«Երկկենցաղներ»–ի խմբագրումների տարբերություն

Երկկենցաղները վարում են ջրացամաքային ապրելակերպ՝ առաջին ողնաշարավորներն են,որ դուրս են եկել ցամաք և ունեն օդային շնչառություն։Ապրումշնչառություն։ Ապրում են լճերում,[[գետ]]երի ափերին,[[ճահիճ]]ներում,ստվերոտ և խոնավ անտառներում։

[[Սիրտ]]ը եռախորշ է,արյան շրջանառությունը՝ երկու շրջանով։Ցամաքումշրջանով։ Ցամաքում տեղաշարժվում են զույգ վերջույթներով։

Ի տարբերություն [[ձկներ]]ի՝ երկկենցաղների մարմինը տափակացած է մեջքափորային ուղղությամբ,կազմված է գլխից,իրանից,պոչից և երկու զույգ հոդավորված վերջույթներից։Մաշկըվերջույթներից։ Մաշկը մերկ է,հարուստ է լորձ արտադրող [[գեղձ]]երով և արյան մազանոթներով,մշտապես խոնավ է,որով և պայմանավորված է մաշկային շնչառությունը։Մաշկայինշնչառությունը։ Մաշկային որոշ գեղձեր օժտված են [[բակտերիա]]սպանիչ հատկությամբ։[[Ծառագորտ]]ը և [[դոդոշ]]ները մաշկում ունեն թունավոր գեղձեր,որոնցով պաշտպանվում են թշնամիներից։

Գորտի գլուխը շարժում ձևով միացած է իրանի հետ,սակայն այդ շարժումները սահմանափակ են,քանի որ պարանոցն արտահայտված չէ՝ գլխի և իրանի միջև ընդգծված սահման չի նկատվում։Գլխինկատվում։ Գլխի վրա՝ վերին մասում,գտնվում են քթանցքերը,դուրս ընկած [[աչք]]երը,իսկ յուրաքանչյուր աչքի հետևում՝ գլխի կողքերին՝ թմբկաթաղանթները։Աչքերըթմբկաթաղանթները։ Աչքերը ունեն կոպեր՝ վերին մաշկային և ստորին թաղանթային։

Գորտի կմախքը կազմված է գանգից,ողնաշարից,վերջույթների գոտիներից և բուն վերջույթներից։Գորտիվերջույթներից։ Գորտի գանգը ավելի քիչ ոսկորներ է պարունակում,քան ձկներինը։

Ողնաշարը կազմված է պարանոցային,իրանային,սրբանային և պոչային բաժիններից։Պարանոցըբաժիններից։ Պարանոցը և սրբանը կազմված են մեկական ողերից,իսկ իրանը՝ յոթ։Գորտըյոթ։ Գորտը կողոսկրեր և կրծքավանդակ չունի։

Անոտները և պոչավոր երկկենցաղներն ունեն շատ կարճ կողեր։Պարանոցայինկողեր։ Պարանոցային և իրանային ողերի վերին աղեղներն առաջացնում են ողնաշարային խողովակը,որտեղ տեղավորված է [[ողնուղեղ]]ը:

Առջևի և հետևի վերջույթների գոտիները կազմված են երեք զույգ ոսկրերից։Վերջույթներըոսկրերից։ Վերջույթները տեղավորված են մարմնի կողքերիմ և միացած են գոտիներով։Առջևիգոտիներով։ Առջևի վերջույթի գոտին է՝ զույգ թիակ,երկու անրակ,երկու կտցոսկր և մեկ կրծոսկր։Հետևիկրծոսկր։ Հետևի վերջույթի գոտին (կոնքը) կազմված է երեք զույգ ոսկրերից։

Առջևի վերջույթները կազմված են բազուկից,նախաբազուկի երկու ոսկրերից և դաստակից,իսկ հետևինները՝ ազդրից,սրունքի երկու ոսկրերից և թաթից։Դաստակըթաթից։ Դաստակը կազմված է չորս,իսկ թաթը՝ լողաթաղանթներով միացած հինգ մատներից։

Մկանները կորցրել են ձկներին բնորոշ հատվածավորությունը։Հատկապեսհատվածավորությունը։ Հատկապես լավ են զարգացած անպոչ երկկենցաղների վերջույթների,իսկ պոչավորների՝ պոչի մկանները։

Բոլոր երկկենցաղները գիշատիչներ են,սնվում են [[միջատներ]]ով,սարդակերպերով,կողինջներով։Գորտիկողինջներով։ Գորտի բերանում գտնվում է լեզուն։Լեզունլեզուն։ Լեզուն արտադրում է սոսնձանման կպչուն նյութ,որն օգում է որսալ միջատներ։Բերանումմիջատներ։ Բերանում գտնվում են նաև կոնաձև [[ատամ]]ները,որոնք ծառայում են որսը բռնելու համար։Սննդիհամար։ Սննդի կլլման գործընթացին օգնում են նաև ակնագնդերը,որոնք կարող են մասամբ հրվել բերանակլանի մեջ։Բերանինմեջ։ Բերանին հաջորդում է լայն բերանակլանային խոռոչը,որը նեղանում և անցնում է կերակրափողի։

Կարճ կերակրափողին հաջորդում է [[ստամոքս]]ը և ապա՝ աղիները։Գորտիաղիները։ Գորտի [[բարակ աղիներ]]ն ավելի երկար են,քան [[ձկներ]]ինը:

[[Ենթաստամոքսային գեղձ]]ից մարսողական հյութը և [[լյարդ]]ից լեղին թափվում են բարակ աղու առջևի մաս՝ [[12-մատնյա աղի]]ի մեջ։Բարակմեջ։ Բարակ աղիներին հաջորդում է [[հաստ աղի]]ն,ապա՝ ուղիղ աղին,որը բացվում է կոյանոցի մեջ։Կոյանոցիմեջ։ Կոյանոցի մեջ են բացվում նաև միզածորանները և բազմացման օրգանների արտատար ծորանները։Սննդանյութերիծորանները։ Սննդանյութերի վերջնական մարսումը և մարսված նյութերի ներծծումն արյան մեջ կատարվում է բարակ աղիներում։

Երկկենցաղների արյունատար համակարգը կազմված է սրտից և արյունատար անոթներից։Սիրտըանոթներից։ Սիրտը կազմված է երեք խորշերից՝ երկու նախասրտերից և մեկ փորոքից։

Աջ նախասիրտը լցված է բոլոր օրգաններից եկած երակային արյունով,իսկ ձախ նախասիրտը՝ [[թոքեր]]ից եկած զարկերակային [[արյուն]]ով:Փորոքում զարկերակային և երակային արյունը խառնվում է։Սրտիէ։ Սրտի խոռոչները կծկվում են հերթականությամբ՝ երկու նախասրտերը միաժամանակ,ապա՝ փորոքը։

Արյան շրջանառության մեծ շրջանը սկսվում է փորոքից։Փորոքիցփորոքից։ Փորոքից դուրս անոթներով՝ զարկերակներով,խառն արյունը մատակարարվում է բոլոր օրգանների [[հյուսվածք]]ներին և [[բջիջ]]ներին:Տեղի է ունենում գազափոխանակություն՝ արյունից թթվածինը և սննդանյութերն անցնում են դեպի բջիջներ,իսկ բջիջներից ածխաթթու գազը և նյութափոխանակության արգասիքները՝ [[արյուն]]:Սրտից դուրս եկող զարկերակների հատուկ դասավորության շնորհիվ գորտի գլխուղեղն ստանում է թթվածնով հարուստ արյուն։Օրգաններումարյուն։ Օրգաններում գազափոխանակության ենթարկված ածխաթթու գազով հարուստ երակային արյունը հավաքվում է երակներում և թափվում աջ նախասիրտ։Աջնախասիրտ։ Աջ նախասիրտ է թափվում մաշկից եկող զարկերակային արյունը։Արյանարյունը։ Արյան շրջանառության փոքր շրջանը սկսվում է փորոքից,որտեղից խառն արյունը մղվում է [[թոքեր]]:Թոքերում տեղի է ունենում գազափոխանակություն՝ արյան միջից ածխաթթու գազն անցնում է դեպի թոքեր,իսկ [[թթվածին]]ը՝ արյուն։Զարկերակայինարյուն։ Զարկերակային արյունը թոքային երակներով թափվում է ձախ նախասիրտ։Ջրինախասիրտ։ Ջրի մեջ գտնվող թոքերը շնչառությանը չեն մասնակցում։

Բոլոր սեռահասուն երկկենցաղները շնչում են [[թոքեր]]ով և [[մաշկ]]ով:Նրանց թոքերը նուրբ,բարակ խորշիկներից կազմված երկու զույգ պարկիկներ են,որոնց պատերը հարուստ են մազանոթներով։Ներշնչմանմազանոթներով։ Ներշնչման ընթացքում,բացի քթանցքերից,օդը անցնում է նաև բերանի խոռոչ։Օդիխոռոչ։ Օդի կլանմանը մասնակցում է բերանակլանային խոռոչը։Երբխոռոչը։ Երբ բերանակլանային հատակը իջնում է,խոռոչում ստեղծվում է նոսրացած տարածություն,օդը քթանցքերով անցնում է բերակլանային խոռոչ։

Երբ բերանի հատակը բարձրանում է,քթանցքերը փակվում են,և օդը մղվում է թոքեր։Թոքերումթոքեր։ Թոքերում տեղի է ունենում գազափոխանակություն՝ օդից թթվածինը թափանցում է մազանոթներում գտնվող արյան մեջ,իսկ ածխաթթու գազը՝ արյունից դեպի օդ։Գազափոխանակությանօդ։ Գազափոխանակության ենթարկված օդն օրգանիզմից հեռանում է արտաշնչման ընթացքում,որը իրականանում է մարմնի պատերի և ներքին օրգանների մկանների կծկման շնորհիվ։

Երկկենցաղների թոքերի շնչառական մակերեսը փոքր է և այն չի կարող օրգամիզմը լիովին ապահովել թթվածնով։Դաթթվածնով։ Դա է պատճառը,որ գազափոխանակությանը մասնակցում է նաև մաշկը և բերանակլանային խոռոչը։Երկկենցաղներիխոռոչը։ Երկկենցաղների թրթուրները շնչում են խռիկներով։

Երկկենցաղների արտազատական օրգանները [[երիկամ]]ներն են,որոնք տեղակայված են ողնաշարի երկու կողքերին։Նրանցումկողքերին։ Նրանցում առաջացած մեզը միզածորաններով լցվում է կոյանոց և ապա՝ միզապարկ։

Միզապարկում [[ջուր]]ը մասամբ հետ ներծծվում արյան մեջ,և մեզն ավելի է խտանում։Երբխտանում։ Երբ միզապարկը լցվում է,մեզն անցնում է կոյանոց և օրգանիզմից հեռանում։Մեզիհեռանում։ Մեզի բաղադրության մեջ մտնում է ջուր,աղեր և միզանյութ։

Երկկենցաղների թոքերը թույլ են զարգացած,օրգանները և հյուսվածքները խառը արյան միջոցով անհամեմատ քիչ թթվածին են ստանում,բջիջներում և հյուսվածքներում օքսիդացման պրոցեսները թույլ են ընթանում,և քիչ էներգիա է անջատվում։Դաանջատվում։ Դա է պատճառը,որ երկկենցաղների մարմնի ջերմաստիճանը կայուն չէ.սառնարյուն կենդանիներ են։

Բոլոր երկկենցաղներն ակտիվ են տարվա տաք շրջանում։Միջավայրիշրջանում։ Միջավայրի ջերմաստիճանի մինչև 4°С-ի դեպքում անցնում են ձմեռային շրջանի՝ քուն են մտնում։

Երկկենցաղների նյարդային համակարգը կազմված է [[գլխուղեղ]]ից,[[ողնուղեղ]]ից և դրանցից դուրս եկող նյարդերից։Նրանումնյարդերից։ Նրանում տարբերում են հինգ բաժին՝միջակա ուղեղ,որից դուրս են գալիս տեսողական նյարդերը,միջին ուղեղ,որտեղից դուրս են գալիս [[աչք]]ը շարժող մկանների նյարդերը,երկարավուն ուղեղ,որում տեղակայված են կենսական կարևոր կենտրոնները (շնչառության,արյան շրջանառության,մարսողության)։Սակայն։ Սակայն,կապված ցամաքային կենսակերպի հետ,առջևի ուղեղը մեծ է և լավ է զարգացած,բաժանվում է երկու կիսագնդերի։Երկկենցաղներիկիսագնդերի։ Երկկենցաղների ուղեղիկը փոքր է,ինչը պայմանավորված է նրանց սահմանակափակ և միակերպ շարժումներով։

Գորտի աչքերն ունեն կոպեր։Նակոպեր։ Նա լավ է տեսնում շարժվող առարկան։Լսողությանառարկան։ Լսողության օրգանն ավելի բարդ կառուցվածք ունի,քան ձկներինը։Բացիձկներինը։ Բացի ներքին ականջից,ունեն նաև միջին ականջ։Նրանումականջ։ Նրանում գտնվում է լսողական ոսկրիկը (ասպանդակը),որը հպվում է թմբկաթաղանթին։Օդիթմբկաթաղանթին։ Օդի տատանումները շարժում են թմբկաթաղանթը,որով այն փոխանցվում է ասպանդակին և ապա՝ ներքին ականջին։Հոտառությանականջին։ Հոտառության օրգանը ծառայում է հոտի ընկալմանը։

Բոլոր երկկենցաղները բաժանասեռ կենդանիներ են։Բեղմնավորումնեն։ Բեղմնավորումն արտաքին է,կատարվում է ջրում,իսկ զարգացումը մետամորֆոզով (կերպարանափոխությամբ)։

Բազմացման շրջանում գորտերը կուտակվում են ջրամբարներում։Արուներնջրամբարներում։ Արուներն իրենց վառ գույնով և <<երգով>> գրավում են էգերին։Արուներըէգերին։ Արուները գլխի երկու կողմերում կամ կոկորդի տակ ունեն ռեզոնատորներ,որոնք ուժեղացնում են նրանց ձայնը։Բազմացմանձայնը։ Բազմացման շրջանում էգը թույլ է տալիս արուին բարձրանալ մեջքին և ամուր գրկել։Այդգրկել։ Այդ ընթացքում էգերը դնում են գորտնկիթ,իսկ արուները սերմնաբջիջներ պարունակող սերմնահեղուկը թափում են գորտնկիթների վրա։Գորտնկիթըվրա։ Գորտնկիթը սև է,զարգացման ընթացքում կլանում է արեգակի ճառագայթները,արտաքինից պատված է թաղանթով և հարուստ է սննդանյութերով։

Նրանց թրթուրը՝ շերեփուկը,ավելի շատ նման է [[ձկներ]]ին,քան իր ծնողներին,վարում է ջրային կենսակերպ։Շնչումկենսակերպ։ Շնչում է խռիկներով,ունի երկխորշ [[սիրտ]],արյան շրջանառության մեկ շրջան,կողագիծ,տեղաշարժվում է պոչային լողակով։Շերեփուկըլողակով։ Շերեփուկը սկզբում սնվում է ձվաբջջում պաշարված դեղնուցի հաշվին,այնուհետև՝ [[ջրիմուռ]]ներով և մանրէներով։

Շերեփուկի աճին զուգընթաց տեղի են ունենում խորը փոփոխություններ՝ առաջանում են վերջույթներ,շնչառությունը դառնում է թոքային,սիրտը՝ եռախորշ։Զարգանումեռախորշ։ Զարգանում է արյան շրջանառության երկու շրջան,աստիճանաբար անհետանում է պոչը։2-3 ամսվա ընթացքում թրթուրը վերածվում է հասուն գորտի։