ին մտել է [[Կիլիկիա]]յի հայկական պետության կազմի մեջ։ Դրանից հետո երկրամասին տիրել են եգիպտական մամլյուքները, իսկ 1516 թ.-ին՝ թուրքերը։
 
== Ադանայի վիլայեթը Օսմանյան կայսրության շրջանում ==
1915 թ.-ին Ադանայի վիլայեթն ուներ 403.4 հզ.400 բնակիչ, որի մոտ կեսը (178 հզ.000) [[հայեր]] էին, մնացածը՝ [[թուրքեր]], [[հույներ]], [[չերքեզներ]], [[արաբներ]], [[թուրքմեններ]], [[քրդեր]], յուրյուքներ, գնչուներ։ Կլիմայական ծանր պայմանների պատճառով Ադանայի վիլայեթը նոսր էր բնակեցված։ [[Չուքուրօվա]]յի դաշտավայրում, հատկապես ծովափնյա շրջաններում, լինում են սաստիկ շոգեր։ Նույնիսկ ծովափից հեռու վայրերում կլիման խիստ վատառողջ է, տենդը սովորական երևույթ է։ Դաշտեցի ունևորները տենդից խուսափելով ամռանը բարձրանում էին լեռնային շրջանները։ Ադանայի վիլայեթում գերակշռում էր գյուղական բնակչությունը։ Գլխավոր քաղաքներն էին [[Ադանա]]ն և [[Մերսին]]ը։
 
== Մշակույթ ==
Տող 27 ⟶ 98՝
 
== Տնտեսություն ==
Ադանայի վիլայեթի տնտեսության հիմնական ճյուղը հողագործությունն էր։ [[Բամբակ]]ենուց բացի (տարեկան 20000 տոննա) մշակում էին [[քունջութ]], [[ցորեն]], [[վարսակ]]։ Տարածված էր [[ծիրան]]ի, [[խնձոր]]ի, [[նուռ|նռան]], [[ընկույզ]]ի, [[ձիթապտուղ|ձիթապտղի]] և ցիտրուսների ([[նարնջ]]ի, [[կիտրոն]]ի) մշակությունը։ Զարգացած էր բանջարանուծությունը։ Լեռնային մասերում առավելապես զբաղվում էին անասնապահությամբ։ Կային բամբակի մաքրման, [[մահուդ]], [[թաղիք]], [[կտավ]], [[գորգ]]եր, [[կաշի]], թամբ արտադրող տնայնագործական ձեռնարկություններ։ [[Սարոս|Սեյհանի]] և [[Պյուռամոս|Ջեյհանի]] գետաբերաննորիգետաբերանների միջև ընկած ծովալճակներից արդյունահանվում էր [[աղ]]։

Ադանայի վիլայեթում առաջին երկաթուղին (Մերսին-Ադանա, 67 կմ) շահագործման է հանձնվել 1886-ին։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին դրան միացվեց [[Բաղդադ]]ի երկաթուղու՝ [[Իկոնիա|Կոնիայից]] [[Կիլիկիո դռներ]]ի և [[Ադանա]]յի վրայով [[Ասորիք]] մտնող հատվածը։ Ադանայի վիլայեթով էին անցնում նաև [[Ասորիք]] և [[Միջերկրական ծով|Միջերկրականի]] ափերը տանող մի քանի տարանցիկ ճանապարհներ, որոնցով փոխադրումները կատարվում էին [[ուղտ]]երով կամ սայլերով։ [[Սարոս|Սեյհան]] ([[Ադանա]]յից մինչև գետաբերանը) և [[Պյուռամոս|Ջեյհան]] ([[Մամեստիա]]յից մինչև գետաբերանը) գետերի վրա կար նավարկություն։ [[Միջերկրական ծով|Միջերկրականի]] ափին գլխավոր նավահանգիստը [[Մերսին]]ն էր։ Ադանայի վիլայեթի արդյունաբերական և արհեստագործական ձեռնարկությունների մեծ մասը և առևտուրը գտնվում էին հայերի ձեռքին։ Երկրագործությամբ զբաղվող հայերն արդեն օգտագործում էին [[Եվրոպա]]յից ներմուծած գյուղատնտեսական մեքենաներ։
 
[[Պատկեր:Armenian Province of Cilicia.JPG|մինի|400px|Կիլիկիայի Հայկական Մարզը (XIX դ. վերջ - XX դ. սկիզբ)]]
 
== Ադանայի վիլայեթը Աբդուլ Համիդ II-ի և Մեծ Եղեռնի ժամանակաշրջանում ==
[[Աբդուլ-Համիդ II]]-ի և երիտթուրքերի օրոք կազմակերպված հայ բնակչության ջարդերը ([[Ադանայի կոտորած]] 1909), ապա և [[Հայոց Ցեղասպանություն|1915 թ.-ի տեղահանությունն ու եղեռնը]] ավերեցին վիլայեթի տնտեսությունը։ երբ 1919 թ.-ին ֆրանսիական բանակը հայ կամավորականների օժանդակությամբ գրավեց Ադանայի վիլայեթը, շատ հայեր վերադարձան այնտեղ՝ հույս դնելով ֆրանսիացիների պաշտպանության վրա։ Սակայն [[Անկարա]]յի 1921 թ.-ի հոկտեմբերի 20-ի պայմանագրի (Թուրք-Ֆրանսիական համաձայնագիր 1921) համաձայն ֆրանսիացիները 1922 թ.-ի հունվարի 5-ին թուրքերին հանձնեցին վիլայեթն ու հեռացան։ Նոր կոտորածի սպառնալիքը [[Կիլիկիա]]յի 150000150 000 հայերին ստիպեց տեղափոխվել [[Սիրիա]] և [[Հունաստան]]։ Այժմ փոքրաթիվ հայեր բնակվում են [[Մերսին]] և [[Տարսոն]] քաղաքներում։ Ներկայիս Ադանայի վիլայեթի տարածքը 17300 կմ<sup>2</sup> է, բնակչությունը՝ 1965 թ. դրությամբ՝ 902,7 հզ.։700։
 
{{ծանոթագրություններ|#Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, հ.1, էջ 68-69}}
{{Թուրքիայի վարչական բաժանում}}
{{Ադանայի նահանգ}}
{{ՀՍՀ}}
 
[[Կատեգորիա:Կիլիկյան Հայաստան]]
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/wiki/Ադանայի_վիլայեթ» էջից